АЛАМАНДАР НЕМЕСЕ АТЖАЛМАНДАР - CRICETIDAE

Бұл тұқымдасқа жататын кеміргіштердің жаксы дамыған ұрт қалтасы болады, сол арқылы індеріне азық тасиды. Аламандардың денесінің үзындығы мен жүнінің түсі түрлішс болып кслсді' Тістерінің жоғарғы шайнайтын бетінде екі катар орналаскан темпешіктер болады. Сезім мүшелерінің ішінде иіс мүшссі срекше да- мыған.

Қазакстанда аламандар тұкымдасына жататын ксміргіштсрдің 5 түрі тараған. Солардың үшеуі ауыл шаруашылығына зиянын тнгізсді. Олар сүр атжалман, эверсман атжалманы жэнс аламан. Бүлардың тіршілік сту жағдайы, биологиясы біріне-бірі үксас кслсді.

Аламан — Cricetus ericetus L. Ел ішінде бұл ксміргішті әр түрлі атайды: бір жерде алақоржын деп атайды, екінші жсрдс — аламан немесе атжалман дсйді.

Қазақстанда кездесстін аламан түкымдасына жататын кеміргіштсрдің ішіндсгі сң ірісі: дене түрқы 26 см, салмағы 450—500 316

грамдай. Арқасының жүні қызыл-қоңыр, жауырыны мсн капталында ақшыл дақтар бар, бауырының жүні қара.

Солтүстік Қазақстан, Көкшетау, Павлодар, Семей облыстарында көбірек кездеседі.

Аламан негізінен орманды және далалық аймактарды жиі мсксн- дейді. Орман ағаштарының, бүталардың арасында және шалғынды жерлсрді қоныстайды. Сонымен қатар егіс маңында, бау-бакшаның және дәнді дақылдар егістіктерін де жиі мекендсйді. Әсірссе бидай, арпа, тары егісінде ін қазып алып, сонда түрады. Окта-тсктс түрғын үйлерде және астық қоймаларында да кездеседі.

Аламанның іні сырттай Караганда саршүнақтардың ініне ете үксас кследі. Олардың індерін тек ішкі қүрылысы арқылы ғана бір-бірінен айыруға болады (саршүнақтардың інінде азық қорын сактаіітын қойма болмайды). Аламан інінің ішкі қүрылысы жсрдің топырагына байланысты түрліше келеді. Мысалы, Ақмола облысында дәнді дақылдар егісінде оның азық қорын сақтайтын інінің ұзындыгы 32— 110, ені 24—78, биіктігі 12—35 см болған. Ал көкөніс сгістігіндс оның үзындығы 110, ені 78, биіктігі 35 см жетсді.

Аламан жылына скі рет балалайды. Эр жолы 14—20 бала табады. Алғашқы жолы туған балалары іннсн жердің бстінс мамырдың аяғында, ал екінші жолғысы-маусымның аяғында шығады. Ол күндіз інінен сирек шығады, нсгізінен түнгі мезгілдс әрскст стсді. Коктсм, жаз айларында өсімдіктсрдің сабақтары мен тамырларын, ал күздс дәні мсн түйнектерін қорск етедһ Қысқа қарай коймасына 10—20 кг дсйін азық қорын жинайды. Күзге салым біртіндсп қыскы үйкыга кс- тс бастайдк. Бірақ олар саршүнақтар сияқты үздіксіз ұйыктап жат- пайды. Қыста бірнешс рет оянып, інінен жер бстінс шығып жүрсді. Бүл кездс коймаларына жинаған азықтарын қорск стсді.

Қазақстанның далалық аудандарында аламан наурыздың аягында нсмссс сәуірдің басында інінен жср бетіне шығып, қорсктсне бастай­ды. Азық іздсп жайылуға шыққан кезде інінсн 1 —1,5 киломстргс дейін қашықтайды. Осындай жерлерден сгіннің дәнін үрт калтасына салып, індсгі қоймаларына тасиды. Бір аламанның үрт калтасына 40—45 грамм бидай дәні сияды.

Эверсман атжалманы — Allocricetus eversmanni Вг. Дснс түркы 15 см аспайтын, күйрығы келте, өзі дембелшслсу келген ксміргіш. Аркасы мсн бүйірі сарғылт-коңыр, бауыры ак, алкымында кссс көлдснсң қоңыр тсңбіл болады.

Қазакстанның батыс жэне орталык бөлігіндс ксң таралган. Негізінсн куаң дала мсн шөлейт жерлсрді мексндсйді. Ғалымдардың айтуы бойынша бұл зиянкес соңғы 20—30 жыл ішіндс өтс көбейіп кстті. Оның себебі — тың игсрілгсн жерлердс дәнді дакылдар сгісінің өріс алуы атжалманның тіршілік етуіне аса колайлы жагдай туғызған.

Эверсман атжалманы аламан сияқты есімдіктсрдің дәні мсн са- бағын жсп коректенеді. Кобінесе бидай, арпа, сұлы, тары, жүгсрі сияқты дәнді дакылдарды закымдайды. Оның ұрт калтасына

жүгерінің 18 немесе бидайдың 100 дәні, яғни 10 грамға дсйін жсм си- яды.

Сүр атжалман — Cricetulus migratorius Pall. Мұның сырткы түрі тоқалтіске немесе сұртышқанға үқсайды. Арқасының жүні сүр, кейдс сары, ал бүйір жүні жылтыр сүр болып келеді. Дене түркы —12,5 см, қүйрығы 3,5 см. Ол Атырау, Ақтөбе облыстарының оңтүстігіндс, Қызылорда, Шымкент, Жамбыл, Алматы, Талдықорған, Шығыс Қазақстан облыстарында, Семей, Қарағанды облыстарының оңтүстігінде тараған.

Сұр атжалман ауыл шаруашылығына, әсіресс бидай, сұлы, тары, бұршақ, күнбағыс сияқты дақылдарға едәуір нүқсан кслтірсді. Соны- мен қатар ол үйдегі жәнс қоймадағы астықты, ет-сүт тағамдарын жеп, тасып әкетеді. Жаз айларында оның інінен 1,2—1,5 кг дейін би­дай немесе сүлы табуға болады.

Дата добавления: 2023-10-03