XIV-ТАРАУ. АСТЫҚ ЖӘНЕ БАСҚА АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ӨНІМДЕРІ ҚОРЫНЫҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ

Зиянды насекомдар мен кенелердің көптеген түрлсрі қоймадағы астықты және басқа да ауыл шаруашылық дақылдарының өнімдерін зақымдауға бейімделгсн. Бұл зиянксстер астык дәндсрімсн жәнс олардан жасалған азык-түліктермен, сондай-ак кептірілгсн жемістермсн жэне көкөністермен коректеніп, олардын салмағын кемітсді, экскременттерімен ластайды және түкымдык матсриалдың өнгіштік қасиетін төмендетеді.

Зиянксстер қоймаға астык дәндерімсн жэне баска дакылдардың өнімдсрімен бірге енеді, оларды ксмірушілер мсн қүстар апаруы мүмкін. Бұрын табиғи жағдайларда тіршілік стксн және ксмірушілердің іні мсн құстардың үясында өсімдік тскті азык-түліктің корымсн корсктенгсн көптеген зиянкестер үзақ уакытка созылган та- рихи процестердің нэтижесінде бірте-бірте жабық орындарды мексн- деуғе бейімделіп, қаркынды түрде өсіп-ене бастаған. Бұган азык-түлік сақталатын қоймалардағы ерекше жағдайлар, яғни күн сәулесінің жоктығы, ауа ылғалдылығының жоғары, тсмператураның біркалыпты болуы да едәуір мүмкіндік туғызған.

Қазіргі уакытта қойма жағдайында өсіп-өніп дамитын насекомдар мен кенелердің жәнс ксмірушілердің 300-дей түрлсрі белгілі.

Қоймаларды мскендеп, ауыл шаруашылык дақылдарының өнімінс зиян кслтіретін насскомдардың кепшілігі катты канаттылар мен кабыршак канаттылар отрядына жатады. Насекомдардың баска отря­ды өкілдерінің қоймаларға енуі кездейсок болады да түракты мскен- дсуші болып саналмайды. Төмснде насекомдар мсн кснслсрдің зиянды түрлерінің негізгілеріне ғана қысқаша сипаттама бсрілсді.

Қамба бізтүмсығы — Sitophilus granarius L. Қатты канаттылар немесс қоңыздар отрядының бізтүмсықтылар (Curculionidae) түкымдасына жатады. Қойма зиянкестсрінің ішіндс ксң таралған түрлерінің бірі. Тек жабық орындарда ғана өсіп-өнс алады. Қазакстанның оңтүстік жәнс оңтүстік-шығыс облыстарында коп бола­ды. Ал солтүстік облыстарда диірмен, наубайхана, сыра заводы сиякты жылы жайларда кебірек зиян келтіреді. (44-сурст)‘.

Қоңыздың денесі сопақтау, үзындығы 3,5 мм, түсі кара-коңыр не- мссе кара, аяктары жэне мүртшалары қызыл-коңыр. Үстіцгі 288

44- сурст. К,амба бізтумсыгы <11. II. Богда-
нов-Катьков бойынша):

а-имаго; б-личинка; в-задамданган бидай
дэндері.

қанаттары бір түсті, дақсыз, артқы қанаттары жетілмсгсн. Қоңыз үша алмайды. Жүмыртқасы сопақша, түсі сарғылт болады. Личинка- сының басы қара, денесінің қалған бөліктерінің түсі ак, аяктары бол­майды, үзындығы 4 мм жетеді? Қуыршағвг ақшыл-сары, үзындығы 2,7 мм шамасындай.

Зиянксс жүмыртқадан басқа фазаларының барлығында да қыстап шыға алады. Төменгі даму табалдырығы +10°С. Дәннің дымқылдығы 15—16% болғанда, дамуы үшін үйлесімді температура 20—26°С. Дәннің дымқылдылығы 11% томен болса, зиянкес дами алмайды. Өсімталдығы орта шамамсн алганда 150 жүмыртқаға жстсді. 25°С тсмпсратурада даму циклі 36—40 күнге, ал 12°С тсмпсратурада 7 айға созылады. Солтүстік Қазақстанда жылына 2, оңтүстіктс 4 үрпақ беріп өсіп-өнеді.

Бізтүмсықтылардың үрғашылары жұмыртқаларын дәннің ішінс, оздсрі кеміріп жасаған кішкентай куысқа салады. Астык түқымдастардың әр дәніне бір жүмыртқадан, ал жүгерінің дәніне екі жүмыртқадан орналасады. Жүмыртқадан шыккан соң личинкалар дәннің ішін үңгіп жеп, сонда тіршілік етеді. Қуыршак стадиясы да сол дәннің ішінде өтсді.

Қоңыздар және олардың личинкалары бидай, кара бидай, арпа, сүлы, күріш, тары, жүгсрі дәндерін, бүршақ түкымдастар мсн астык тұкымдас шөптердің түқымдарын, әр түрлі жармалар мсн үнды жанс I үннан жасалған тағамдарды закымдайды. Олар әсірссс үсакталған

; дәндерді көбірек үнатады. Бүтін дәндерді көбінесе арка жағынан ба-

і стап үңгіп жеп, үрық бөлігін закымдайды.

Бізтүмсықтар әркашан да еден астындағы төгіліп түсксн дәндсрдс

көп болады. Олардың личинкалары зақымдаған астык дәндсрі ссбугс мүлде жарамайды. Олардың тамақтык қасисті дс едәуір төмсндсйді.

Күріш бізтүмсығы — Sitophilus oryzae L. Қазақстанның барлық облыстарында таралған. Солтүстік жэне Орталык Қазакстанда жылы жайларды, сонымен қатар колхоздар мсн совхоздардың қоймаларында ылғал шамадан жоғары болған жағдайда дән үймс- лсрінің өздігінсн қызған жерлерін мсксндсйді.

10 - 816 289

Қоңыздың үзындығы 2—2,5 мм, түсі күңгірт-қоңыр, нсмссс аздап жылтыр, арқа сақинасында тығыз орналаскан көптсгсн ірі шүңкырлар бар, үстіңгі канаттарының әрқайсысында кызғылт түсті 2 дақ болады. Артқы канаттары жаксы дамыған. Личинкасы сырткы пішіні жағынан қамба бізтүмсығының личинкасына үксас.

Қоңыздар 3 айдан 8 айға дейін өмір сүреді. Осы уакыт ішінде үрғашыларының әрқайсысы 500 дейін жүмыртка салады.

Жүмыртқаларын біреуден дәннің ішіне орналастырады. Ұрыктың да­муы 4—8, личинканың дамуы 25—30, куыршақтың дамуы 5—8 күнгс созылады. 18°С температура жағдайында бір үрпактың дамуы 3,5 айға, ал 21—22,5°С 1,5 айға дейін созылады. Қолайлы жағдайлар болса, солтүстік облыстарда жылына 7—8 үрпаққа дсйін бсріп есіп- өнеді.

Қамба бізтүмсығымен салыстырғанда күріш бізтүмсығы сдәуір жы- лу сүйгіш насеком, оның белсенді тіршілігі үшін үйлесімді темпера­тура 27—29°С шамасында. Суықка ең төзімдісі-жүмыртка, одан ксйін төзімдірегі қуыршақ пен личинка, сң төзімсізі — ересек коңыз. P. С. Ушатинскаяның (1954) мәліметі бойынша минус 10°С сресек коңыз 15, куыршақ 27, личинка 24, жүмыртка 90 сағаттан кейін тіршілігін жояды.

Дәннің дымқылдылығы 10%-тен төмен болған жағдайда коңыздар дами алмайды. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 73% болғанда салатын жүмырткаларының саны азаяды, ал 50% коңыздар қырылады. Личинкалардың дамуы үшін дәннің дымкылдығы 17%-тен асқанда, ал ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 80—90% болғанда ғана қолайлы жағдайлар туады.

Қамба бізтүмсығына қарағанда күріш бізтүмсығы өтс көп қоректілерге жатады. Ол масақты дақылдардың көптегсн түрлерінің, күріштің, жүгерінің дәндерін жәнс әр түрлі жармаларды, үннан жа- салған тағамдарды, бүршакты, мақта түқымын, темскіні, шошка жаңғағын, тағы басқа көптеген өсімдік өнімдерін закымдайды. Ол қамба бізтүмсығына қарағанда жақсы үша алады және сгіс далала- рында масақты, пісіп келе жатқан астық дәндерін де закымдайды. Одан соң ол астықпен біргс қоймаға енеді.

¥н қоңызы — Tenebrio molitor L. Қатты канаттылар (Colcoplera) отрядының кара денелілер (Tenebrionidae) түкымдасына жатады. Қазақстанда кең таралған, әсіресе Солтүстік және Батыс Қазакстанда жиі кездеседі.

Қоңыздың үзындығы 12—16 мм, түсі майлы жылтыры бар кара- қоңыр, үстіңгі канаттарында көптеген нүктелерден түратын бойлык айғыздар орналаскан. Мүртшалары кысқа, олардың үш жағы аздап жуандау, алдыңғы арқа сақинасы едәуір жалпақ. Жүмырткасы со- пақша келген, үзындығы 1,6—1,8 мм, түсі сүттей ак, жылтыр. Ли- чинкасын «ұн күрты» деп атайды. Олардың үзындығы 25—30 мм жетсді, түсі кошкыл сары, алдыңғы аяқтары ортаңғы жэнс арткы аяқтарына қарағанда үзын. Қуыршағының үзындығы 16—18 мм, түсі сарғылттау, қүрсак бунактарының бүйір жактарында тарак тәрізді 290

төрт бұрышты қосалқылары және денесінің артқы жагында мүйіз тәрізді екі өсінді болады.

Зиянкес личинка фазасында үнның арасында, үннан жасалған тагамдарда немесе қойманың керегелерінің жарықтарында, қаптардың тігістерінде және басқа паналарда қыстайды. Суық жай- ларда жылына бір, жылы жайларда екі үрпақ беріп дамиды. Личин­калары қыстап шыққан жерлерінде көктемде куыршакка айналады. Қуыршақтың дамуы 18°С температурада 10 күнге созылады. Қоңыздар кешке және түнде ғана үшады. Жүмыртқаларын шашыра- тып немесе азғанадан топтап, үнға, үнтаққа немесе үннан жасалған тағамдарга, олар жоқ болтан жағдайда керсгснің жарықтарына, қаптардың үстіне салады. Олардың үсті сілекейлі болады да көрсетілген заттарга жабыстырыла орналастырылады нсмссе оған үн жабысып, түйіршік қамыр тәрізді болып көрінеді. Қоңыздар 25°С тем­пература жағдайында 100 күндей өмір сүреді. Осы уакыт ішінде үрғашы қоңыздардың әрқайсысы 300 дейін жүмыртқа салады. Ұрықтың дамуы 19—21°С температурада 10 күннен 19 күнгс созыла­ды. Личинкалар температураға және басқа жағдайларға байланысты 280 күннен 600 күнге дейін тіршілік етеді. Суыққа өтс төзімді — ми­нус 10°С температурада 1 айдан кейін, минус 18°С бір күннсн кейін өледі.

Қоңыздардың өздері де, личинкалары да зиян келтірсді. Личинка­лар үнды және үнтакты, (әсіресе өте дымқыл жэнс жатып калган үнды) сонымен қатар жармаларды, піскен нанды, ксптірілгсн нанды, темекіні жэне т. б. зақымдайды.

Кіші ұн қоңызы — Tribolium confusum Duv. Бүл да кара дс- нелілер (Tenebrionidae) түқымдасына жатады. Ұзындыгы 2,6—4,4 мм, кара немесе коңыркай түсті кішірек қоңыз. Личинкаларының түсі саргылт-қоңыр, үзындығы 6—7 мм, денесінің арткы жатында үшбүрышты ілмек тәрізді екі өсіндісі болады. Қуыршактарының үзын- дыгы 2,7—3,5 мм, ақшыл сары, күрсак бунактарының бүйір жактарында үшында қылшыктары бар өсінділер болады.

Барлық аймақтарда тегіс таралтан. Бүл коңыз әдсттс диірмсн, ма­карон фабрикасы, наубайхана, жарма және күрама жсм заводтарын мскендейді. Қоңыздардың ездері кыстап шыгады. Ал жылы жайларда зиянксс жыл бойы үзіліссіз өсіп-өніп көбейсді. Жұмырткаларын қоректік заттарының үстіне бір-бірлеп орналастырады. Орташа өсімталдыгы 500 жүмырткаға жетеді. Қоңыздар 3 жылга дсйін өмір сүреді де есіп-өнуі жыл сайын қайталанады. ¥рықтың дамуы 6—15 күнге созылады. Личинка жазда 20—30 күн, ал кыста одан үзағырак дамиды да қоректенген жерінде куыршакка айналады. Қуыршактың дамуы орта жағдайларына байланысты 5 күннен 28 күнгс дсйін да­миды. Жылылық 27—30°С, дәннің дымқылдығы 14,5% жэнс одан жоғары болганда зиянкестің дамуы үшін ең колайлы жағдайлар ту- ады. Осы жағдайларда оның бір генерациясының дамуы 30—40 күнге созылады. Қоңыздардың бүл түрі жылытылмайтын жайларда бір жаз ішінде 2—3, ал жылы жайларда 4—5 үрпаққа дейін өсіп-өнсді.

Қоңыздар және олардың личинкалары үнмен, үнтақ жарма жәнс басқа жармалармен, үннан жасалған тағамдармен, астык дәндсрімсн жэне баска дақылдардың тұқымдарымен, кептірілгсн жсміс және көкөністермен, темекі жэне оның өнімдерімен коректснеді. Закымдалған үн иленіп, кесек-кесек немесе түйір-түйір болып қалады, дэмі және исі үнамсыз болады. Ондай үн тамакка жэнс мал жемі үшін пайдалануға жарамайды.

Шоқпар мүртты үн қоңызы — Tribolium castaneum Herbst. Бүл да қара денелілер (Tenebrionidae) түқымдасына жатады. Қазакстанда тегіс таралған, эсіресе оңтүстік аудандарда жиі ксздсссді. Сыртқы қүрылысы және тіршілік әрекеті жағынан кіші үн коңызына үксас. Одан негізғі айырмашылығы-мүртшаларының соңғы 3 бунағы шокпар (күрзі) тэрізді болып, жуандаған.

Қоңыздар жэне олардың личинкалары көп қоректі, үнды, жарма- ны, күнбағыс түқымын, үрпақты, күрама жем-азыктарды, кептірілгсн жемістерді жэне басқа көптеген өсімдік тектес өнімдсрді катты зақымдайды. Уатылған дәндерді көбірек үнатады, бірак өтс дымкыл болған жағдайда түтас дәндермен де қоректенеді. Қоңыздар 2 жыл өмір сүреді. Әр үрғашы қоңыз орта есеппен 400 дсйін жүмыртка са­лады. Зиянкестің дамуы үшін ең колайлы температура 27—30°С. Қолайлы жағдайлар туған жағдайда жылына 6—8 үрпакка дейін беріп дамиды.

Суринам үн жемірі — Oryzaephilus surinamsis L. Қатты канаттылар (Coleoptera) отрядының жалпақ денслілер (Cucujidac) түкымдасына жататын үзындығы 2,5—3,5 мм, кара коңыр түсті қоңыз. Алдыңғы арка бунағының бүйір жактары ара тісі тәрізді кср- тешті болады. Мүртшаларының шоқпар тәрізді үшы 3 бунактан тұра- ды. Личинкаларының үзындығы 2,5—3,5 мм-ге дейін, түсі сарғылттау ак, пішіні цилиндр тэрізді, көкірек бөлімінде 3 жүп аяғы бар. Қуыршағының үзындығы 2,5—3,2 мм, түсі сарғылттау ак, көкірск бөлігінің бүйір жақтарының әркайсысында 6 тікенск болады. Ал қүрсақ бунақтарының бүйір жақтарында олардың саны бір-бірсудсн ғана.

Кең таралған зиянкес. Әр түрлі қоймаларда, диірмендсрде, мака­рон және тэтті тағамдар жасайтын фабрикаларда, дүксндср мсн түрғын үйлерді мекендейді. Табиғатта ағаштардың сскі қабықтарының астында кездеседі.

Қоңыздар 6 айдан 10 айға дейін, кейде 2 жылға дсйін емір сүреді. Жүмырткаларын көктемде бір-бірден жекелеп немесс 3—5 данадан топтап, үнға, әр түрлі тағамдарға, койма керегелерінің жарыктарына, қаптарға жэне т. б. жерлерге салады. Ұрғашы коцыздардыц әрқайсысы 300 дейін жүмыртқа салады. Қоймаларда жылына 5, ал жылытылатын жайларда 7 үрпакка дейін беріп өсіп-өнеді. Бір үрпақтың дамуы жазда 1 айға, көктемде 2 айға, ал күздс 2—3 айға созылады.

Суринам үн жемірінің суыкка төзімділігі онша жоғары смес. Бүл жағдай оған қарсы астык немесе баска тағамдар корын бслгілі бір 292

дәрежеге дейін салқындату жолымен күресуді жеңілдстсді. Мысалы, минус 10°С қоңыздар 3 тәуліктен кейін, олардың личинкалары 2 тәуліктсн ксйін өледі. Ал минус 15°С зиянкестің барлык фазалары бір тәуліктен кейін қырылып қалады. Төменгі темпсратураға оныц жұмыртқа фазасы төзімдірек келеді. Зиянксс жоғары тсмпсратураға да төзімсіз. Мысалы, 50°С темпсратурада қоңыздар мсн олардың ли­чинкалары 40 минуттан кейін қырылып қалатыны бай калган.

Суринам үн жемірінің қоңыздары мен личинкалары үнды, үннан жасалған азықтық тағамдарды, әр түрлі жармаларды, үрпакты, ксптірілген жемістерді қатты зақымдайды. Ал астық түкымдас дақылдардың бітеу дәндері ете дымқыл болса немссе оларды баска. зиянкес (мысалы, қамба бізтүмсыгы) кеміріп үсақтаған жагдайда ғана зақымдайды.

Табиғатта суринам қоңызы жыртқыш болып саналады. Ағаш қабығының астын мекендейтін үсақ насекомдарды (кабык жсгіштсрді т.б.) жсп қүртады.

Тері жемірі — Attagenus simulans Soil. Тсрі жсмірлсрі (Dermestidae) түқымдасына жататын қоңыз. Қазақстанның оңтүстік, батыс аймақтарындағы қоймаларда кездеседі. Бидай, арпа, сүлы, жүгері, күріш дәндерін, үнды, сонымен катар қоймалардағы тсрілсрді, насекомдардың коллекцияларын зақымдайды.

Личинкалар алғашында астық дәнінің үрық бөлігін жсп, одан әрі тсреңдете үңгіп, эндоспермін зақымдайды. Олар закымдаған үнның түсі сүрғылт, дәмі нашар болады.

Тері жемірі личинка күйінде қыстап шығады да, көктсмдс сауірдің аяғы мен мамырдың басында қуыршақтанады. Қоймаларда қоңыздардың жаппай ұшуы мамырдың бас ксзіндс байкалады. Ұрғашы қоңыздар қуыршақтан шыққаннан кейін 5—6 күн өтксн соң жүмыртқалауға кіріседі. Олардың әрқайсысынын салатын жүмыртқаларының саны 90 дейін барады. Жұмырткаларын олар кс- регенің, еденнің жарықтарына және басқа қалтарыс жсрлсргс орна- ластырады. Қоңыздар қоректенбейді. Жүмыртқасын түгсл салып бітісімен өледі.

Оңтүстік Қазақстанда қоңыздың личинкалары мамырдың скінші жартысында шығады. Жүмыртқаның дамуы 26—27°С тсмпсратурада 7—13 күнге созылады. Личинкалар 11 айдай өмір сүрсді. Маусым айынан бастап келесі жылдың сәуір-мамыр айларына дсйін койманың аз желдетілетін қараңғылау бүрыштарында, көбінссе ксрсгслср мсн сденнің жарықтарында, жиналған қаптардың қатар аралыктарында коректеніп тіршілік етеді. Үйме түрінде сақталатын өнімдсрдің сң үстіңгі қабатында ғана кездеседі. Төменгі жастағы личинкалар уатылған дәндермен және дән шаңымен қоректенсді. Ал төртінші жа- стан бастап олар түтас дәндердің үрық бөлігін кеміріп жсп, одан дәннің ішіне еніп, оның эндоспермін зақымдайды.

Қозғалмайтын қысқы личинкалар суыққа өте төзімді болады. Олар 19°С дейінгі аязда 30 күнге дейін тіршілігін сактайды.

¥ры қоңыз — Prinus fur L. Қатты қанаттылар отрядының кулык қоңыздар (Ptiridae) тұқымдасына жатады. Қойма зиянксстсрінің ішіндегі ең кең таралғандарының бірі. Қоңыздың ұзындыгы 2,7 мм — 4,3 мм болады. Сыртқы пішіні жағынан ермекшіге үксас. Үлксндігі, түсі және пішіні жағына қарап, ерксгі мен үрғашысын бір-бірінсн оңай ажыратуға болады. ¥рғашы қоңыздың түсі қара коңыр жэне үстіңгі қанаттарында төрт ақшыл дақ болады, құрсагының пішіні со- пақша шар тәрізді. Ересек қоңыздың түсі ақшыл-қоңыр, үстіңгі қанаттарында үрғашы қоңызда кездесетін дақтар болмайды, кұрсагы ұзынша, цилиндр пішінді. ¥рғашылар үша алады, еркектері үшпай- ды.

Бүл зиянкес ересек насеком, жұмыртқа жэне личинка күйінде қыстайды. Қыстап шыққан қоңыздардың белсенді әрексті срте коктемде басталады. Олардың өніп-өсуі үшін ауаның жәнс өнімнің ылғалдылыгы едәуір жоғары болуы қажет. Зиянкестің даму ксзсңі ауаның ылгалдылыгы 70 процент жэне температура 23°С шамасында тез аяқталады.

Қоңыздар жүмыртқаларын қоймадағы өнімдердің үстінс шашыра- тып орналастырады. Әр ұрғашы қоңыз 160 жүмыртқаға дсйін салады. Жылына 3 үрпаққа дейін беріп өсіп-өнеді.

¥ры қоңыз көп қоректі зиянкес. Астық дәндсрін, олардан жасалган өнімдерді, кептірілген жемістерді, мақта түқымын, әр түрлі тамактык концентраттарды, етті, одан жасалған өнімдерді, тағы баскаларды зақымдайды. Қоңыздар жэне личинкалар астык, үйінділсрінің тек үстіңгі қабатында ғана тіршілік етеді. Қоңыздар суықка етс тезімді, 0°С температурада олардың 210 күнге дейін өмір сүрс алатындығы байкалған.

Астық тескіш — Stegobium paniceum L. Қатты канаттылар отря- дының тескіш қоңыздар (Anobiidae) түқымдасына жатады. Қиыр солтүстіктсн баска жерлердің бәрінде тегіс таралған. Қоңыздың түсі ақшыл қоңыр немесе қызғылт-коңыр. Денесі цилиндр пішінді, ал- дыңғы арқа бунағы күләпара (капюшон) тәрізді, басын жауып түра- ды. ¥зындығы 1,8—4 мм. Зиянкестің личинкасы ерскшс көп коректі, алуан түрлі дақылдардың дәндері жэне олардан жасалған тағамдарды, сонымен катар ет пен сүттен жасалған тағамдарды, ксптірілгсн жемістер мен көкөністерді, тамыр және түйнек жсмістсрді, кептірілген қызыл бұрышты, темекіні, дәрілік шикізаттарды жәнс басқа азық-түлікті закымдайды. Личинкалар қағаздан, картоннан және целлофаннан жасалған орауыштарды, кітаптардың былғарыдан жасалған мүқабаларын, гербарийлерді кеміріп бүлдірсді.

Қоңыздар қоректенбейді, өте жақсы үшады. ¥рғашылары жүмыртқаларын 40—80 данадан топтап, келешектс личинкалары қоректенетін орындарға 5—8 күн ішінде салып бітіреді. Әрбір үрғашы қоңыз 60 жүмыртқаға дейін салады. Ауа жылылығы 17°С болганда 37 күннен кейін, 24°С болғанда 17 күннен кейін, 28°С болғанда 3 күннен кейін личинкалар жүмыртқадан шығады. Олар дәннің ішін үңгіп жол салып, сонда қоректснсді. Ал үнда жэнс баска үсак 294

өнімдерде тіршілік етсе, онда оларды желімдеп көлсмі 1 см домалақ- камера жасайды да соның ішінде қоректенеді жэнс кслсшсктс сонда куыршақтанады. Личинкалар 1,5—3 ай, қуыршактар 15—20 күн да­миды. Личинка күйінде қыстайды. Қуыршақтану процссі сртс көктемде өтеді. Ішінде личинкалар қоректеніп, одан соң коңыздар ұшып шыққан дәндер және басқа азық-түліктердің түйіршіктсрі бы- тыра тигендей шүрык-тесік болып калады. Осы бслгі арқылы өнімдсрді қоңыздың личинкалары зақымдағанын білугс болады.

Зиянкестің өсіп-жстілуі үшін ең қолайлы температура 26—27° С. Осы температурада оның жүмыртқадан бастап, срссск коңызға дейінгі даму кезеңі 3 айға тең, ал 17° С температурада ол 6 айға дейін созылады. Қазақстанда жылына 2 үрпақ беріп өсіп-өнеді, ал Орта Азияда 3 үрпаққа дейін береді.

Дән тескіш — Rhizopertha dominica F. Қазақстанның оңтүстік об­лыстарында таралған. Қатты қанаттылар отрядының жалган кабык жегіштер немесе капюшондылар (Bostrychidae) түкымдасына жата­тын қызғылт-қоңыр түсті жылтыр қоңыз, үзындыгы 2—3 мм, ал- дыңғы арқа бунағы капюшон тәрізді басын үстінсн жауып түрады. Личинкасының түсі ақ, үзындығы 3 мм жетеді, доғаша иілгсн, 3 жұп көкірек аяқтары болады.

Зиянкес жыл бойы үздіксіз өсіп-өніп көбсйсді. Үйлссімді жағдайларда (30°С жылылық және дәннің дымқылдығы 14%) жылы­на 8 үрпақ бсріп көбеюге қабілеті бар. Ұрғашы коңыздар жұмыртқаларын бір-бірден немесе топтап дәннің немесе азык- түліктің басқа түрлерінің үстіне орналастырады. Олардың аркайсысы 500 жүмыртқаға дейін салады. 26—30°С температурада үрықтың да­муы 5—11 күнге созылады.

Жүмыртқадан шыққан личинка дәнді ксміріп ішінс енсді де, оның эндоспермасымен қоректеніп дамиды жэне сонда қуыршактанады. Зи- янкестің бір үрпағының дамуы үшін 1,5—2 айдай уакыт керек.

Бүл түрдің қоңыздары да жэне личинкалары да зиян кслтіреді. Олар астық түқымдас дақылдардың барлығының дсрлік дәндерін, қонақ жүгері мен қара қүмықтың түқымдарын, әр түрлі жармаларды, нанды, кептірілген нанды, печеньені, макаронды, кейде үрпакты және теріні де зақымдайды. Қатты закымданған астык дәндсрі қиқымға айналады.

Қамба күйесі — Nemopogon grannellus L. Нағыз күйелср түқымдасына (Tineidae) жататын кобелек. Барлық жсрлсрде тегіс та­ралган. Көбелектің түсі сүрғылт-сары, денесін ак қабыршактар жау­ып түрады, басы ақ. Алдыңғы қанаттарында көлдснсң орналаскан қара қоңыр жолактары бар, бозғылттау келген күміс түсті болады. Артқы канаттары ақшыл сүр. Қанаттарының өрісі 10—16 мм. Жүлдызкүрттары аксары, басы қоңырқай-сарғылт, үзындығы 6—10 мм жетсді. Бүл зиянкес жылына 1—3 үрпақ беріп дамиды.

Ересек насекомдар, яғни кобелектер, сәуірдің аяғында шыгып, скі аптадай өмір сүреді. Осы мерзімнің ішінде үргашы кобелектер жүлдызқүрттардың қоректснетін жерлеріне жүмыртка (100—160) са-

лады. Олардан 1,5—2 жетіден соң (17—20°С температурада) жүлдызқұрттар шығады. Олар 45—60 күн шамасындай уақыт емір сүріп, астық дәндерін, олардан жасалған азық-түліктсрді, жоңышқаның түқымын, кептірілген жеміс, көкөніс, түйнск жемістерді, жарғақты зақымдайды. Қатты зақымданған астык дәндсрі нс түқымдыққа, не тамаққа, тіпті малға азық ретінде дс пайдалануга жарамайды.

Жүлдызқүрттар жаз бойы қоректенеді, дымқылдығы жогары азык- түлікті үнатады. Сондықтан олар нашар желдетілетін, көгергсн, исі шығып түратын жайларда көп болады.

Күзде жүлдызқүрттар қойманың керегелерінің, едсннің, төбенін жарықтарына еніп, немесе тақтайды кеміріп шүңкырлайды да, сонда пілләнің ішінде қыстайды. Қыстап шыққаннан ксйін олар сртс коктемде қуыршаққа айналады. Қуыршақтың дамуы 1,5—2 айға со­зылады.

Оңтүстік қамба көбелегі — Plodia interpuntella Hb. Қан көбслск- тер (Pyralidae) түқымдасына жатады. Қазақстанның оңтүстік жәнс оңтүстік-шығыс облыстарында кең таралған, қоймаларда жэнс баска орындарда сакталатын ауыл шаруашылығы өнімдсрін катты закымдайтын зиянкестердің бірі.

Көбелектің канаттарының өрісі 13—20 мм. Алдыңғы канаттарының түпкі бөлігі акшыл сары, үшына қараған бөлігі кызғылт сары. Жүлдызкүрттары солғын кызғылт немесе жасылдау түсті, үзындығы 12—16 мм.

Оңтүстік қамба көбслегі Шымкент облысында 3 үрпак бсріп өсіп- өнеді. Көбелектер мамырдың орта немесе аяк ксзіндс шығады. Ұрғашы қоңыздар жүмырткаларын жүлдызкүрттар корсктснстін азық-түліктің үстіне шашыратып салады. Олар барлык жүмыртка корын 4—5 күнде салып бітіреді. Көбелектің әркайсысынын салатын жүмыртқасының саны 300, ал ерекше колайлы жағдаиларда 600 дейін жетеді.

Жүмыртканың дамуы колайлы жағдайларда 2—3 күн ішіндс аяқталады, ал 17°С температурада 17 күнге дсйін созылады. 15— 16°С температурада көбелектср жүмыртқалауын мүлдс токтатады.

Жүлдызкүрттардың даму үзактығы әр түрлі жағдайларға байланы­сты өте күбылып түрады. Қоректік заттар жеткілікті болған жағдайда жүлдызкүрт пен қуыршактың даму жылдамдығы олардың тіршілік еткен ортасының температурасына тікелей байланысты болады. Олардың дамуы үшін ең жылы (27—30°С) жайларда нсбары 27, салкындау жайларда —110, ал 15—18°С температурада 305 күн ке­рек.

Қуыршак 22—26°С температурада өзінің дамуын 14 күнде, 16— 19°С температурада 24—28 күнде аяқтайды.

Бүл көбслектің жүлдызкүрттары өте көп коректі. Астык дандсрінің барлық түрлерін, кептірілгсн жемістер мен көкөністсрді, әр түрлі жаңғактарды, бадамды, көкнәр мен кориандр түқымдарын, тәтті тағамдар жэне баска азық-түліктерді закымдайды. Жүлдызкүрттар 296

құрғақ дәндсрдің тек ұрығын ғана кеміріп жеп, эндоспсрмінс тимсйді. Бірақ дымқылдығы 16,5—Л1 проценттен асатын дәндердің үрығымсн қатар эндоспермін де зақымдайды.

Жұлдызқүрттарға қарағанда зиянкестің жүмыртқалары мсн қуыршақтары төменгі температураға және улы химикаттардың әссріне төзімді келеді. Қуыршакка айналар алдындағы «тыныштык» кезіндс жүлдызқүрттар едәуір төзімді болады, бірақ қоректену ксзіндс төмснгі температураның және улы химикаттардың әссрінс етс сезімтал келеді.

Оңтүстік қамба кебелегінің барлық даму кезеңдері ауа райының суықтығы 1—4°С болса 90 күннен кейін, 7—8°С кезінде 8, 12—16°С жағдайында 3, ал 16—18°С шамасында 1 күннен ксйін кырылып қалады. Осыған байланысты ауылдық қоймаларда оңтүстік камба көбелегі қысы өте суық болған жылдары жоғалып кстеді дс, қысы жылы жылдары қайтадан бірте-бірте көбейеді.

Какао көбелегі — Ephestia elutella Hubn. Қазакстанда Шымкент, Жамбыл жэне Алматы облыстарында таралган. Көбслсктін қанаттарының өрісі 12—20 мм, алдыңғы қанаттары күлгін түсті, скі ақшылдау белдеме жолақтары бар. Артқы қанаттары акшыл сүр. Жүлдызқұрттарының үзындығы 13—15 мм жстеді. Төмснгі жас- тағыларының түсі қызғылт, ал жоғарғы жастағыларының түсі сарғылт, арқа жағында екі қатар болып орналаскан үзын қылшықтары бар қара дақтар орналаскан.

Жүлдызқүрттары астық дәндерін, олардан жасалған тағамдарды, күнбағыс түқымын, какаоны, бүршақты, ксптірілгсн жсмісті жәнс көкөністі, темекіні, тэтті тағамдарды, әр түрлі жсмістсрдің, көкөністердің және орман ағаштарының түқымдарын закымдайды. Олар қабырғалардың жарықтарында, бүршактарда, катарлап жи- налған қаптардың аралығында, тағы баска паналарда кыстайды. Кобелектер бірнсшс күн ғана өмір сүреді. Сол мсрзім ішіндс әрбір ұрғашы кобелектер келешек жүлдызқүрттар қоректенетін өнімдсргс 280-ге дейін жүмыртқа салады.

Күн жыльілығы 28,5°С кезінде жүмыртқадан личинка 3 күннсн кейін, ал 19,5—24°С болғанда 6 күннен кейін шығады. Орта сссппсн Орта Азия жағдайында жаз айларында 30 күннен 50 күнгс дсйін өмір сүреді. Қуыршақ жаз кезінде 11—14, ал күздс 15—25 күн дамиды. Қыстап шыккан жүлдызкүрттар мамырдың аяк ксзіндс куыршақтанады. Қазакстанның оңтүстігінде бүл зиянкес 3 үрпак беріп өніп-өседі.

Диірмен қан көбелегі — Anagasta kuchniella Zell. Қазакстаннын барлық жерлерінде, әсіресе оңтүстік-шығыс және батыс облыстарда көп кездеседі.

Көбелектің алдыңғы канаттары үстінде ирск кара жолактар жәнс шеттерінде қара нүктелер орналаскан, қорғасын реңді сүрғылт түсті болады. Арткы канаттары акшылдау. Қанаттарының өрісі 17—27 мм. Ересек жүлдызқүрттардың үзындығы 22—25 мм, түсі корсктік затта-

рының түрлеріне байланысты ақшыл-сары, жасылдау жэнс кызғылт болады.

Диірмсн көбелегі жабық жайларда, эсіресе диірмсндср мсн жарма заводтарында тіршілік етеді. Оңтүстікте ол жылына 3 үрпак бсріп өніп-өседі. ¥ргашы көбелектер жүмырткаларын 5—6 данадан топтап нсмссс ретсіз шашыратып өнім үстіне салады. Өсімталдыгы 190—270 жүмыртқа. Диірмен көбслегі жылу сүйгіш насеком, оның тіршілігі үшін ең тиімді температура 26°С. Бір үрпақтың дамуы темпсратурага байланысты 39 күннен 100 күнге дейін созылады.

Жүлдызқүрттар масақты дақылдардың дәндерін, олардан жасалган тағамдарды, жүгеріні, күрішті, мақта түқымын, эр түрлі жаңғақтарды, кептірілген жемістерді, көкөністерді,

саңыраукүлактарды жэне баска да өнімдсрді закымдайды. Олардың ішінде эсіресе үнататын азьіғы — бидай үны.

Қоймаларда жүлдызқүрттар дәннің жармаларын нсмссс үнның түйіршіктерін өрмск жіптерімен шырмап кішкентай түтікшс жасайды да соның ішінде тіршілік етеді. Кейде түтікшеден тыс орындарда да коректенеді. Бір үйіндіден скінші үйіндіге көшкенде олар жаңа орын- да кайтадан түтікше жасайды. ¥нның үйіндісінде жүлдызкүрттар 2 см тереңдіктен төмен бармайды. Өсіп-жетілген жүлдызкүрттар коректенген орындарынан шығып, қуыршақтану үшін койманың кс- регелері мен еденнің жарыктарына және саңылауларына снеді дс өрмек жіптерінен жеңіл піллә токиды. Соцғы үрпактың жұлдызкүрттары сондай пілләнің ішінде кыстайды.

Диірмен көбелегінің жүмырткасы мен ссейген жүлдызкүрттары (куыршактанар алдында) және қуыршағы суыкка төзімді болады. Оның барлык даму кезеңдері минус 1—3°С болғанда 116 күннсн кейін өледі. Ал минус 20°С температурада жүлдызкүрттар бір тәуліктен ксйін-ак тіршілігін жояды.

Дата добавления: 2023-10-03