АСТЫҚ КЕНЕЛЕРІ

¥н кенесі — Acarus siro L. (Tyroglphus Fazinae L.). Астык кснс- лерінің ішіндегі кең таралған жэне өте катты зиян кслтірстіндсрінің бірі. Денесі мөлдір, үзындығы 4—07 мм. Аяктары мен ауыз аппарат- тары кызғылт-коңыр. Еркек кененің алдыңғы аяктары баска аяктарына қарағанда жуан (45-сурет).

Бүл көп қоректі кене, күнбағыс, зығыр, макта, кыша тәрізді тсх- никалык дакылдар мен көкөністердің түқымдарын, ксптірілгсн стті жэне баска азық-түлікті закымдайды. Осылардың ішінсн эсірссе үна- татыны ұн (ірі тартылғаны), бидай және зығыр дэндсрі. Астык дәнінің үрык белігін қатты закымдайды. Дэннің ішінс ол көбінссс оның үрык бөлігі аркылы енеді. Қойма, диірмен жэнс баска жабык жайлармсн катар, үн кенесі олардан тыс орындарда да — кырманда, жиналган сабандарда, тегілген дәндерде жэне т.б. тіршілік стсді.

¥н кснесі суыкка төзімді, бірақ 4—5°С температурада өніп-өсуі ба- яулайды. Ол жаксы дамуы үшін температураның 20—25°С, ал дэннін дымкылдылығының 16—17 процент болуын калайды. Осы 298

44- сурст. К,амба кенелері (Т. Хьюз жэне
А. Хьюз бойынша):

а-үн кснссінін, еркегі; б-үн кенссінің ак-
тиаті гипопусының арқа жағынан
қарағандагы көрінісі; б-оның бауыр
жағынан клрагакдағы көрінісі; г-кәдімгі
түкті кененің өрекетсіэ (қимылдамайтын)
гипопусы.

жағдайларда кененің бір үрпағының дамуы 14—16 күнгс созылады. Ауа жылылығы 40°С болып, дәннің дымқылдылығы 13 процснттсн төмен түскенде үн кенелері қырылып қалады.

Кене өте өсімтал болады, бір үрғашы кене 200 дейін жұмыртқа са­лады. Жүмыртқаларын азық-түліктерге, қойманың қабырғалары мсн еденінс, ыдыстарға және басқа орындарга орналастырады. Қолайсыз жағдайларда 1-нимфа қозғалатын немесе қозғалмайтын гипопусқа айналады.

Үзынша кене — Tyrophagus putrescentiae Schzank. ¥н кснссі сияқты кең таралған түрлердің бірі. Қүрылысы жағынан үн кснссіне үқсас, бірақ денесі одан гөрі ұзынша, ұзындығы 0,23—0,43 мм, түсі ақшыл, денесінің соңғы бөлігінде саны 14 жететін үзын қылшықтар болады.

Бүл да көп қоректі жәндік, масақты дақылдардың дәндсріндс және 'олардан жасалған азық-түліктерде, жүгеріде, нанда, майлы даклялдар мен мақтаның түқымдарында, ірімшікте және кептірілгсн жсмістсрдс ксздеседі. Көп малшерде оны сақтауға қойылған көкөністсрдсн дс (сарымсақ, пияз, картоп жәнс басқалар) кездестіругс болады.

Ұзынша кене азық-түліктерді зақымдау сипаты жағынан да үн ке- несіне ете үқсас. Қорсктік заттарының ішіне енугс тырысады. Мыса­лы, ол астық дәнін кеміріп үңгиді де, ішінс еніп қорсктснеді.

Үзынша кене үн кенесіне қарағанда жылу сүйгіш, төмснгі тсмпс- ратураларға тезе алмайды. Оның өсіп-өнуіне қолайлы температура 25—30°С. Осы жағдайда әрбір үрғашы кене 150 жұмыртқаға дейін са­лады. Бір үрпағының дамуы орта жағдайларына байланысты 3—7 ап- таға дейін созылады. Гипопус стадиясы болмайды. Температура 9°С

шамасынан, ал дәннің дымқылдылығы 12—13 процснттсн төмсн болтан жағдайда кенснің осіп-өнуі тоқталады.

Родионов кенесі — Caloglyphus rodionovi Lachv. Ұн кснслсрі (Acaiidae) тұқымдасына жатады.

¥рғашы кененің дснесі ірі (0,8—1 мм) домалак шар тарізді, дамып келе жатқан жүмыртқаларының саны коп болса, қампиып кстсді, түссіз жэне жылтыр тері қабаты кедір-бүдырсыз тсгіс боладі>і. Еркск- тсрінің денесі үршық тәрізді, үзындығы 0,6—1 мм.

Жылу сүйгіш және өтс гигрофильді түр. Дамуы үшін үйлссімді жағдайлар — жылылык 30°С және азьіқ-түліктің дымкылдіяғы 22— 25% (бірақ 80% жогары смсс, 20% төмсн емсс). Бүл жағдайларда зиянкестің бір генерациясының дамуы 7—11 күнгс созылады. Қолайсыз жағдайлар туса активті гипопусқа айналады.

Үйлесімді температура мен дымқылдық болған жағдайларда бүл кене масақты дақылдардың барлығының дәндерін, тсхникалық жәнс майлы дақылдардың түқымдарын, жармаларды жәнс тағы баска өнімдсрді закымдайды. Ол өте көп мөлшерде кекөніс жәнс жеміс дакылдарыньің өнімдері сақталатын қоймаларда да кездссіп, карто- пты, пиязды, кызылшаньі, жсмістсрді (эсірссс алмүртты) закымдайды.

Кәдімгі түкті кене — Glcyphagus destructor Schrank. Түкті кенс- лср (Hycypagidae) тұкымдасына жатады. Кең таралған түр.

Ұрғашы ксненің сопакша келген күңгірт денесі бунакталмаған, үзындығы 0,4—0,56 мм. Арка жағындағы кауырсын тэрізді кылшықтардың үзындығы дснесінен 1,5—2 ссе үзын. Ерксгінің дснссі үзынша келген 0,35—0,5 мм, пішіні алмүрт тәрізді.

Түкті кене коректік мамандану жағынан үн кенесінс жакын. Би­дай, арпа, сүлы дәндсрін, үнды, күрама жемді, майлы дакылдардың түқымын, кептірілгсн жемістерді, ірімшікті, насеком коллскцияла- рын, сүт қоректілердің терісін жэне баска музей экспонаттарын да закымдайды. Көбінесе астык коймаларында жиі кездсседі. Тары мсн зығыр тұкымдарының, өте үсатылған жармалар мен үнның арасында кенелсрдің өрмелеп жүруі киындайды. Сондыктан түкті кенелер мүндай азық-түлік үйінділерінің тек үстіңгі кабатын ғана мсксндсйді. Табиғи жағдайларда түкті кене негізінен түрғын үйлергс жакын жи- налған шоп, сабан, топан арасында, сонымен қатар ксмірушілердің індері мсн жабайы аралардың үясында ксздессді.

Үйлссімді жағдайларда (температура 24—29°С, дәннің дымкылдығы 14% төмен смес) кснснің бір үрпағының дамуы үшін 25—27 күн керек. Бір үрғашы кене 105 жүмырткаға дсйін салады.

Қолайсыз жағдайлар басталысымсн тіршілік кабілсттігін 2 жылдан артык уакытқа дейін сактай алатын, қозғалмайтын гипопустар пай­да болады. Олар әсірссе фумиганттардың (көгсртетін кышкыл буы, хлорпикрин және т.б.) әсеріне өте тезімді келеді жәнс малдардың ас корыту мүшелері аркылы өткенде тіршілігін жоймайды.

Күрес шаралары. Астык пен азық-түлік корын закымдайтын на- сскомдар мен кенслердің барлык түрлері тсмпсратурасы мсн 300

ылғалдылығы жоғары, ауасы алмастырьілмайтын лас коймаларда және басқа орындарда тез өсіп-өніп, жылдам кебсйсді. Сондыктан тұқымдық және азық-түліктік астықтың, ұнның, жармалардың жәнс басқа азық-түліктің қорын қорғаудың негізгі шарты зиянксстсрдін да- муына мүмкіндік туғызбайтын жағдайларды жасауға жэне санитар- лык ережені бүлжытпай сақтауға бағытталған шаралар жүйссін іскс асыру.

Ерте көктемде ауа райының түрақты жылынуы басталмай тұрғанда қоймалардың айналасын, қырмандарды, калкаларды сыпы- рындыдан, төгілген дәндерден және өсімдік қалдықтарынан тазарту. Эларды жинап, 40 см тереңдікпен жерге көму немссс өртсу. Бүл ша­ра қыстап шыққан зиянкестерді жан-жаққа өрмелеп кстпсй түрғанда ^үртуға мүмкіндік туғызады.

Қамба түқымдық және азық-түліктік астық пен жсмшөптсн боса- :ымен оның ішін түгелдей, яғни қабырғаларды, арқалық мәткслерді, гденді, жер астылық галлереяларды және барлық қойма жабдықтары йен механизмдерді қоса, сыпырып, сүртіп, астық калдыктарынан та- зартады.

Қамбаның қабырғаларын сылау, жарықтары мен саңылауларын зітеу жэне тышқан үяларының аузын бекіту, цсмснттсу, ағарту :ияқты жөндеу жүмыстарына тек химиялық баптаудан ксйін ғана кірісу керек. Керісінше болған жағдайда зиянкестер қабырғалардың карықтары мен саңылауларында және індердің ішіндс қалып қояды ра химиялық препараттардың әсеріне үшырамай, үзақ уакыт бойы эсіп-өніп көбейе берулері мүмкін.

Қыс кезінде қоймаларда насекомдар мен кенелсрді таратушы гышқандар және басқа кемірушілермен күресу. А стык үймслсрін гөменгі температурада үстау. 0°С температурада 1,5—2 айдан ксйін, т минус 15—17°С кезінде бір тәуліктен кейін койма зиянксстсрінің Зарлығы түгелдей қырылады. Азык-түлікке және желігс арналган ас- гықты кез-келген температураға дейін «салқындатуға» болады. Ал гүқымдық астык дымқылдығы 18% аспаған жағдайда жәнс ауа тсм- аературасы -10°С-тан томен емес кезде ғана тоңазыту ксрск. Ауаның гемпературасы астык үймесінің температурасынан жоғары болса, он- ра оны аударыстырып салқындатуға болмайды. Ссбебі астык дәндері герлеп, дымқылдығы көтеріледі де өздігінен кызуы мүмкін.

Қойма зиянкестерін химиялык күрес тәсілімен қүртудың 3 түрлі колы бар. Олар химиялық препараттардың сртіндісін бүрку, аэро­зол ьдық баптау жэне фумигациялау (немесе газбен өңдсу).

Химиялық препараттардың ертіндісін бүрку сыпырындмлардан кәне басқа қалдықтардан үкыптьі түрде тазартылған бос коймаларда күргізіледі. Ертіндінің шығыны: койманың іші үшін 0,4 л/м^, едйманың айналасы мен еден асты үшін 0,6—1,0 л/м^- Химиялык ірепараттардан мына төмендегілердің біреуін пайдалануга болады: нетатион 50% к.э. (0,8—1,2 мл/м^), лейбацид 50% к.э. (0,6—1 ил/м^), актелик 50% к.э. (0,5 мл/м^).

Герметикалық (ауа кірмейтіндей етіп жабылған) бос коймаларды аэрозольмен баптау үшін инсектицидтік «гамма» күтысы 1 тскшс метрге 0,5—1,0 есебімен пайдаланылады (экспозиция 2 тәуліккс со- зылады).

Газбен баптау (фумигациялау) — әдейі осыған арналған жаб- дықтарды және көп еңбек сіңіруді керек етстін шара. Санитарлық және техникалық түрғьщан кез-келген қоймаларды жәнс басқа жай- ларды фумигациялауға мүмкіншілік бола бермейді. Сондықтан бүл жүмысты маманданған фумигациялаушы отрядтар ғана орындайды. Фумиганттармен жұмыс істегевде мамандардың қауіпсіздік тсхникасы туралы нұсқаулары міндетті түрде орындалуы ксрек.

XV - ТАРАУ. ЗИЯНКЕС КЕМІРГІШТЕР

Дата добавления: 2023-10-03