ЗИЯНДЫ КЕМІРГІШТЕРДІҢ ТІРШІЛІК ЦИКЛІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Кеміргіштердің ең негізгі биологиялык, ерскшслігі — олардың тсз I өсіп-өніп көбеюге қабілеттілігі. Мұндай ерскшслік көпшілік I түрлсрінің даму циклінің қысқа мсрзім ішіндс өтуінс, I сүтқоректілердің басқа топтарымен салыстырғанда үялас балалары- ның саны көп болуына және жеке түрлерінің бір жыл ішіндс өсіп-өну ? циклі бірнеше рет қайталануына, бірнешс үрпақ берс алатындығына байланысты. Бұл әсіресе жоғары потенциалды, өсімталдық тіршілік ^ циклі бір айга ғана созылатын және әр реттс 10 баладан туатын дала І сүртышқанына тән. Ғалымдардың есептеуі бойынша бір жыл ішіндс бір жүп тышқаннан және олардың үрпақтарынан таралатын жскс ; тышқандардың (особьтардың) жалпы саны 1 миллиард шамасындай ; болуы мүмкін. Бүдан төменірек дәрсжслі өсімталдык. (1 жыл ішіндс 20 мыңдай үрпақ беретін) даму циклі 2 айға созылатын, осыган орай ! жылына 5—6 үрпақ (әр ұрпақта 10 баладан туатын) бсрстін ■ тышқандарға тән. Саршүнақтардың даму циклі 11 айға созылады. Сондықтан олардың потенциалды өсімталдыгы жылына 10 баладан аспайды.

Әдетте кемірушілердің жеке топтарының потенциалды өсімталдығы толығымсн жүзеге аса бсрмсйді. Потенциалды өсімталдығы жоғары болатын түрлерде ондай мүмкіншілік аз болады. Мысалы, дала сүртышқанының потенциалды өсімталдығының (әуслі ең қолайлы жағдайлар туғанның өзінде де) тек 0,001% ғана, басқа I тышқандардың -1%, ал саршүнақтардың 90% жүзсгс асады. Со- ндықтан саршүнақтардың сан мөлшері тышқандарға қараганда жыл сайын тұрақты болады.

Саршүнақтардың потенциалды есімталдығын барынша іс жүзіне асыруга, мысалы дала тышқандарымен салыстырганда, I мүмкіншілігінің зор болу себебі: олар қолайсыз жағдайлар басталы- I сымен қажетті май қорын жинап алады да інге кіріп, қысқы үйқыға ; кетеді. Ал дала сүртышқаны жыл бойы активті тіршілік стсді, жыл- t дың қолайсыз мерзімдері үшін қорек қорын жинамайды, нсгізінсн [ шырынды өсімдіктермен коректенеді. Осыған байланысты I сұртышқандар, саршүнақтарға қарағанда, қолайсыз жағдайлардың ё әсеріне көбірек душар болады.

ЗИЯНДЫ КЕМІРГІШТЕРДІҢ КЛАССИФИКАЦИЯМ!

Зиянды кеміргіштер сүтқоректілер класының кеміргіштер және қоян тәрізділер деп аталатын екі отрядына жатады (І-тарауды қара). Кеміргіштерді басқа жәндіктерден тіс құрылысы арқылы оңай ажыра- туға болады. Сонымен қатар кеміргіштердің денесі мсн бас сүйсгін өлшеу тәсілі де пайдаланылады. Көбінесе олардың дснссінің, қүйрығының, артқы табанының үзындығын өдшейді.

Кеміргіштердің тіс жүйесіне сипаттама беруде тіс формуласы пай­даланылады. Формуланың алымына жоғарғы жақтың тістсрінің саны, ал бөліміне теменгі жақтың тістерінің саны жазылады. Тістсрді олар- дың латынша аттардың бас әрпімен белгілейді, күрек тіс (Incisivi) — I, алғы азу тіс (Praemolaris) — Р, азу тіс (Molaris) — М.

КЕМІРГІШТЕР ОТРЯДЫ - RODENTІА

1 2 3—2

Tic формуласы Іү, Р ү, М ^—2' Бүл отрядтың қүрамында кезде-

сетін зиянкес кеміргіштердің көпшілігі тиын, тышқан жәнс аламан тәрізділер түқымдастарына жатады. I 2—j

Тиіндер түқымдасы — Sciuridae. Tic формуласы Іү, Р -ү—, азу

тістерінің үсті кедір-бүдырлы. Бүл тұқымдасқа дәнді дақылдардың ксң таралған зиянкестері саршүнақтар (Citellus) туысы жатады. Біздің елде сарпгұнақтардың 10 түрі кездеседі. Солардың ішіндс үлксн зиян келтіретіндері кіші саршұнақ пен азиялық үзын қүйрықты саррұнаф. Тышқан түқымдасы — Muridae. Tic формуласы І_т, Р 3—1 1 0

М азу тістерінің шайнау беті әдетте ксдір-бүдырлы.

Тышқандардың қүйрығы үзын, көбінесе денесінің жарты бөлігінсн асады. Қүйрығының түктері селдір болады да, олардың астынан сақина тәрізді орналасқан қабыршақтар көрініп тұрады. Дсне жүні тығыз, терісіне жабысып жатады. Зиянкес мынадай түрлсргс бөлінеді: үй тышқаны немесе қаптесер, дала тышқаны, орман тышқаны, қамба егеуқүйрығы.

Аламан іарізділер тұқымдасы — Cricetidae. Tic формуласы 10 3

Іү, Р q, М 2—2' ^³У тістсрінің шайнау үсті кейбіреулсріндс кедір-

бүдыр (аламандарда), басқаларында тегіс өзара қайнаса біткен приз­ма түрінде (тоқалтістілерде) болады. Бұл түқымдас аламандар, қүмтышқандар және тоқалтістілер немесе сүртышқандар тармағына бөдінеді. Олардың ішінде ең зияндылары — тоқалтіс түқымдас тар- мағыньің өкілдері. Олардың қүйрығы тышқандарға Караганда кыска (тек кейбір түрлерінде ғана дене ұзындығының жартысына тсң) жәнс қалың кылшык басып түрады. Дене жүндері аздап тікірейгсн, күлагы 304

қысқа болып көрінеді. Ауыл шаруашылық дақылдарының аса қауіпті зиянкестері қатарына жататын түрлсрі: кәдімгі токалтіс, дала

тоқалтісі, табынды тоқалтіс, дала алақоржыны жәнс т.б. 2 т

ҚОЯН ТӘРІЗДІЛЕР — Lagomorpha. Tic формуласы І-г, Р тү,

3—2

М Біздің слдс 2 тұқымдасы ксздеседі: шақылдактар жәнс

қояндар. Шақылдақтар тек мал жайылымдарына ғана аздап зиян келтіреді. j 3 3

Қоян тұқымдасы — Lepioridae. Tic формуласы Р М

Нағыз қояндар мен үй қояндарынан түратын едәуір ірі ксміргіштср. Кейбіреулері бақтарға, жүзім плантацияларына, жсміс жәнс орман агаштарының питомниктеріне зиян келтіреді.

Дата добавления: 2023-10-03