ЗИЯНКЕС КЕМІРГІШТЕРДІҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ

Ксміргіштср кең таралған, көп қоректі зиянксстсргс жатады. Олар далалық дақылдардың және көкөністср мсн жсміс-жидск

дақылдарының көптсген түрлерін зақымдайды. Тсплицалар мсн пар-

никтердегі өсімдіктерге және әртүрлі қоймаларда сақталатын азық- түлік қорына да едәуір шығын кслтіреді. Сонымсн катар ксміргіштердің бірқатары адамның және үй жануарларының жүқпалы ауруларын таратады.

Қазақстанда зиянкес кеміргіштердің 30 астам түрлсрі ксздессді. Төмсндс солардың ішіндсгі ең қауіптілеріне ғана тоқталамыз.

САРШҰНАҚТАР

Қазақстан территориясында саршүнақтың 7 түрі ксздсссді. Олар: зорман, қызылүрт саршүнақ, қызғылт-жирен саршүнақ, үзын қүйрық саршүнақ, реликті саршүнақ, тарақ құйрық саршүнақ жәнс кішкентай саршүнақ. Бүлардың тіршілік ету жагдайы бір-бірінс үқсас. Жылына бір рет балалайды, терең індерде жалғыз тұрады, жср бетіне тек күндіз ғана шыгады. ¥зақ уакытқа созылган кыскы үйқыға кетеді. Көктемде алдымсн еркектері, содан кейін үрғашылары, сң соңынан былтырғы туған балалары үйқыдан оянып, жср бстінс шығады. Жабайы және мәдени өсімдіктердің гүл шоғырларын, дәндсрін жэне кейде насекомдарды жеп корек стсді.

Саршүнақтардың ішінде ауыл шаруашылығына көп зиян кслтірстіндері — кіші саршүнақ, қызылұрт саршүнак, қызғылт-жирсн саршүнақ және зорман. Қазақстанның барлық жсрін дсрлік мсксн- дсйді. Мамандардың ессптеуі бойынша егіншілік аудандарда саршүнақтар мекендсйтін жердің көлемі 30 млн гсктарға жуыктайды. Ал осының 20 млн гектардайы Орал және Ақтөбс облыстарының үлссіне тиеді.

Кіші саршүнақ — Citellus pygmaeus Pali. Саршүнақтардың ішіндсгі ең кішкенесі, дене түрқы 17—24 см, қүйрығы 3—4 cm ma­il - 816 ³⁰⁵

масындай. Қысқы ұйқыға кетер алдында салмағы әдетте 300—400 грамнан аспайды. Жотасының жүні сүр, аздаған сары күрсң теңбілдері болады. Бауыр жағы ақшыл болып келеді.

Қазақстанда бұл кеміргіш Атырау, Батыс Қазақстан, Актөбс жәнс Қостанай облыстарының барлық аудавдарында, Ақмола облысының оңтүсгігінде, Қарағанды облысының солтүстік және батыс, сонымсн қатар Қызылорда облысының солтүстік аудандарында тараған. Ол көбінесе сортаң топырақты келген жусанды далаларда өсімдігі сирек жерлерді мекендейді. Сонымен қатар елді мекендсрдің төңірегіндсгі жайылымдық жерлерде, жол бойында және егіс маңында көп ксздс- седі. Ал кейбір аудандарда күздік бидай және көпжылдык шөп егістерінде түрақты тіршілік етеді. Тың және тыңайған жсрлерді игерген аудандарда жыртылмай қалған жерлсрді мсксндсйді. Бүл жерлерде тіпті егістікте де көптеп кездесе беретіні байкалып отыр.

Кішкене саршүнақ шөбі аласа өскен жерлердсн ін қазады. Саршүнақтың басқа түрлеріне қарағанда інін бірнсше жыл бойы қатарынан пайдаланады. Оны жыл сайын тереңдстіп, жср бстіне 1 — 1,5 текше метр топырак шығарады. Міне осыдан барып далада төбешіктер пайда болады, оларды «саршүнак төбешіктері» дсп атай­ды.

Саршүнақ мекенінде уақытша және түпкілікті індср болады. Уакытша індер карапайым келеді. Олардың терендігі 50—80 см, ұзындығы 80—100 см аспайды. Бүл індерін күндіз корсктснугс шыкканда немесе қауіп қатср төнген кезде пайдаланады. Түпкілікті індері қүрылысы жағынан күрделі, әрі терсң болып кследі. Кіреберісінде төмпешігі, ал ішінде жатып дамылдайтын 1—2 үясы бо­лады. Жер астында жүретін жолының үзындығы 3—5 мстргс созылып жатады. Бұл іннің шығар аузы екеу болады. Біріншісі көлбсу, екіншісі — үясының үстіңгі жағынан жер бетінс карай тік казылған «түндік» сияқты болып келеді. Ол жер бетіне аз-ақ жстпсй токтайды. Осы інде бір саршүнақ қысқы ұйқыға кетеді. Ұзак ұйкыға кстср ал­дында көлбеу іннің аузын топыракпен тығындап, бскітіп тастайды. Көктемде оянысымен «түңдігін» тесіп сыртка шығады. Қыста бір індс бір саршұнак кана үйыктайды. Тік іннің аузында топырак болмайды, оның себебі — саршұнак інді ішінен казады да, бос топыракты көлбеу іннен сыртка шығарып тастайды.

Саршүнак кыскы ұйкыдан коктемде кар кетісімсн оянып, тіршілік ете бастайды. Оңтүстік аудандарда наурыз айында оянса, Орал, Актөбе облыстарында наурыздың аяғында, сәуірдің бас ксзінде ояна- ды.

¥рғашылары індерінен сыртка шыккан соң бірнешс күннсн ксйін- ақ шағылыса бастайды. Шағылысу кезеңі 10—20 күннсн артпайды. Балаларын 22—26 күндей көтерсді. Республиканың батыс облыста­рында саршүнақтың балалайтын уакыты сәуірдің скінші жартысына тура келсді. Балалары кызылшака, соқыр болып туады. Көздсрін 20 күн дегенде ашып, 25 күн шамасында жер бстіне әр іннсн 4—5-тен шыға бастайды. Олар алғашқы кезде індерінсн алыс кетпей 306

өсімдіктердің нәзік жасыл жапырақтарымен, енссінің сүтімсн қорсктенеді. Бүл кезде әрқайсысының салмағы 40 грамм шамасындай болады. Ал салмағы 60—80 грамға жеткен кезде жан-жакка тарап, өздері ін қазып алады немесе ескі уақытша індсрде тіршілік стс ба­стайды.

Мамыр айының аяғы мен маусымның бас кезінде саршүнактардың срксктерінің салмағы 400—500 грамға, үрғашыларының салмағы 300—350 грамға дейін жетіп, аз уақыттан кейін ерксктсрі қыскы үйқыға кетеді. Содан кейін шілде айында көктемдс балалаған үрғашылары, ал ең соңында — тамыз айында жас саршұнақтар үйқыға 'кетеді. Жас саршұнақтардың өлім-жітімі 50 процснттсн 80 процентке дейін барады. Біразы қыста ұйқыда жатып арықтап өлсс, бір тобы көктемгі қар суынан інде түншығып өледі. Бірсыпырасы жаз айларында жыртқыштарға жем болады. Саршүнақтардың сн нсгізгі жаулары — қарақүс пен дала күзені.

Кішкене саршүнақ әр түрлі өсімдіктердің, әсіресе астык тұкымдас өсімдіктердің тамырларымен, жапырақ сабақтарымен қорсктснсді. Кейде насекомдарды да қорек етеді. Ал егіс төңірсгін мсксндсйтін саршүнақтардың қорегінде дәнді дақылдар негізгі орын алады. Дәнді дақылдармен қоректснген саршүнақтар қарқынды түрдс өсіп-өніп, тсз семіреді.

Қүрғақшылық болған және саршүнақтар жаппай көбсйген жылда­ры олардың әрқайсысы егіннің түсімін 7—10 кг/га дсйін ксмітсді. Жүгері мен күнбағыс егістіктерінде тек алғашқы өніп кслс жаткан көктерін ғана немесе дәнін қазып жеп зиян келтірсді.

Мал жайылымдарында мортық, изен, қоңырбас сияқты шөптср өскен бір гектар жерде 40 саршүнақ мекендейтін болса, онда олар скі центнерге дейін шепті жеп, қатты зиян келтіреді. Ін қазған кездс жер қыртысын едәуір бүлдіреді. Кейбір аудандарда топырак зрозия- сының күшеюіне себепші болады. Сонымен коса саршүнак оба ауру- ының індстін таратады.

Қызыл үртты саршүнақ — Citellus erythrogenus Вг. Кішкснс саршұнақтан сад ғана ірілеу келеді. Дсне тұрқы 20—30 см, кұйрығы

4— 8 см. Жота жүні сүрғылт-кызыл, ара-арасында білінср-білінбес қоңыр дақтар болады. Бауыр жағы акшыл сары. Ең нсгізгі бслгісі — үртында жирен түсті дактар болады.

Қазақстанда қызылұрт саршұнақ негізінен тың және тыңайған жерлерді игерген ауданда көп тараған. Ол Қостанай облысының солтүстік-шығыс бөлігінде, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Көкшстау, Павлодар, Семей, Шығыс Қазақстан, Қарағанды облыстарының бар- лык аудандарында жэне Жамбыл, Алматы, Талдыкорган облыстары- ның солтүстігінде кездеседі. Бүл елді мекендсрдің төңірсгіндсгі жайылымдарды жэне мал фермаларының маңын, сай-саланың бст- кейлерін, өзен, көл бойындағы шалғындықтарды, сондай-ак сслдір шепті, жусанды-кермекті жерлерді мекендейді. Біркатар аудандарда сгістік жерлердің төңірегінде ғана емес, егістіктің өзінде дс көптсп ксздеседі. Әсіресе көпжылдық шөп егістіктерін қалап мсксндснді. Бұл

зот

түрдіц кіші саршүнақтан бір өзгешелігі — індерінің шыгар аузында төмпешіктер болмайды, тек аздаған бос топырақ қана жатады.

Қызылүрт саршүнақтың қорегі — өсімдіктердің жапырак, са- бақтары, дәндері жэне насекомдар. Ол шамамен 40 түрлі өсімдікті қорек етеді. Мүның ішінде қарақүмықты, көдені, сбслскті, бедені, май таспаны, жусанды, жауқазынды, баданалы қоңырбасты т. б. өсімдіктерді кебірек үнатады.

Қазақстанның солтүстік-шығысында саршұнақтардың бүл түрі на- урыздың аяғында, ал оңтүстік-шығыста осы айдың бас кезіндс қыскы үйқыдан жаппай ояна бастайды. Бір үрғашы саршұнак орта ессппсн 7,5—10 баладан туады. Жас саршұнактар мамыр айының үшінші онкүндігінсн бастап іннсн жер бетіне шыға бастайды. Қүрғакшылык жылдары олар өте тез тарап кетеді. Бүл кездс саршүнактар корек іздеп егістіктсрге дс өтеді, сай-салалардағы жасыл шөп өскен ойпаң жерлерге ығысады. Ал жауын-шашын мол болып, шөп калың өсксн жылдары алысқа қоныс аудармайды.

Республиканың солтүстік-шығыс аудандарында срссск саршұнактар маусым айының аяғында, шілденің бас кезіндс ұйқыға кстеді. Індерінің қүрылысы жэне оларды пайдалану жағдайы кішкснс саршүнаққа үқсас деуге болады. Тек іннің кірср ауызының диамстрі кеңдсу (6—7 см) кслсді. Қыстайтын үясы 180 см тсрсңдіктс болады. Таралған аудандарының тың жерлерінде бір саршүнакка гектар сай­ын 8—10 іннен, егінді жерлсрде 2—3, көп жылдық шөп стістіктсріндс

5— 6 іннен келеді.

Қүрғақшылық жылдары қорек іздеген саршүнактар жерден егістікке қоныс аударып көп зиян келтіреді. Дәнді дақылдар көктеп шыққаннан бастап піскенге дейін бір саршүнак сгіннің 6-8 кг дәні мен сабағын жейді.

Саршұнақтар мал жайылымдарындағы өсімдіктсрді де отап, тап- тап, қыруар зиян келтіреді. Бір гектар жайылымда 15—20 саршүнак мекендесе, бүл жердің шөбін 40—50 процент азайтады.

Қызғылт-жирен саршүнақ — Citellus шаіог Pall. Дсне түркы 25— 34 см, құйрығының үзындығы 5—9 см, біршама ірі ксміргіш. Ұйкыға кетер алдында ерксктерінің салмағы 900—1500 грамға дсйін барады. Жотасы жылтыр сары немесе сүрғылт-қоңыр. Оның скі үртын қызғылт-жирен қоңыр дақтар, көзінің айналасын дөңгслсне біткен қоңыр сақина тәрізді жолақ қоршап тұрады.

Қазақстанда саршүнақтың бүл түрі Батыс Қазақстан, Атырау, Ақтөбе, Қостанай облыстарының кейбір аудандарында тараған. Оның шығыстағы таралу шекарасы Есіл өзеніне дейін барады.

Қызғылт-жирен саршүнақ боз бен коде өсстін қара топыракты қүмайтты жәнс жусан мсн бстеге өсетін ойпаң жерлсрді, сай-саланың бсткейлерін, жайылымдарды, орман маңын, өзен, кел бойындағы шалғындықтарды мекендсйді. Сонымен қатар егістіктсрдс, бау бакша дақылдары егілген жерлердс де кездесе береді.

Індерінің төңірегіндс темпешік болмайды. Уақытша індсрін 1—2 мстрдей тсреңдіктс көлбсу стіп қазады да, оның түп жагын кснейтіп, 308

сол жерде өсімдік қалдықтарынан ұя жасайды. Қыскы нсмссс тік індері уақытша індерінс қарағанда (кішкене саршұнақтікі сиякты) күрделілеу келеді. Қысқы ұйқыдан саршұнақтар сәуір айының бас ксзінде оянады.

Қызғылт-жирен саршұнақ қоректену ерекшелігі жағынан кызылұрт саршұнаққа ұқсас, 50 түрлі өсімдіктермен қорсктснс алады. Олардың басым көпшілігі астық тұқымдас және бұршақ түкымдас өсімдіктср. Табиғи жағдайда бір саршүнақ бір күнде орта сссппсн 150 грамдай осімдікті жсп қүртады.

Басқа саршүнақтарға қарағанда бұл кеміргіш өтс өсімтал кслсді. Жылына бір рёт балалап, 11 дейін өсім бсрсді. Жас саршұнактар індерінен жср бетінс мамыр айының аяғында, маусымның бас ксзіндс шыға бастайды. Ал толық таралуы маусым айының скінші жарты- сында аяқталады. Қысқы үйқыға кетер алдында (шілдс айының аяғында) кейбіреулерінің салмағы 800—880 грамға дсйін жстсді.

Ғалымдардың зерттеулсрі бойынша (Қыдырбасв, Төлсбасв, Әлімбаев, 1970) қызғылт-жирен саршүнақтың зиянксстік дәрсжссі кіші жәнс қызылүртты саршүнақтардың келтірстін зиянынан 2 ссс асып түседі. Бір саршүнақ жаз бойы бір пүтқа дейін астық жсйді.

Қызыл-жирен саршүнақтар мал жайылымына да сдәуір зиянын тигізеді. Ол жайылымдағы өсімдіктерді жеп қана қоймай, ін казу арқылы топырақтың қүнарын қашырып, сортаңдандырып жібсрсді.

Зорман немесе балпак, — Citellus fulvus Licht. Бұл сң ірі саршұнақ. Солтүстік-батыс аудандарда (Орал облысында) дснс түрқы 30—38 см, үзақ үйқыға кетер алдындағы салмағы 1,5—3 кг-ға жс- тсді. Ал оңтүстік-шығыс аудандарда (Алматы облысында) дснс тұркы 30 см, салмағы бір кг шамасынан аспайды. Арка жоны кара кылшык аралас қоңырлау, бауыр жағы сарғылт болып келсді. Бұл ксміргішті Алматы облысында «сартышкан» деп те атайды.

Зорман негізінен Атырау, Батыс Қазакстан облыстарының батыс шекарасынан бастап Іле өзеніне дейінгі аралыктарда жаткан шел жэне шөлейт жерлерді мскендейді. Ол әсіресе Актөбс (Ырғыз, Қарабүтақ аудандарында), Торғай (Амангелді, Жангелді аудандарын­да), Жезқазған (Жезді ауданында), Алматы (Жамбыл, Қаскслсң аудандарында) облыстарында өте көп таралған.

Батыс аудандарда зорман кебінесе қүм дөңестср мсн олардың ара- сындағы ойпаң жерлерді топырағы берік каткылдау, жусанды шөлсйтті жерлерді мекен етеді. Ал оңтүстікте бүлардын калап мсксн- дсйтін жерлері өзен, көл жағалары, тау аңғарлары, сай-салалар, су- армалы жерлер және бақшалар. Астыкты аудандарда сгіс төңірсгін, ксйдс тіпті егістіктің өзін мекендейді.

Зорманның негізгі қорегі — изен, жусан, алабота жәнс баданалы өсімдік түқымдастар. Ол сусыз жерде тіршілік етсді. Жсйтін шебінің құрамындағы ылғал зорманның шөлін қандыруға жсткілікті.

Батыс аудандарда зорман қыскы үйқыдан наурыздьщ скінші жар- тысында оянса, оңтүстікте-ақпанның алғашқы күндеріндс, ал оңтүстік-шығыста (Алматы облысында) акпанның аяғында — наурыз-

дың бас кезінде оянады. Батыста және Орталық аудандарда зорман- дар жылына бір рет орта есеппен 9 данадан балаласа, оңтүстік- шығыста 7 бала туады.

Зорманның басқа саршүнақтардан бір ерекшелігі — ол жср бстінде небары 3—4 ай ғана болады да, қалған 8—9 айды үйқымсн өткізсді. Бұл жануарлар арасында өте сирек кездесетін қүбылыс.

Бұл түрдің тараған жері көп территорияны қамтып жатканымсн, мекендері ойдым-ойдым болып әр жсрде кездессді. Зорман мсксн- дейтін көптеген жерлердс бір гектарға есептегендс 20—30 іннсн нс- месе 2—5 саршүнақтан, ал рсспубликаның орталык жәнс оңтүстік-шығысында — 100—150 іннен немесе 10—20 саршүнактан келеді.

Соңғы жылдары оңтүстік-шыгыс аудандарда (мысалы, Алматы об- лысында) зорман ауыл шаруашылық дақылдарына сдәуір зиян келтіреді. Ол көбінесе бидай, арпа, жүгері, бүршақ, қарбыз, кауын, т.б. дақылдарға қауіп төндіреді. Сонымен қатар ол көпжылдык. шөптерді, әсіресе бедені, күнбағыстың көктерін жеп, отап кстсді. Бір зорман күніне 200 грамм, ал жаз бойы бір пүтқа дсйін өсімдікті жсп қояды.

Ұзын қүйрық саршүнақ — Citellus undulatus Pall. Дснс түрқьі 21—28 см, басқа саршүнақтарға қарағанда қүйрығы жүндсс, әрі үзмн келеді.

Саршүнақтың бүл түрі Қазақстанда тек Оңтүстік Алтайда, Кдлба жотасында және Жоңғар Алатауында өсіп-өнеді. Биік тау бстксй- лерін, ондағы тас қуыстарын, тау өзсндерінің бойындагы ойпандар мен аршалы бұта арасындағы ашық жерлерді мексндсйді. Сонымсн бірге, Өскемен төңірегіндегі бозды-бетегелі далада, кіші-гірім тебслср^ де және егістіктсрде де тіршілік етеді.

¥зын күйрық саршүнақ негізінен жайылымға зиян кслтірсді. Бір саршұнақ күніне шамамен 140 грамм, ал жаз бойы 25 кг жасыл шоп жейді. Егер бір гектар жерде орта есеппен 7—8 саршүнак мсксндссс, онда жаз бойы олар гектар сайын 175—200 кг бағалы шөпті кұртып жібереді.

ТЫШҚАН ТӘРІЗДІЛЕР

Тышқанның жеті түрі кездеседі. Олардың ішіндс Қазакстанда та- раған 4 түрінің үшеуі ауыл шаруашылығына зиянын тигізсді. Олар: қаптесер, дала және орман тышқандары. Бүлардың тіршілік сту жағдайы да, дене қүрылысы да бір-біріне үқсас. Қүйрыгы, арткы са- усагы, құлақ қалқаны үлкендеу және тұмсығы аздап сүйірлсу кслсді, жақсы жүгіреді және секіреді.

Қаптесер — Mus musculus L. Бүл түрді үй тышқаны дсп атайды. Дене түрқы 10—11 см, қүйрығы 9 см жетеді. Арқа жүнінің түсі күл тәрізді сүрғылт, кейде қызғылт-сары, ал бауыр жагы ак нсмссс жыл­тыр сұр. Жоғарғы күрек тісінің артқы жагы шошактау кслсді. Осы белгісі арқылы оны басқа тышқандардан оңай ажыратуга болады. 310

Қаптесер Қазақстанның барлық жерлерінде тараған. Ол тсңіз дсңгейінен 1500—2000 метрге дейінгі биіктікте де ксздессді. Далалык аймақтарда тсреңдігі 25—40 см келетін ін қазып алып сонда түрады. Ескі қүрылыстарды мекендейтін қаптесерлердің азық қорын жинай- тын қоймасы да болады.

Тышқан негізінен дэнді дақылдар, бүршақ түкымдас жәнс күрдслігүлділер сияқты өсімдіктсрдің дәндері және жапырактарымсн қоректенеді. Қорегінің қүрамында насекомдардың қалдыгы жиі ксз- дссіп отырады. Өсімдіктердің дәнімен олар жыл бойы қорсктенстін болса, жапырағымен көбінесе күзде, ал қабыгы жәнс тамырымсн караша-жслтоксан айларында да қоректенеді.

Кдптесерлер көбінесе қараңгы түскен кезде әрекст стсді. Күннің жылы ксздсріндс жарықта да жер бетіне шығып 'жүреді. Олар кыста үйқыга кетпейді. Ауа райы жагдайларына байланысты жылына 1—5 рет балалайды. Эр жолы 5—11, орта есеппен 6—7 бала табады. Ба- ласын 20 күндей көтереді. Үйлерде және шөп маяларында тіршілік ететін қаптссерлер жыл бойы көбейе береді.

Қаптссср тек азық-түлік өнімдерін ғана емес, тіпті жсугс жара- майтын әр түрлі заттарды, материалдарды да кеміріп, көп зиянын тигізеді. Ол көбінесе дәнді дақылдарға, пішенге, сабанга әусс кслсді. Сондай-ақ бақша мен көкөніс дақылдарын жэне теплица мсн парник- терде өсірілетін өсімдіктерді зақымдайды.

Дала тышқаны — Apodemus agrarius Pall. Денс түркы 11 —12, қүйрығы 9—10 см. Арқасының жүні үзына бойына созылған қара жо- лагы бар қызғылт түсті болады. Бауыр жағы сүрғылт ак, күлағы қыскалау, көзі орман тышқанына қарағанда кішілсу келеді.

Тышқанның бүл түрі Қазақстанның солтүстік-шығыс жәнс рңтүсгік-шығыс белігінде кең таралған. Әсіресе, Шығыс Қазакстан, Талдықорған жэне Алматы облыстарының таулы аудандарында көбірек кездеседі. Іле Алатауыньщ төменгі етектсріндс ол бидай, жүгері, күнбағыс, беде егілген жерлерді мекендейді. Шалгынды жср- лерде пішен шөмелелерінде, ал далалық жерлерде тал, итмүрын, сора сияқты өсімдіктсрдің арасында тіршілік етеді. Сонымсн катар ол жеміс бақтарында жәнс скпе агаштардың арасында да ксздсссді.

Дала тышканы қаптесер сияқты тереңдігі 30—40 см кслетін індерде тіршілік етеді. Інінде жататын үясы жэне сыртка шығатын

2— 3 жолы болады. Ұясының үзындығы 12—16, ені мсн биіктігі 10— 15 см, ал індегі жолдарының үзындығы 70 см жетеді. Інді көбінссс өзсннің немесе арықтың баурайынан, ағаш-бүталардың түбінсн қазады. Көбінесе түнде эрекет етеді. Қаптесер сияқты бүл да кыскы үзақ үйқыға кетпейді. Ауа райы жағдайларына байланысты жылына

3— 5 рет балалайды. Эр жолы 4—10, көбінесе 6—7 баладан туады.

Дала тышканы эр түрлі өсімдіктердің, солардың ішіндс бидай, та­ры, арпа, жүгері дақылдарының дәндері жэне баска мүшслсрімсн қорсктсніп, едэуір зиян келтіреді. Көкөніс жэне бакша дакіялдарынан қияр, сэбіз, помидор, картопты жэне қарбыз бен кауынды көбірск

ұнатады. Жас талдың, қара ағаш, үйеңкі, алма сияқты агаштардың қабығымен де қоректенеді.

Орман тышқаны — Apodemus sulvaticus L. Кішілеу кслгсн үзын құйрықты кеміргіш. Дене тұрқы 12—14 см, ал қүйрығы 9—11 см. Арқа жүні қара немесе сұрғылт-бурыл, ал бауыр жағы біріңғай ақ түсті болады. Дала тышқанына қарағанда қүлағы ұзындау жәнс көзі үлкендеу.

Орман тышқаны Қазақстанда кең таралған. Республиканың орта­лык және оңтүстік бөлігіндегі шөлді аймақтардан баска жерлсрдің бәрінде кездеседі. Көбінесе ормандарда, егіс қорғау алкаптарында, бақтарда, және бүталы жерлерде мекендейді. Сонымен катар биік шөптердің арасында, егістік және шабындык жерлсрдс, бау- бақшаларда да тіршілік етеді.

Тышқандар інін бұталар мен ағаштардың түбінсн, тастардың ара- сынан қазады. Кейде басқа үсак кеміргіштердің ескі інін де пайдала- нады. Іннің тереңдігі 30—50 см аспайды. Ішіндс бір-скі ұясы жәнс сыртқа шығатын екі-үш жолы болады. Осы жолдардың ұзындығы 3,5 метрге жетеді.

Орман тышқаны қоректену үшін қараңғы түсе өрсді дс, тәңсәріде қайтадан ішіне кіреді. Негізінен түрлі өсімдіктердің дәнін жәнс жсміс ағаштарының мәуесін қорек етеді. Сонымен бірге ол өсімдіктсрдің жапырағы мен сабағын, ал қыста ағаштардың қабығын жсйді. Бүл да баска тышқандар сияқты жылына бірнеше рет балалайды. Әр жолы 2—8, көбінесе 6 баладан табады. Жаппай өсіп-өніп көбсйгсн жылда­ры ауыл шаруашылығына едәуір зиян келтіреді.

Дата добавления: 2023-10-03