ТОҚАЛТІСТІЛЕР НЕМЕСЕ СУРТЫШҚАНДАР

Тышқандарға қарағанда тоқалтістілердің құйрығы кслтслсу келсді. Денесі жіңішкелсу, жатаған, алдыңғы және артқы аяктарының үзын- дығы бірдей. Түмсығы жалпактау, қүлағы шүнак болады. Олардың кеміргіштердің басқа түрлерінен ең бір негізгі айырмашылығы — күрск тістерінің жоғарғы күйсеу бсті жалпақ жәнс әрбір тісі үшбүрыш тәрізді ілмек келеді.

Қазақстан территориясында тоқалтістілердің 18 түрі ксздсссді. Олардың ішінде 5—6 түрі ауыл шаруашылығына зиян кслтірсді.

Кәдімгі тоқалтіс — Microtus arvalis Pall. Дене түркы 9—13 см, қүйрығы 4—5 см кішкентай кеміргіш. Ересектерінің орташа салмағы 40 грамнан аспайды. Арқа жүнінің түсі кара немссе бурыл, бауыр жағы ақшыл.

Бүл кеміргіш Қазақстанның көптеген аймактарында тараған. Ол әсіресе Орал, Ақтөбе, Қостанай облыстарында етс кеп болады. Көбінесе шабындык жерлерде өсіп-өнеді. Ін қазып алып, сонда ссмь- ясымсн түрады. Негізгі інінің сыртқа шығатын 4—5 жолы болады. Жататын үясы жер бетінсн 20—25 см тереңдікте орналасады. Ұясы- ның ені 15—18, биіктігі 10—12 см үяны өсімдіктсрдің жапырағынан немссе баска жүмсақ материалдардан жасайды. Түракты іннің маңында уақытша паһалайтын тағы да 2—4 іні болады. Уакытша 312

ініне ол қорек іздей жайылуға шыққанда жауларынан жасырынады, кейде оны азық сақтауға да пайдаланады.

Тоқалтіс қысқы ұзақ ұйқыға кетпейді, жылына 2—3 рст, ал ауа райы қолайлы болған жагдайда 4—6 ретке дейін балалайды. Эр жо- лы 2—8, көбінесе 4 баладан табады. Балаларын нсбары 20 күндсй ғана көтереді. Үрғашыларының жыныстық қабілеті 15—20 күндс, ал еркектерінікі 1—1,5 айлығында жетіледі. Бұл ксміргіш жаппай өсіп- өніп көбейген жылдары ауыл шаруашылығына, әсіресе дәнді дақылдар мсн көпжылдық шөптердің сгісіне, сондай-ак шабындық және жайылымға едәуір зиян келтіреді. Мысалы, Ілс Алатауының етегінде орналасқан колхоздар мен совхоздарда ол сгінгс, әсіресс би­дай мсн жүгеріге зиянын тигізеді. Жоңышқа егісіндс мсксндсйтін тоқалтіс бірыңғай сол өсімдікпен қоректенстіндіктсн, оған сдәуір нүқсан келтіреді. Сонымсн қатар көкөніс және бақша дақылдарын да закымдайды.

Дала тоқалтісі — Microtus socialis Pall. Мүның сыртқы түрі кәдімгі тоқалтіске үқсайды, бірақ одан айырмашылығы аркасының түсі сарғыш сүр, ал бауыры ақшыл сұр, жүні жұмсак кслсді. Дснс түрқы 8—10 см, қүйрығы 2 см.

Дала тоқалтісі Қазақстанның кейбір аудандарында ғана тараған. Ол Жайық өзенінің сағасында, Шымкент облысының Түлкібас ауда- нында, Жамбыл облысының Жуалы және Қордай аудандарында, Ал­маты облысының Жамбыл, Қаскелең, Іле аудандарында жәнс Талдықорған облысының оңтүстігінде кездессді. Көбінссс куаң дала­лык аймактарда, әсіресе шөлді, жусанды жерде, сирск өсксн ши, то- былғы мен қараған арасында және ұсак тасты жоталардың баурайында қоныстанады. Сонымен катар астык түқымдас жәнс көкөніс дақылдар егістігінде мекендейді.

Кеміргіштердің бүл түрі үйір-үйірімен тіршілік «стеді. Інінің ішкі қүрылысы түрліше келеді, оның көлемі 5—10 шаршы мстргс дсйін барады. Ішінде оншақты үясы, азық қорын жинайтын бірнсшс қоймасы болады. Сыртқа шығатын жолының саны 40—50, ал жаппай өсіп-өнген жыддары бірнеше жүзге дейін жетеді.

Дала тоқалтісі қысқы үзақ үйкыға кетпейді. Жылына бірнсшс рст балалап, ауа райы қолайлы болған жағдайда тсз көбсйсді. Өтс көбейіп кеткен жылдары егінге, жайылымға едәуір зиян кслтірсді. Ол ең алдымен көпжылдық шөптерге, ал көкеністерден — сәбізгс, капу- стаға, қызылшаға, картопка әуес келеді.

Табынды тоқалтіс — Microtus gregalis Pali. Кеміргіштің арка жүні қара-сүрғылт, бауыры жылтыр сүр келеді. Басынан бастап бслінс дейінгі аралықта көлденең келген кара жолағы болады. Дснс тұркы дала токалтісіне қарайлас. Қазақстанның солтүстік, шығыс жәнс оңтүстік-шығыс бөліктерінде тараған. Негізінен Солтүстік Қазакстан, Көкшетау, Акмола, Павлодар облыстарының көптсгсн аудандарында, ал Қостанай, Қарағанды, Семей облыстарының тек солтүстігіндс ғана өсіп-енеді. Сонымен катар Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазакстан об- лыстарының таулы аудандарында кездеседі.

Табынды тоқалтіс көбінесе бетеге мен кеде және әртүрлі шел тск­тес өсімдіктер өсетін далалық аймақтарды мекендейді. Сонымсн бірге егістік пен шабындықта, ал қыс айларында маяланган сабан мсн пішен арасында тіршілік етеді. Бүл тоқалтіс тс үйір-үйірімсн қоныстанып, әр үйірінің іні 30—60 шаршы метр жсрді алып жатады. Інінің қүрылысы басқа тоқалтістердің ініне өте үксас кслсді, ягни жа­татын үядан, қоймадан және жолдардан түрады.

Қысқы үзақ үйқыға кетпей, жыл бойы активті тіршілік стсді. Олардың әрекеті кешкі және ертеңгі уақытта күшейсді.

Көбінесе астық түқымдас өсімдіктермен қоректенсді. Әсірссс боз бидайықты қатты үнатады. Қысқа дейін едәуір азык корын жинап алады. Қоймаларына жабайы өсімдіктердің, дәнді дакылдардың тамыр сабағы мен дэнін тасиды. Бір тоқалтіс күніне 5 грамм дән жсйді.

Дала алақоржыны — Lagurus lagurus Pall. Баска токалтістсрдсн айырмашылығы-қыраркасында түмсығынан қүйрығына дсйін со- зылған қара жолағы бар. Арқа жүні сүрғылт түсті, бауыр жағы акшыл сарғылт келеді. Дене түрқы 10—12, қүйрығы 1—1,5 см, сал- мағы 40—45 грамдай. Қазақстанның солтүстік бөлігіндс ксң таралган. Көбінесе боз, көде, көде жусан өскен жайылымдарда, тыңайған жср- лерде, егінжайда коныстанады. Өте өсімтал келсді. Іні баска тоқалтістердің ініне үксайды. Өсімдіктерді онша талғамай жсйді. Ша- мамен жүз түрлі өсімдікті оның ішіндс бидай, сүлы, арпа, тары сияқты дәнді дақылдарды қорек етеді. Қысқа карай аздаган азык қорын жинайды.

Соқыртышқан — Ellobius talpinus Pall. Жүні сары коңыр, ал ксй­дс бірыңғай кара, жүмсак әрі калың болып келеді. Бүйірінің жүні са­ры. Дене тұрқы 9—11 см, қүйрығы 0,7—1,4 см. Көзі өтс кішкснтай. «Сокыртышқандар» деген атының өзі содан шығуы ыктимал.

Соқыртышкан Қазакстанның барлык жерінде кең таралған. Ал сң жиі кездесетін жерлері республиканың оңтүстік аудандары.

Кеміргіштердің бүл түрі жер астында тіршілік етсді. Әр ссмьясы- ның ондаған іні болады және оның сыртқы аумағы 6000—7000 шар­шы метр жерді алып жатады. Осы індерде оншакты' сокыртышкан тіршілік етеді. Олар жердің астынан қабат-кабат жолдар казады, оның диаметрі 4,5—5 см, ал барлық жолдарының үзындығы 100—150 метрге дейін жетеді. Жол қазған кезде жср бетіне топырак үйіндісін шығарып тастайды. Осы арқылы оның мекендеген жсрін оңай білугс болады.

Сокыртышкан жабайы өсімдіктердің 60 жуык, мәдени өсімдіктсрдің 20 астам түрімен қоректенеді. Інінің ішіндегі қоймаларында кыскы азық қорын жинайды. Күзде бір семьяның інінен 2—3 кг, ал ксйдс одан 2—3 есе көп азык корын кездестіруге болады. Азык корлары көбіне өсімдіктердің тамыры мен жуашықтарынан (баданадан) түра- ды. Ол күніне орта есеппен шамамен 40—50 грамм шеп жсйді.

Зиянкес жылына 2—3 рет балалап, көбінесе жазғытүрым жәнс жаз айларында өсіп-өнеді. Баласын 3 жетідей көтереді. Кдзакстанныц 314

оңтүстік-шытыс аудандарында эр жолы 1—5, көбінссе 2—3 баладан, ал орталық аудандарда -3—8, орта есеппен 5 баладан табады.

Сокыртышкандар — ауыл шаруашылығына зиян келтіргіштсрдің бірі. Шымкент, Жамбыл, Алматы жэне Талдықорған облыстарында ксйбір жылдары өнімді 10—30% төмсндетеді. Алматы облысының ксйбір аудандарында ол қызылша өнімінің 20% зақымдағанія байкалган. Дэнді дақылдар егісіне, мақтаға және бакша (карбыз, қауын, асқабақ), көкөніс (пияз, шалғам, сэбіз, капуста, помидор) дакылдарын да зақымдайды. Сондай-ақ ол жеміс-жидск өсімдіктсрінс де зиян келтіреді. Жеміс ағаштарының қабығын жер бстінсн 20—100 см биіктікке дейін кеміріп қояды. Соның салдарынан зақымданған жас агаштар қурап қалады.

ЕГЕУҚҮЙРЫҚТАР

Қазақстанда егеуқұйрықтың 3 түрі бар: қамба сгсукүйрыгы, су сгсуқұйрыгы, түркістан егеуқүйрығы. Олар жабайы жәнс мэдсни өсімдіктердің дэнімен қоректенеді. Өсімдіктерден баска күс балапан- дарын жэнс жүмырткаларын жейді.

Қамба егеуқүйрығы — Rattus norvegicus Berk. Денс түркы 15—25 см, құйрығы 10—12 см, салмағы 570 грамға дейін жстсді. Артқы аяқтарыньің бакайлары бір-біріне жарғақ арқылы косылған. Сакина тәрізді майда дактары айкын көрініп түратын үзын құйрығы дөңгслек егеуге ұксайды. Арка жүндерінің арасында қылшык тэрізді сирск түктері болады.

Қазакстанның шөлейт жэне шөл белдеулерінсн баска Батыс Қазакстан, Ақтөбе, Қарағанды облыстарының солтүстігіндс, Атырау облысында, барлык солтүстік және шығыс облыстарда мскендсйді.

Ауылдық жерлерде егеуқүйрыктар еден астында, кора-жайларда, диірмсндсрде, астык қамбаларында жэне т. б. жерлсрдс ксздссе бе- реді. Жаз кезінде көкөніс егісінде, үй маңайындағы арам шөп өсксн қалың курайлардың арасына, шөп-шалаңға, орман алкабына, сгістік жсрлерге коныс ауыстырады. Ал суық түсе бастағанда слді мсксндср- гс кайтып оралады.

Қамба егеуқүйрығы жем талғамайды, эсіресс астык пен ст тағамдарына эуес келеді. Кейде қүстардың балапандарын, үлуларды, балыкты жэне баска да тірі жэндіктерді жейді, тіпті бір-біріндс жсп қоятын ксздері болады.

Қамба егеуқұйрығы өте сезімтал келеді. Ұрғашылары бүкіл жыл бойы 2—8 ретке дейін балалап, эр жолы 4—22 дейін өсім бсрсді. Ба- лаларын 22—26 күндей көтереді.

Ауыл шаруашылығына егеуқұйрык өте көп зиян кслтірсді. Олар коймалардағы астыкты жеп кана қоймай, ініне тасып қор жинайды жәнс ластайды. Мамандардың есебі бойынша, бір сгсукүйрык тәулігіне 50—100 грамға дейін, ал жылына 12—18 кг дсйін астык дакылдарын жейді. Бүлар азык-түлік, өндіріс бүйымдары дүксндерінің қоймаларына кіріп каптарды теседі, ет, май, қымбат бағалы конфет-

тсрді жейді, киім, мата т.б. заттарды іске жарамсыз етіп ксміріп та- стайды.

Түркістан егеуқұйрығы — Rattus turkestanicus S. Сыртқы пішіні қамба егеуқүйрығына үқсас. Дене түрқы 23 см, құйрығы дснесінің үзындығына тең. Қүлағын алға қайырғанда көзінс дсйін жетсді. Жо- тасы қоңыр жирен немесе қара-қоңыр, бауыры акшыл-сары. Қүйрығының астыңғы жағы ақшылдау.

Қазақстанда Талас және Қырғыз Алатауының жәнс Қаратаудың етектерінде жиі кездеседі (Шымкент, Жамбыл обыстары). Көбінесс су қоймаларының жағасындағы қоға мен бүта өсксн ормандарда сай- салалардың бойын және суармалы егістердің төңірегін мсксндсйді. Өсімдіктердің жапырақ-сабақтарымен, дәндерімен қорсктснсді. Жаңғақ псн дәнді дақылдардан және кептірілген жсмістсрдсн азык қорын жинайды. Бұл кеміргіш жылына 5 ретке дейін балалайды. Әр жолы орта есеппен 8 бала табады.

Су егеуқүйрығы немесе су тышқаны — Arvicola terastris L. Дснс түрқы 15—22 см, қүйрығының ұзындығы 13 см дсйін барады. Денс жүндері ақшыл-қоңыр немесе қара-қоңыр. Бауыры жотасына қарағанда ақшылдау. Қызылорда, Шымкент, Жамбыл облыстарынан басқа жерлердің бәрінде тараған. Қостанай, Солтүстік Қазакстан, Көкшетау, Ақмола облыстарының көптеген аудандарында, осірссс Торғай, Есіл өзендерінің бойын мекендеп, іргелес жаткан бау- бақшаларға, егістік жерлерге қоныс аударып отырады.

Су егеуқұйрығының індерінің құрылысы күрделі болады. Бір інінің жолдарының жалпы ұзындығы 50 метрге дейін жстсді. Осындай індерді тышқандар тобы мекендейді. Олар су жағасында жэнс суда асетін өсімдіктердің жапырақ-сабақтарын, тамырларын жсйді. Егср таяу жерде сәбіз, қызылша, картоп сияқты дақылдар болса, оларға едәуір зиян келтіреді. Бұлар да қысқа қарай азык қорын жинайды.

Дата добавления: 2023-10-03