XIII — ТАРАУ. ЖЕМІС ЖЭНЕ ЖИДЕК ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ

ЖЕМІС АҒАШТАРЫНЫҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ

Қазакстанда жеміс ағаштарын зақымдайтын насскомдардың жүздс- гсн түрлсрі белгілі. Бірак біз бұл оқулықта солардың ішіндсгі сң қауіптілерінс ғана сипаттама беріп, оларға қарсы күрсс шараларын қарастырамыз. Насскомдармсн катар жеміс ағаштарына өсімдік коректі кенслер дс қатты зиян келтіреді.

Зиянксстсрдің түр қүрамы жеміс ағаштарының жас нсмссс кәрі бо- луына, физиологиялық күйіне жэне сонымен қатар жсміс шаруашы- лығының зоналық ерскшеліктсрінс байланысты түрлішс болады.

Жсміс ағаштарының питомниктеріндс екпс шыбыктарды нсгізінсн көп қоректі зиянкестер (сымкүрттар, жалған сымкүрттар, зауза қоңыздарының личинкалары, кеміргіш коңыр көбслсктсрдің жүлдызкүрттары және т.б.) закымдайды. Тікпе шыбыктардың өсу ба- рысында оларды біртіндсп жапырақтарын соруға жәнс ксміругс ма- манданған зиянксстср мскендсй бастайды. Жсміс салған ксздсн бастап зиянкестердің түр қүрамы жеміс ағаштарының гснсративтік мүшелсрін, яғни бітсу гүлін, гүлін, жсмісін зақымдайтын зиянксстср (гүл жемірлері, жапырак шираткыштар, егеушілср, жсміс жсмірлсрі және т.б.) ссебіндс көбсйсді. Ал бактағы әлсірсгсн кәрі ағаштарды қабық жсмірлері, шел қабыкшалылар, мөлдір канаттылар, бүрғы көбслектср сияқты зиянкестер зақымдап, олардың курап калуына сс- бспкер болады.

Солтүстіктен оңтүстікке қарай жылжыған сайын жеміс ағаштары зиянкестсрінің түр қүрамы, жекелсген түрлерінің бір жыл ішіндс бе- ретін үрпақтарының саны жәнс олардың зияндылык дәрсжесі де өзгс- ре бастайды. Мысалы, оңтүстікте сирек ксздссстін кыскы мүр көбелегі, шстеннің күйе көбелегі, алма жапырак бүргссі солтүстікте кең таралған. Сымырлардың, қалканшалылар мен жалған қалқаншалылардың бірнеше түрлсрі оңтүстікте ксң таралып, катты зиян кслтірсс, солтүстік аймактарда олар сирек ксздсссді. Ал барлык зоналарда таралған түрлердің (алмүрттың бүрге шірксйі, алманың жасыл бітесі, алма жәнс алқоры жемірлсрі) бір жыл ішіндс бсретін үЦпақтарыньің саны өсксн сайын, олардың зияндылық дәрсжссі дс ар- та түссді.

Зиянды насекомдар мен кснелср жеміс ағаштарының барлык мүшелерін (бүршігін, жапырағын, бітеу гүлін, бұтағын, діңін, тамы- 260

рын) закымдайды. Қатты закымданған жеміс ағаштары әлсірсп, дұрыс өспейді. Келесі жылдары өнімі төмендейді. Ағаштардың жсмісін закымдайтын зиянкестср дс көп шыгынға ұшыратады.

Көптсгсн зиянкестср (бітслср, қандалалар, цикадалар, зауза қоңыздарының личинкалары, егеушілер, жеміс жсмірлсрі) жсміс ағаштарына вирус жәнс саңырауқүлақ ауруларын жүктырушы да бо­лып есептеледі.

Жапырак, бітелері — Aphididae. Тең канаттылар (Homoptcra) от- рядының бітслер отряд тармагына жатады. Тері қабаты өтс жүка, шаншып-соргыш істік түмсықты нәзік насекомдар, үзындыгы 1,2—2,8 мм, пішіні жүмыртқа тәрізді немесе сопақша, түстері әр түрлі бола­ды.

Жсміс агаштарын бітслсрдің көптегсн түрлері зақымдайды. Солар- дың ішінде алма ағашында түракты түрде көп кездесстіні — алманың жасыл бітссі — Aphis pomi Dcg. Бүл кен, таралған, кобінесс питом- никтерде тікпе шыбыктарды және жас ағаштардың бүтақтарын мс- ксндсйді. Рсспубликаның оңтүстігі мен оңтүстік-шыгысында алмүрт агашын жапырак бітслсрінің негізінен екі түрі, Dysaphis rcamuri Mordv., D. pyri B.D.f., ал алқоры мсн өріккс алқоры бітссі (Hyalopterus pruni F.) жэне гслихриза (Brachycaudus hclichrysi Kail.) бітелері едәуір зиян келтіреді.

Жапырак бітслсрі жүмыртқа фазасында қыстайды. Өтс үсак, жыл- тыр қара түсті, сопакша келгсн жүмыртқаларын жас орксндсрдің қабығына, әдстте бүршіктің айналасына салады. Личинкалар кектсм- дс бүршік. жарылған кезде шығады. Олар кеп кешікпсй «нсгіз салу- шылар» дсп аталатын қанатсыз үрғашы бітслсргс айналады. Жапырак бітелсрінің кектсмде және жаз айларында тіршілік 'стстін үрғашылары партеногенетикалык жолмен (үрықтанбай жәнс

жүмыртқаламай бірден личинкаларын «тірі табу») көбсйеді.

Бітслер ете тез дамиды. Қазакстанның оңтүстік, оңтүстік-шығыс аудандарында 15 үрпакка дейін береді. Алғашқы үрпақтарының үргашылары қанатсыз, ал кейінгі үрпақтарда олармсн катар, жан- жакка үшып таралатын, қанатты үргашы бітслер дс болады. Жазді>ің аяқ кезінде бітенің популяциясында үрғашыларымен қатар срксктсрі де пайда болып, олар шағылысқаннан кейін үргашылары кыстап калатын жүмыртқаларды салады.

Алманын жасыл бітесі миграция жасамайтын бітслср тобына жа­тады, ягни ол тек жеміс ағаштарын ғана мекендейді. Ал жапырак бітелерінің жоғарыда корсетілген бүдан басқа түрлсрі жсміс

ағаштарын коктсмдс гана мекендейді де жаз айларында шептсктсс өсімдіктерді мекендейді. Бірақ күзде олар жүмыртқаларын жсміс ағаштарйна салады.

Бітелер жеміс ағаштарының жапырақтары мен жас өрксндсріндс оте тығыз шоғырланып, олардың шырынын сорып, катты

закымдайды. Нэтижесінде зақымданған жапырақтар бүрісіп шираты- лып, оркендср бүралып дсформацияланады. Көпшілік жағдайда олар Курап қалады да, біржола тіршілігін жояды.

Бітслер әсіресс ауа райы жылы жэне ылғалдылық жсткілікті болган жағдайда қарқынды түрдс өсіп-еніп, тез көбсйсді. Ал ауа райы салқын және нөсср жаңбырлы болған кездсрдс олардың өсіп-өніп көбеюі едәуір тсжеледі. .Бітслердің жаппай көбсюін тсжеп, сан мөлшерін едәуір дәрежедс азайтып түратын факторлардың ішіндс эн- то мофагтарды ң да, әсірссс кокцинеллидтер мсн алтын көзділсрдің маңызы өте зор.

Алманың қанды бітесі — Eriosoma lanigerum Hausm. Бітслср от­ряд тармагының пемфигиде (Pcmphigidae) тұқымдасына жатады. Қазақстанда тек Шымкснт облысында ғана кездсссді. Дснссін макта тэрізді ақ түк шогы жауып түрады. Сондықтан оның шогыры кар жа- палагы тәрізді болып көрінеді. Басып жаншыган ксздс дснссінсн қызыл-қоңыр түсті сүйық зат бөлініп шығады. Осыган байланысты қанды біте деп аталады.

Партеногснездік қанатсыз үрғашы бітелсрдің түсі коңыр, үстін көгілдір ақ түсті түк шоғы басқан, мүртшалары 6 буыннан түрады, құйрықшасы дөңгеленіп келген жалпақ болады, шырын түтікшелсрі болмайды, денесінің үзындығы 2,5 мм жетеді. Партсногенсздік үрғашы біте аздап ірілсу, күрсағының түсі қоңыр, басы, көкірск бөлімі жэне аяқтары қара. Күздс дамитын үрғашылары мсн сркск- тсрінде құйрық болмайды, үрғашыларының түсі қызғылт-сары, сркск- тсрінікі — ашық жасыл, үстін ақ түсті түк шогы баскан. Еркектерінің ұзындығы 0,6 мм, үрғашылары — 1 мм жетсді.

Қанды бітенің I жэнс II жастағы личинкалары, ксйдс канатсыз үрғашылары алма ағашының тамырларында, діңіндс, қабыктың сы- заттары мен жапырактарында қыстайды. Ерте коктемде олар ағаштың діңіне, бүтақтарына көтеріліп, сонда күзгс дсйін тіршілік етеді. Жапырак бітелерінсн айырмашылығы — канды бітс алма ағашының қаңка бөліктсрін, яғни діңін, бұтактарын сорып закымдайды. Ағаштың біте колониялары мекендсгсн мүшелсрінде борпылдақ тканьдерден тұратын ісік тәрізді буылтыктар жэнс соны­мен катар бүтактарда үзын салалы сызаттар пайда болады, зақымдалған ағаштар қатты әлсірейді.

Бір жаз ішіндс біте партеногенездік жолмсн көбсйіп 15 үрпакка дейін берсді. Ауа райының етс құрғак жэне ыстык ксзіндс бітслсрдің дамуы баяулайды, личинкалардың біразы ағаштың тамырына өтіп, сонда қорсктеніп көбейеді. Күзде канатты үрғашы жәнс сркск бітелср пайда болады. Олар шағылысканнан кейін үрғашыларынын әркайсысы бір-бірден ғана жүмыртка салады. Бірак ондай жүмыртқалардан шыккан бітелср алма ағашында корсктснс алмай өледі.

Алманың канды бітесінің сан мөлшерін реттеп түратын факторлар- дың ішіндегі ең бастысы — оның маманданған паразиті афслинус (Aphelinus mali Hald.). Зиянкес таралған территориянын көптегсн бөліктерінде бүл паразит оның жаппай есіп-өніп көбсюінс мүмкіндік бермсйді.

Алмұрттың жапырак, бүргесі — Psilla ругі L. Тсң канаттылар (Homoptcra) отрядының жапырақ бүргелсрі (Psylloidca) отряд тар- магына жататын үсак насском. Қазақстанның оңтүстік жднс оңтүстік- шығыс аймақтарында алмүрт ағаштарына едәуір зиян кслтірсді.

Қыстап шыққан срсссктсрінің түсі кара-қоңыр, ал көктсмгі жәнс жазгы ересск насекомдар акшылдау болады. Арқасында қызыл-коңыр жолақтар мен дақтар бар. Артқы аяқтары секіргіш, сандары жаксы жетілгсн, жуан. Алдыңгы қанаттары мөлдір. Денссінің үзынді.ігы 3— 5 мм жстсді. Личинкалары жалпак дснслі, төмснгі жастагыларының түсі саргылт, ал жогаргы жастағыларінікі — жасылдау болады.

Зиянксс жылына 4—5 генерация беріп дамиды. Ерссектсрі ағаш кабыгының жапсарларында жэне жсргс түскен жагшрактарда кыстагі шығады. Олар жұмыртқалауға ерте көктемде, ягни агаштар бүршіктсрін жармай түрғанда кіріседі.

Жұмырткаларын бір-бірлеп нсмесе топтап, бүршіктің катпарларына, ал ксйінірек өздері қорсктснетін жапырактарга жәнс өрксндсрге салады. Личинкалары өтс баяу козғалады. Олар денссінен тэтті дәмді «бал шыгы» деп аталатын сүйык зат шығарады. Вал шығы көп малшсрде бөлініп шықканда алмұрттың жапырактарын, өрксн- дсрін, тіпті бүтактарын да түгелдсй жауып кетеді. Бсс рет түлсгсннсн кейін личинкалар ересек насекомдарға айналады. Ерсссктсрі скі айдан аса өмір сүреді жәнс осы мерзім ішінде әрбір үргашы бүрге 400 аса жұмыртқа салады.

Бұл зиянкеспен зақымданган алмүрт ағашының жапырактары мсрзімінсн бүрын түсіп қалады, жемістері ұсак жәнс күрғак катты болады немесе кепшілік жағдайда пісіп жстілмейді. Зиянкес acjpccc жаздың скінші жартысында катты зақымдайды.

Алманың үтір тәрізді қалқаншалм сымыры — Lepidosaphis ulmi L. Тең кднаттылар (Homoptcra) отрядының калкан шал ылар (Diaspididae) түқымдасына жатады. Қазақстанныц оңтүстік жәнс оңтүстік-шығыс аудандарында таралған.

Ұргашы насскомның қалканшасының үзындығы 3,5—4 мм, түсі ағаш кабығына сәйксс қоңыр, пішіні ұзынша үтір тәрізді, алдыңгы жағы жіціщке және аздап иілген, артқы жағы жалпактау жәнс дөңгелсніп келгсн (38-сурст). Ерксгінің канаты бар, мұртшалары 10 бунақтан түрады жәнс құрсағының үшында біз тәрізді өсінді болады, қалканшасының үзындығы үрғашысының калканшасынан 2 ссс Кыска.

Зиянкестің жүмырткалары ағаштың діңінде, бұтактарында кабыкка жабыса орналасқан қалканша астында кыстайды. Көктсмде (оңтүстік- шығыс аудандарда мамырдың орта ксзіндс) жүмырткалардан «ксзбе- лер» дсп аталатын сарғылт түсті личинкалар шығады. Алғашкы ксздс олар өте тез қимылдап ермелеп жүреді де, кейін бір жсрдс козғалмай жабысып тіршілік етеді. Сол кезде олардың денесін үстіңгі жағынан түгелдей (үрғашыларында) немесе жартылай (ерксктсріндс) бүрксп түратын қалканша пайда бола бастайды. Қалқаншаныц күрамы түлс- ген тері калдыктарынан жәнс бездерден бөлінстін заттардан түрады.

Жаздың екінші жартысында личинкалар жетіліп ерссск сммырларга айналады. Ұрғашы сымырлардың әркайсысыныц салатын жүмыртқаларының саны 120 жетеді.

Күзге қарай сымырдың өзі өлсді де, қалқаншаның астында қыстап шығатын жүмыртқаларын қалдырады.

Үтір тәрізді қалқаншалы сымыр көп қоректі насском: жсміс ағаштарының барлығын, әсірссс алма ағашын, жидек бүталарын, сәндік ағаштар мен бүталарды және орман ағаштарының көнтегсн түрлерін зақымдайды. Сымырлар өте тез кебсйіп, агаштардың діңі мсн бүтақтарын түгел дсрлік басып кетеді де олардың шырынын со- рады. Қатты зақымдалған жсміс ағаштарының бүтақтары қурап әлсірейді дс, енімі кемиді.

Қарағанның жалған қалқаншалы сымыры — Parthenolecanium corni Bouche. Қазақстанда тегіс таралган. Ұрғашысыньің түсі қоныр, дене пішіні дөңестеу келген сопақша, бүйір жақтарын әжім басклн. Ұзындығы 6 мм, ені 3,5 мм жетеді.

Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында жылына екі үрпақ беріп өсіп-өнеді. Личинка күйінде әр түрлі жсміс агаштары мсн сәндік ағаштарының діңі мен бүтақтарында жәнс бүталарда қыстап шығады. Көктемде личинкалар көбінесе бір және екі жылдық өрксн- дерді сорып, солардың шырынымсн қоректенеді. Олардың дснссі біртіндеп үлкейіп, дөңестснеді де мамыр-маусым айларында срссск насекомдарға айналады. Бірнеше күннен кейін олардын бір жсрдс қозғалмай отырып тіршілік стетін үрғашылары 2 мыңга дсйін 264

38-сурст. Үтір тәріхіі сымыр:
а-алма агашыиың закымдамгаи
бүтагының кесінлісі: 6-\ргашы
сымыр.

жұмыртқа салып, одан соң өледі. 10—15 күн өтксн соң жүмырткалардан екінші үрпақтың личинкалары шыгады. Олар жаз боііы ағаштың жапырақтарын сорып, өрмелеп жүріп тіршілік стсді дс күзге қарай бүтақшаларға, одан ірі бүтақтарға көшіп, сонда кыскы үйкыга кетеді. •

Зиянксстің личинкалары көп болған жағдайда олардың '/ закымдауынан жеміс ағаштарының жапырақтары өздсрінің қалыпты түсін өзгертіп, мерзімі жетпей түсіп қалады. Ал ерссск насскомдар- дың мексндеп катты зақымданған бұтақтары курап калады.

Түрандық жалған қалқаншалы сымыр — Rodococcus turanicus Arch. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысында таралған. Ал­маты облысының таулы жэне та у етектеріне орналаскан шаруашы- лықтарында өрік, алқоры жэне алма ағаштарына сдәуір зиян келтіреді.

Зиянксстін үрғашыларының арка жағы өте дөңсс болады. Со- ндықтан дсне пішіні жарты шар тәрізді, диаметрі 4 мм жстеді. Түсі ақшыл-қоңырдан қара-қоңырға дейін озгереді.

Тіршілігі қарағанның жалған қалканшалысына үксайды. Одан айырмашылығы, жылына бір үрпақ бсріп осіп-өнеді. Личинка күйіндс кобінесе сүйекті жсміс ағаштарының, әсіресе өрік псн алкорының жэне алшаның, кейдс алма мен шие ағаштарының бүтактары мсн діңінде қыстайды. Коктемде личинкалар ағаш бүтактарының кабығы етс жүка жерлеріне орнығып алады да сүлікшс кадала сорып, бір орында қозғалмай тіршілік стуге кошеді. Ұрғашылары мамырдың аяғы мен маусымның басында шығады да әркайсысы 2000-ға дсйін жүмыртка салып, одан соң олсді. Жана үрпактың личинкалары ма­усым айының бірінші жартысында иіығады. Олар да жапырактарда ормслеп жүріп тіршілік етеді. Көбінесе олар жапырактың астыңғы бстін мскендеп, сонда жаздың аяғына дсйін коректснеді. Зақымданған жапырақтар мсрзімінен бүрын тегіліп, ал катты зақьімданган бүтақтар курап калады. -

Калифорниялық қалқаншалы сымыр — Quadraspidiotus pemiciosus Comst. Қауіпті зиянкес, ішкі карантин объсктісі болып есептслсді. Бүрынғы КСРО-да бірінші рет 1931 жылы Кавказдың Қара теңіз жағалауынан табылған. Қазіргі уакытта Молдавияда, Ук- раинада, Грузияда, Краснодар жэне Ставрополь олкелсрінде,* Орта Азияда, Хабаровск жэне Приморье олкелсрі мсн Сахалиннің оңтүстігінде таралған. Ал Қазақстанда Шымкент облысының оңтүстік аудандарында кездеседі.

Зиянкестің үрғашысының үзындығы 1,3 мм, лимондай сары түсті, денесі доңгелек болады, аяғы, канаты және кезі рсдукцияланған, бір жерде қозғалмай тіршілік етеді, шаншып-сорғыш ауыз аппараты жақсы жетілген, қалқаншасының орта болімі доңсстсу, түсі І| бозғылттау қоңыр, диаметрі 2 мм жетеді. Еркектері бірнсшс сағат Кана омір сүреді, түсі қызғылт-сары, кеудесінде көлдснсң орналаскан Кара жолак бар, ауыз аппараты редукцияланған, бір жүп канаты, 3 К жұп аяғы, ұзын мүртшалары болады, денесінің үзындығы 0,8—0,9

мм, қалканшасының үзындығы 1 мм жетеді. Личинкасының дснссі сопақша, түсі сарғылт, жақсы жстілген үзын түмсыгы бар, коздсрі, мүртшалары және 3 жүп аяғы болады.

Калифорниялық қалқаншалы сымыр 1 жастагы личинка күйіндс Калканша астында қыстайды. Кейбір жағдайларда 1І-жастағы личин­калары жәнс срессктсрі де қыстап шыгады. Көктсмдс жсміс агаштарында «шырын жүру» ксзеңі басталысымсн личинкалар кыскы үйқыдан оянады да 10—12 күн ішіндс 2 рет түлсп, ерссск насском- дарға айналады. ¥рыктанған үрғашы сымырлар 50—60 күн өмір сүреді. Осы мсрзім ішіндс олардың әрқайсысы 60—80 личинка таба- ды. Личинкалар («кезбслср») алгашында тез қимылдап, агаштың ен бойына түгсл таралады. Ксйіннен олар ағаштың діңі мсн бүтақтарының қабығына сүлікшс қадала жабысады да біртс-біртс қозғалу қабілстін жоғалтады және олардың арқа жагында кдлканша пайда болады. Зиянкес қоректенгсн жсміс ағашының діңі мен бүтақтарының сскіре бастаған қабығында үзын салалы жәнс көлдснсн сызыктар, ал жапырақтары мсн жемістерінде жәнс жас кабығында осы түрге гана тән қызгылт дақтар пайда болады. Нэтижссіндс ондай ағаштардың бсретін өнімі азайып, жемістерінің сапасы төмсндсйді.

' Ол әсірссе питомниктср мен жас бақтарға қатты зиян кслтірсді. Мс- кендегсн жерлерінің гсографиялық ендігінс байланысты калифорния- лык қалканшалы сымыр жылына 2—4 генерация бсріп өсіп-өнсді.

Жасыл цикада — Cicadella viridis L. Тең канаттылар отрядынын (Homoptcra) цикадалар (Cicadellidae) түкымдасына жататын насском. Алматы, Талдықорған жэне Жамбыл облыстарында жсміс ағаштарына сдэуір зиян келтірсді.

Ересск цикаданың жалпы түсі жасыл, басы, жотасы мен қалканшасының алдыңғы бөдігі сары, тебесінде 4 дак болады. Ұрғашыларыныц үзындығы 8—9 мм, ерксктері 5,5—6 мм.

Жүмыртқа фазасында жеміс агаштарыныц жэнс сэндік агаштар мсн бүталардың жас кабыгында кыстайды. Коктсмдс, сэуір айыныц аяқ ксзінде жүмыртқадан шыккан жас личинкалар жсргс түссді дс шөптектес өсімдіктермсн қоректснсді. Олардың жстілуі бір айга созы­лады да маусым айыныц басында сресек цикадалар шыгады. 10—15 күн өтксн соң олар көбеюгс кіріссді. Бүл үрпактың үргашылары жүмырткаларын жабайы өсетін астық түкымдас өсімдіктсрдің (ксйде жоңышқаның) сабағының ішінс салады. Олардан шыккан личинкалар да сол өсімдіктсрмен қорсктенсді. Ал скінші үрпактың үргашылары жүмырткаларын қыркүйсктің аяқ кезінде жеміс агаштары мсн бұта- лардың жас қабығына салады. Жүмыртка салгышымсн олар жас қабықты жакша тэрізді тіліп, жүмырткаларын сол тіліктің ішінс 8— Ю данадан қатарластырып орналастырады. Бір үргашы цикаданын салатын жүмыртқаларының жалпы саны 200 дсйін жстеді. Сөйтіп, цикадалар жеміс ағаштары мен бүталардың діңі мсн бүтактарынын қабығын жүмыртқа салу үшін тіліп бүлдірсді. 'Кслссі жылы көктсмде сол тіліктіц жиектсрінде «жаралар» пайда болады. Қатты 266

закымдалган жагдайда жас ағаштардың діңі мсн бұталары біржола курап калады.

Жасыл цикада көбінссс жас бақтарга (отырғызылғаннан ксйінгі 5—8 жыл ішінде) көп зиян келтіреді. Әсіресс ойпаң жсргс отырғызылған жеміс ағаштарын қатты зақымдайды.

ЖЕМІС KEHEJ1EPI. Қазакстанда жсміс ағаштарын (әсірссс алма агашын) нсгізінсн кенелсрдің 2 түрі: бактың өрмскші кенссі және жсмістің қоңыр кенесі мексндеп қатты зиян кслтірсді. Бұлар Қазакстанда тегіс таралған.

- Бақтың өрмекші кенесі — Schizotetranychus pruni Oudem. Ұзын- дыгы 0,5 мм шамасындай гана етс үсак кснс. Дөңсстсу, сопакша кел­ген денесін жіңішке ұзын қылшықтар басып түрады, түсі көктем жәнс жаз кездерінде сарғылт-жасыл, ал күзге қарай сарғаяды.

Ұрықтанған үргашы кенелср ағаштардың өлі қабықтарының астын- да, жарықтарында, жсргс түсксн жапырақтар мсн өсімдік қалдыктарының арасында қыстайды. Көктемдс олар ашылып кслс жатқан бүршіктерге өрмслеп барып, оларды сорып қорсктснугс кіріссді. Кейінірск олар алма және басқа жсміс ағаштары жапы- рагының астыңгы бетін мсксндейді. Сол жсрдс үрғашы кенслср жа­пырак шырынын сорып, өсіп-өніп көбейсді. Әрбір үрғашы кененің салатын жүмыртқаларыныц саны 60 жетсді. Кенелср өтс тсз көбсй- еді, бір жаз ішінде 10 ұрпаққа дейін береді. Закымданған жапы- рақтар қоңыр түске айналып, мерзімінен бұрын түсіп калады.

Жемістің қоңыр кенесі — Bryobia redicorzevi Reck. Дснссі бақтың өрмскші кенссіне қарағанда ірілеу түсі қызыл-қоңыр нсмссс жасыл- дау-қоцыр. Жұмыртқа фазасында бұтактардың қабығында, көбінссс олардың скі айырымында қыстайды. Жүмырткасының түсі кызыл, со- ндықтан ағаш қабығының жүмыртқалар орналаскан жсрі кызғылт реңді болып көрінсді. Кснснің личинкалары көктсмдс, бүршік ашы- лар кезде шығады да, бүршіктен шығып келс жаткан жапырактардың үшын, ал ксйін жапырақтарды, гүлді, жас өркенді жәнс жсмісті со­рып қоректенеді. Бір жаз ішіндс бүл кене 4—5 үрпақ бсріп көбсйсді.

Бір үрғашы ксне орта ессппсн 40 шакты жүмыртқа салады. Ерссск кенелер мсн олардың личинкалары көбінссе алма ағашын зақымдайды, дегенмен де жеміс ағаштарының баска түрлсріндс дс есіп-вніп жстіле алады. Қатты зақымданған ағаштардың бүршіктсрі әрі қарай дамымайды, жапырақтары мсрзімінсн бүрын түсіп калады, жемістері үсақ жэне дәмсіз болады.

Алма күйесі — Yyponomeuta malinella L. Қабыршак канаттылар (Lcpidoptera) отрядының күйе көбелектер түкымдасына жататын кішкене көбелек. Солтүстік облыстардан баска аймақтардың бар- льігында, әсіресе республиканың оңтүстік-шығысында, оңтүстіктің та- улы аудандарында жэне Орал облысында қатты зиян кслтірсді.

I Көбелсктің алдыңғы қанаттарының үстіңгі бсті күмістсй ак түсті жэне онда 3 катар болып орналаскан кара нүктелер болады. Арткы Канаттары күл түстес, жиектеріндегі шашактары акшыл. Кднаттарының өрісі 8—20 мм. Жүлдызқүрттарының үзындығы 18 мм

39-сурст. Алма күмссс а-имаго; 6-жүлдылк.үрт.

жетеді, түсі сарғылттау, бас бөлімі кара, арқасында қылшыкты кара сүйелдер болады жэне олар 2 катар орналаскан. Пілләсінің түсі ак, ал оның ішіндегі куыршағы күңгірт сары түсті болады (39-сурст).

Алма күйссі жылына бір үрпақ беріп өсіп-өнеді. Оның 1-жастагы жұлдызқүрттары алма агашының 2—3 жылдык бүтакшаларының кабығында қалқанша астында қыстайды. Көктемдс бүршік ашылган кезде олар калканша астынан шығып, тобымен жапырак тактасынын арасына енеді дс, жас тканьдерді ксміріп, қуыстар (миналар) жасап қоректенсді. 8—10 күннен кейін жұлдызкүрттар минадан шыгады да жапырақты сыртынан ксміріп жеп, тск жүйкелерін гана калдырады. Сонымен қатар олар өрмек жіпшслсрімен әуелі өздсрі закымдаган жапырақтарды, одан соң бүтақшаларды шырмагі, өрмск үяларын жа- сайды.

Мамырдың аяғы мсн маусымның бас кезіндс жүлдызкұрттар қоректенуін токтатып, өрмек үялардың ішінде ак пілләға оранып, куыршакка айналады. Қуыршакка айналар кезде жүлдызкүрттар бір- біріне өте тығыз жабысып, шумак-шумак болып орналасады. Знянксс жаппай өсіп-өнген жылдары әр бүтактағы куыршактардың саны 500 жетеді. Қуыршақ кезеңі 15—20 күнгс созылады.

Кобелектер шыққан соң көп кешікпей-ақ жүмырткалауға кіріссді. Ұрғашы кобелектер жүмырткаларын 30—50 данадан топтап, алма ағашының 2—3 жылдык бүтакшаларына салады. Жүмырткамсн катар сұйық зат бөлініп шығады. Ол ауада тез қатады да жұмырткалардың үстін жауып түратын қалқаншаға айналады. Қалканшаның пішіні со- пақша, үзындығы 55 мм жстсді. Бірнешс күннсн ксйін жүмырткалардан жүлдызқүрттар шығады. Бірак олар кслссі жылдын көктеміне дейін қалқаншаның астында болады.

Алма күйесі октын-оқтын жаппай өсіп-өніп түрады. Осындаіі жап­пай өсіп-өнген жылдарда олардың жүлдызқүрттары таулы жәнс тау 268

бөктеріндегі аймақтарда мәдени жэне жабайы өсетін алма агаштарының жапырақтарын жеп орасан көп зиян кслтіреді. Қатты закымданған ағаштардың жсміс түйіндері төгіліп калады да өздсрі өрт шалғандай болып көрінеді. Жаз ортасында ондай ағаштарда кайтадан жаңа жапырақтар пайда болады, бірак олар келссі жылы жсміс бср- мейді немссс өте аз береді.

Қазакстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысындағы бактарда жәнс жабайы өсстін жеміс ағаштарының қорыстарында алма күйесімсн қатар онымен туыстас жеміс күйесі (Hyponomeuta padclla L.) дсп аталатын кобелек кездеседі. Бұл көбелектің жүлдызкүрттары алма ағашымен қатар алша, алкоры, өрік, долана жэнс баска агаштардың да жапырағын зақымдайды.

Алма күйесінің сан мөлшерін реттеуші факторлардың ішіпдс пара- зиттік тіршілік ететін жарғак канаттылардың, әсірссс агсниаспис дсп аталатын паразит-насекомның маңызы өте зор.

Долана көбелегі — Арогіа crataegi L. Қабыршак канаттылар (Lepidoptera) отрядының ак көбелектер (Pieridae) тұкымдасына жата­ды. Қазакстанда тегіс таралған. Көбінесе оңтүстік жәнс оңтүстік- шығыс аудандарда көп кездесіп, жеміс ағаштарына 'сдәуір зиян келтіреді.

Көбслсктің қанаттарының түсі ак, ал олардың жүйкслсрі кара. Дс- несінің кекірек және күрсак белімдсрі де кара болады. Қанаттарының өрісі 65 мм жетеді (40-сурст). Жұлдызкұрттарының дснссін түк басқан, арқасында үзынынан созылған 5 жолак бар. Олардың үшсуі кара, екеуі қызғылт-сары болады. Денесінің бауыр жәнс бүйір жақтарьг сүрғылт. Ұзындығы 45 мм жетеді.

Оңтүстік-шығыс аудандарда жаз кезінде көбелектср алма, алмүрт, жэне баска жеміс ағаштарының жапырактарының үстіңгі бстінс топ-

40- сурет. Долана көбелегі: а-имаго; б-жүлдызқүрт.

тап, қызгылт-сары түсті жүмыртқаларын салады. Бір тобындагы жұмырткалардың саны 30—40 болады. Көбелектср 15 күндсй өмір сүрсді. Сол мсрзім ішінде әрбір үрғашы көбслск 3—4 рст жүмыртқалайды. Жүмыртқаның дамуы 15—20 күнге созылады. Жүмыртқадан шыккан жас жүлдызқүрттар жапырактың үстіңгі бетіндс тобын жазбай шоғырланып, жіңішкс ермск жіптсрінсн тоқылған үлпектің астында тіршілік етсді де, жапырактың жұмсак тканін кеміріп қорсктснсді. Закымданған жапырактар сарғайып бүріседі, қурап қалады. Дегенмсн жас жұлдызқүрттар айтарлықтай зиян келтірмейді. Олардың бір үйірі жаз бойы 4—5 жапыраклы зақымдайды. Жүмыртқадан шыккан кезінен бастап ессптсгсндс 20 шақты күннсн кейін жүлдызқүрттар қоректснуін тоқтатады да, зақымданған жапырақтардың бірнсшсуін біріктіріп өрмск жіптсрімсн шырмап үя жасайды. Ұялар өрмск жіптерінің көмсгімсн ағаш бұтақшаларында ілініп тұрады. Осы үяларда жұлдызкүрттар кыстап шығады.

Ерте кектемде жсміс ағаштары бүршігі ашылар кездс жүлдызқүрттар үядан шьіҒады да алғашында бүршіктсрді, одан соң жапырақтарды ксміріп жеп, қатты зиян келтірсді. Жаппай ecjn-оніп, көбейген жылдары олар жеке бүтақтарды, тіпті ағаштың озін жа- лаңаштап, жапырақтарын түгелдей жеп қояды.

Жаздың бас ксзіндс жүлдызқүрттар осіп жетілсді дс корсктснуін біржола тоқтатып, ағаштың бүтақтарында немесс бүта жәнс шоптесін өсімдіктсрдің сабақтарында қуыршаққа айналады. Екі жстіден соң қуыршақтан кобелек ұшып шығады. Сойтіп, долана кобслсгі жылына бір генерация беріп осіп-онеді.

Жүпсыз көбелек — Оспегіа dispar L. Қабыршак қанаттылар (Lepidoptera) отрядының бүйра кобслсктср (Orgyidac) түқымдасына жатады. Қазақстанда тсгіс таралган. Оқтын-оқтын орасан коп болып осіп-ёніп жеміс ағаштары мсн сәндік ағаштарына жэне орман ағаштарының коптеген түрлеріне зор зиян келтірсді.

Бұл түрдің үрғашылары мсн сркектсрін бір-бірінен сырткы пішініне қарап оңай ажыратуға болады, яғни жыныс диморфизмі айқын корінеді. Үрғашысы срксгіне қарағанда ірі, алдыңғы жәнс артқы қанаттарының түсі ақшыл-сары, құрсағының үшын сарғылт- қоңыр түсті қалың түк баскан, мүртшалары қара, ара тісі тәрізді бо­лады.

Еркегі үрғашысынан бір жарым ссс кіші, алдыңғы канаттары кара сүр, мұртшалары қауырсын тәрізді, құрсағы жіңішкс, оның үшында шашақ тәрізді болып топтанған үзын түктер болады. Ұрғашысынын қанаттарының орісі 75 мм, ерксктерінікі — 45 мм жстсді.

Кобслектің жүлдызқүрттары қоңырқай сұр түсті, аркасында бойлай орналасқан сарғылт түсті 3 жіңішке жолак болады. Ол жолақтардың екі жағында екі қатар болып, сүйел тәрізді томпсшіктер орналаскан. Олардың алдыңғы бссеуінің түсі кок, қалғандары кызыл. Ол томпешіктердің әрқайсысында топ-топ болып шыккан үзын қылшықтар бар.

Жаздың орта кезіндс үрғашы кобелектер жүмырткалауға кіріседі. Жүмыртқаларын әр түрлі ағаштардың діңіне, кашаларға, шарбакка, ірі тастарға, үйлсрдің ксрсгссінс топтап орналастырады. Әр топтагы жүмыртқалардың саны 500 жетсді жэне одан да асады. Жүмыртка то- бын көбелек өзінің бауыр түктсрімен жауып тастайды. Сондықтан жүмыртқа тобының сыртқы көрінісі акшыл-қоңыр түсті киіздсн жа- салған жастықшаға үқсайды. Көктсмде жүмырткадан шыккан жүлдызкүрттар ағаштың жапырағын алғашында ойып-ойып, ал соңынан түгслдсй дсрлік ксміріп жейді.

Дснссіндегі үзын қылшықтарының көмсгі аркылы жас жүлдызқүрттар желдің скпінімен едәуір қашықтыққа дсйін таралады. Жаздың бас кезінде жүлдызкүрттар ағаштардың куыстарында, қабыктың жарықтарында жэнс бүтақшалар мен жапырактардың ара- сында қуыршаққа айналады. Қуыршағы алтын тәрізді түктер баскан қара-қоңыр түсті болады. 10—15 күннсн соң қуыршактан көбслек үшып шығады. Зиянкес жылына бір генерация бсріп өсіп-өнсді.

Шаңқан көбелек — Euproctis chrysorrhaea L. Бүл зиянкес те бүйра кобелектер (Orgyidae) түқымдасына жатады. Қазакстанның оңтүстік, шығыс, батыс жәнс орталық аймақтарында таралған.

Көбелектің канаттары кардай аппақ, ксйде алдыңғы канаттарында қара нүктелер кездеседі. Қүрсағының үшы жуантық жэнс оны алтын түсті түктер басқан. Мүртшалары кауырсын тәрізді, канаттарының өрісі 35 мм. Жүлдызкүрттарының түсі кара сүр, аркасында екі катар болып орналаскан сүйел тәрізді кызғылт төмпсшіктср бар. Ұзындығы 40 мм жетеді. Қуыршактарының түсі кара-коңыр, борпылдак келген коңыркай сүр түсті пілләнің ішінде болады.

Көібелектің II—III жастағы жүлдызкүрттары жаздың орта ксзіндс 5—6 жапыракты өрмек жіпшелерімен шырмап үя жасайды да, оны сол өрмек жіптерінің көмегімен бүтакшаларға орныктырып, соныц ішіндс кыстап шығады. Көктемдс ауаның орташа тәуліктік тсмпсра­турасы 12°С жоғары көтсрілгсндс жүлдызқүрттар кыскы үяларынан шығып, бүтак бойымен өрмелсп таралады да алғашында ашылып кс- ле жаткан бүршіктерді, одан соң жапырактарды жсп, зиян келтірсді. Жүлдызқүрттардың дамуы 20—30°С темпсратурада 30—44 күнгс со­зылады. Мамырдың аяғында жәнс маусымның бас ксзінде олар жа- пырактар мен бүтакшалардың борпылдак піллә ішіндс куыршакка айналады. Қуыршак фазасы 15—20 күнге созылады. Жаңа үрпактың көбслектері маусымның аяғы-шілденің басында шыгады. Олар жүмыртқаларын жсміс ағаштары мен орман ағаштарының көптегсн түрлсрінің жапырактарының астыңғы бетіне салады. Көбірск үната- тындары алма, алмүрт, алқоры, алша, смсн, долана. Өсімталдығы әр үрғашы көбелекке орташа есеппен 200 жүмырткадан кследі. Эмбри- оналдық дамуы 15—20 күнгс созылады.

Бір жерге топтап салынған жүмырткалардан шыккан жүлдызкүрттар жеке-жеке тарап кетпсй барлығы бірігіп тіршілік етеді. Олар жапырақты каңкалап жейді және жоғарыда айтылғандай закымданған жапырактардыц бірнешсуін өрмск жіптсрімен шырмап

ұя жасайды да тамыздың аяқ кезінде соның ішінс сніп, кыскы үйкыға кетеді. Генерациясы бір жылдық.

Шаңқан көбелегі жарық жәнс жылу сүйгіш насеком. Оның жаппай көбеюі орманды дала және далалық аудандарда жиі байқалады. Бұл түрдің сан мөлшерін реттсуші факторлардың ішінде насском қорскті қүстардың маңызы өте зор. Қыста оның үяда жатқан жүлдызкүртта- рын шымшықтар, ал көктемде үядан шыққан кезде көксктср шұкып жеп, олардың сан мөлшерінің едәуір дәрежегс дейін азайып калуына себепкер болады.

Раушан жапырақ ширатқышы — Cacoecina rosana L. Қабыршак канаттылар (Lepidoptera) отрядының жапырак шираткыштар (Tortricidae) түкымдасына жатады. Қазақстанда алма жэнс баска жеміс бактарында тегіс таралған.

Көбелектің канат өрісі —15—22 мм. Алдыңғы канаттары алтындай жарқылы бар сары түстен коңыр түске дейін өзгсреді, артқы канаттарының түсі акшыл коңыр. Жүлдызкүрттарының үзындығы 20 мм жетеді, басы кара немесе қара-қоңыр, денесінің калған бөлігі жа­сыл түсті болады.

Генерациясы бір жылдык. Жүмыртка фазасында жеміс ағаштары ,мен сәндік ағаш-бүталардың діңіндс және бүтактарында кыстайды. Жүлдызкүрттар бүршік ашылар кезде шығады. Олардың темснгі жа- стағылары агаштың жапырағын қаңкалап жейді жәнс гүлдсрін дс закымдайды. Ал жоғарғы жастағы ересек жүлдызкүрттар түтік тәрізді ширатылған жапырактардың ішінде тіршілік етеді жәнс солармсн қоректснеді. Олар жсмістерді дс әсіресе алманы, үстіндс әртүрлі пішінді кішкснс шұңкырлар калдырып жейді. Жүмыртқадан шыккан күннен бастап есептегенде 30—40 күн өткен соң жүлдызкүрттар сол қоректенген жерлерінде қуыршакка айналады. 1—2 жстідсн кейін қуыршақтан көбелектср шығады да көп кешікпсй жүмырткалауға кіріседі. Жүмыртқаларын топтап 90 дейін ағаштың діңі мен бүтақтарының кабығына салады. Әрбір үрғашы көбслсктің салатын жүмырткаларының саны 250 жетеді.

Раушан жапырак ширатқышының жүлдызкүрттары өтс көп коректі жеміс ағаштарының және сәндік ағаштар мен бүталардың көптсгсн түрлерін закымдайды.

Қазакстанда жеміс ағаштарына раушан жапырак ширатқышьімсн катар жасыл жапырак ширатқыш көбелектің (Pandcmis chondillana

H. -S.) жұлдызкүрттары да зиян келтіреді. Бүл түрдің көбслсктсрі ра­ушан жапырак шираткышына қарағанда ірі келеді жәнс алдыңгы канаттары ашык сары, жүлдызкүрттарының басы акшылдау, жалпы түсі жасыл болады.

Жасыл жапырак ширатқыш жылына 2 ұрпак бсріп есіп-өнсді. Оның жас жүлдызкүрттары ағаштың діңі мен ірі бүтактарында ескірген кабык астында және бүтактардың екі айырымында борпыл- дақ піллә ішінде кыстайды. Кейбір жылдары оның жүлдызкүрттары (әсіресе екінші үрпағының) ағаштың жапырақтарымсн катар жсмістерін де закымдайды.

Қүндақты күйе көбелек — Coleophora hemerobiola Fill. Күйс көбелсктер түқымдасына жататын үсақ насеком. Қаза кстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысында таралған. Шымкснт облысында және Жамбыл облысының аудандарында жаппай өсіп-өніп, жсміс ағаштарына едәуір зиян келтіреді.

Қанаттарының өрісі 12 мм-лік өте үсақ көбслск. Алдыңғы қанаттарының ұшы қара, калган бөлімі ақшыл-сұр, артқы қанаттары біркелкі ашық сүр. Канаттарының'шеттеріндегі үзын кабыршыктан түратын шашактары жалпақ болады. Жүлдызқүрттарының үзындығы 5—6 мм жетеді, басы қара, түсі ақшыл-коңыр, кеудссінің I—II кекірек бунақтарының арқа жағында қара түсті калканшалар бар. Жүлдызқүрттар өз өмірінің барлык кезеңдерінде күндак ішіндс бо­лады. Қүндактағы жүлдызкүрттар кебінесе бүтакшалардың айыры- мында қыстайды. Ерте көктемде олар бүршікті кемірс ішінс еніп катты закымдайды. Одан соң жапырактың ішкі жүмсак тканін ксулсп дөңгелек өзекше (мина) жасап қоректенеді. Ондай өзскшслердің түсі мөлдір, ортасында тесік болады. Көктем аяғында жүлдызкүртгар қоректенуін токтатып, ағаш діңінің жарықтарына жәнс кабық астына сніп куыршакка айналады. Бүдан кейін бір ай өтксн соң көбелсктер шығады да жүмыртқаларын көбінесе жапырак тактасына салып, ездері еледі.

Ұрыктың дамуы 10 күнге созылады. Жүмырткадан шыккан жүлдызқүрттар алғашында жапырақ тақтасының ішінс сніп, кіші- гірім өзекше жасап коректенеді. Одан соң өзекшеден шығады да жа­пырак киқымдарын тері қабатынан бөлінетін сүйык затпсн араластырып, күндақ жасайды. Қалған әмірін соның ішіндс еткізеді. Қүндақтың ішінен денесінің тек алдыңғы бөлімін ғана шығарып, өрмелеп жүріп коректснеді. Одан соң соның ішінде куыршакка айна­лады.

Бүл түрдің жүлдызқүрттары әсірссс көктсмде катты зиян кслтірсді. Закымдалған бүршіктен шыккан жапырак нашар өссді, жетілмсйді, немесе жырым-жырым көріксіз болады.

Алма жемірі — Laspeyresia pomonella L. Қабыршак канаттылар (Lepidoptera) отрядының жапырақ ширатқыштар (Torlricidac) түқымдасына жатады. Жер жүзі бойынша алма ағашы өсетін зона- лардың барлығында тегіс таралған сң кауіпті зиянксс.

Көбелектің алдыңғы қанаттары арткыларына Караганда үзын, көлденсң орналаскан көптеген кара сызыктары бар ағаштың қабығына үқсас кара сұр түсті болады. Сонымсн катар олардың үшында қола түсті жылтыр 3 жолағы бар қоңыр дак орналаскан. Арткы қанаттары коңырлау сүр, жиектсрінде акшыл-сүр түсті кыска шашактары бар. Қанаттарының өрісі 20 мм жетеді (41-сурст).

Көбелсктің жстіліп қоректснуін токтаткан жүлдызкүрттар алма ағашының діңі мен бүтактарының өлі қабыктары астында, жа- рықтарында, кеуектерінде жерге түскен жапырақтардың жәнс баска өсімдік калдыктарының арасында, сонымсн катар жсміс сактайтын орындарда қыстап шығады.

41- сурст. Алма жемірі:

а-имаго; б-жүлдызқурт зак.ымдаган жсміс.

Көктсмде жұлдызқұрттар қыстап шыккан орындарында куыршакка айналады. 2—3 жетіден соң қуыршақтардан көбслектер үшып шығады. Әдетте олардың үшу мерзімінің басталуы алма агашының гүлдену кезсңінің аяқ ксзіне тура келсді. Көктсм ксшікксн жылдары көбелектің жалпы үшу мерзімі бір айға, ал жаппай үшу кезсңі 7 күннен 14 күнге созылады.

Қуыршақтан шыққан соң бірнсшс күннсн ксйін кобелектер жұмыртқалауға кіріседі. Жүмыртқаларын бір-бірлсп алғашында жа- пыраққа, одан соң жеміс түйіндеріне салады. Кобелектер ксшкс қарай күн батқан соң және түнде үшады. Ауа райының жылылығы 16°С томен болатын салқындау күндері кобелектер жүмырткалауын тоқтатады. Әрбір үрғашы көбслек өз өміріндс 100 жэне одан да көп жүмыртқа салады. Оншақты күн өткен соң жүмыртқадан жүлдызқүрт шыгады. Ол дсрсу немесе 1—2 сағаттан ксйін жсмістің қабығын кеміріп, жұмсақ тканінс енсді де онда түқым дәнсгіне карай жол са- лып, жемістің тұқымдарымен қоректенеді. Одан соң кслесі жеміске көшсді. Жүлдызқүрттардың қорсктенуі 25—30 күнге созылады. Осы мерзім ішіндс әрбір жүлдызқүрт 3—4 жемісті зақымдайды. Дамуы аяқталған жүлдызқүрттар қоректенуін тоқтатып, жсмістсн шығады да, ағаштың алі қабықтарының астында, жарыктарында жэнс баска орындарда қуыршаққа айналады. Оңтүстік аудандарда бүл кезсң ма- мырдың соңғы оңкүндігінде, ал Алматы облысының тау бөктсріндсгі аудандарында маусымның екінші жартысына нсмесс аяк ксзінс тура кследі.

Қуыршақтану кезсңі басталған соң 10—15 күннсн кейін жаңа үрпақтың көбелсктері үшып шығады. Олар жүмырткаларын көбінссс жемістің үстінс салады. Бүл үрпақтың жүлдызкүрттары да жемісті ксміріп, ішіне жол салып енеді де оның түкымдарымен коректенсді. Зақымдалған жсміс түйнектері пісіп-жетілмей төгіліп калады, пісуі жеткен ксзде зақымдалғандары сақтауға төзімсіз кслсді.

Алма жемірі республиканың оңтүстігінде жылына 3, оңтүстік- Вшығысында 2, ал батыс, орталык және солтүстік аймактарда бір үрпак беріп дамиды.

Алқоры жемірі — Laspeyresia funebrana Тг. Бүл да жапырак ши- щраткыштар тұқымдасына жатады. Қазакстанда кең таралған. Көбс- лектің алдыңгы каңаттары кара-коңыр, арткы канаттары акшыл-қоңыр түсті болады. Қанаттарының өрісі 5 мм жстсді. Жүлдызкүрттары ақшьіл-қызғылт, үзындығы 10-12 мм.

; Тіршілік сту жағдайы жағынан алма жеміріне өтс үксас. Жүлдызқүрттар ағаш діңінің жарыктарында кыстап шығады да көктемде куыршақтанады. Кебелектер жұмырткаларын бір-бірлсп jfi алкоры мен алшаның, кейдс өріктің жемісінс салады. Бірнсшс күннен ксйін жүмырткадан шыккан жүлдызкүрттар жсмістін ішіне снеді де оның жүмсак тканімен қоректеніп, бүлдірсді. Пісіп-жстілгсн жсмістің зақымдалғаны тез байқалады, одан шүбатылып шайыр агып түрады және мерзімінен бұрын төгіліп қалады, ал пісіп-жстілгсн ксз­дс зақымдалғандары пайдалануга жарамайды.

Дамуы аяқталып, қоректенуін тоқтаткан жүлдызкүрттар жсмістсн шығып, ағаштың діңінс кешеді дс оның түбінс таяу бөлігіндс кабык It астына немесе топырак арасына еніп, куыршакка айналады — 10-12 күн өткен куыршақтан жаңа үрпақтың көбелектсрі үшып шыгады.

Оңтүстік аудандарда алқоры көбелегі 3 үрпак, ал баска жсрлсрдс 2 үрпак беріп өсіп-өнеді.

ІІІие бізтүмсығы — Rhynchites auratus Scop. Қатты канаттылар (Coleoptera) отрядының бізтүмсыктар (Curculionidac) түкымдасына К; жатады. Қазакстанда тегіс таралған. Қызғылт рсңді кола тәрізді жа­сыл түсті коңыз. Басының алдыңғы жағы түтік тәрізді ұзынша. Ер- ксктерінің аркасының алдыңғы жағында жәнс бүйір жактарында бір-бір тікснск болады. Ұзындығы 9 мм.

Қоңыздар ерте көктсмде қыстаған жсрлсрінсн шыгады да і алғашында бүршіктср мен бітсу гүлдерді, одан ксйін шиенің, оріктің, алкорының, кейдс алманың жсмістсрін жсп корсктснсді. Олар жемісті шүңқырлай ксміріп бүлдірсді. Ұрғашылары жсмісті ксміріп, оның ішкі сүйск дәніне жетеді де, оны үңгіп, жүмырткаларын сонда орналастырады. Әрбір үрғашы қоңыз 500-ге дейін жүмыртка салады. Жүмырткадан шыккан личинкалар жемістің ішкі дәндсрімен , қорсктенеді. 20-25 күннсн кейін личинкалар жстіліп, корсктснуін £ токтатады да жсмістсн шығып, жерге енеді. Топырак арасында 5-10 см терендікте олар «жср бссік» жасап, сонда жаздың аяк ксзіндс куыршакка айналады.

Жаңа үрпактың қоңыздары қуыршактан күздс шығады, бірак олар

І

келесі көктемгс дейін жср үстіне көтерілмсй, топырак арасында
кыскы үйкыға кетеді.

Шиенің шырышты егеушісі — Caliroa limacina Retz. Жаргак
Канаттылар (Hymenoptera) отрядының кәдімгі сгсушілср

I (Tenthrcdinidac) түқымдасына жатады. Барлык жсрлсрдс тсгіс та-
I ралған. Ерссск насекомның түсі жылтыр кара. Қанаттары мөлдір, op-

та бөлімі қоңырлау, жүйкелсрі қара. Дснесінің үзындыгы 6 мм жс- тсді. Личинкаларын жалған жүлдызқүрт деп атайды. Олардың түсі саргылттау жасыл, дснесін қара шырыш жауып түрады, үзындығы 10 мм дейін болады (42-сурст).

Зиянкестіц личинкалары ағаштың діңінің айналасындагі.і топырак арасында, 2-3 см терсңдікте қыстайды. Ерссск насекомдар мамырдың скінші жартысы мсн маусымның басында шығады. Жүмырткаларын олар бір-бірлсп шие, алкоры, алмүрт жэне баска да ксйбір жеміс ағаштарының жапырақтарына салады. Ол үшін үргашылары жүмыртқа салғыш қынабымен жапырақтың астыңғы парснхимасмн сгеп тіледі де, жүмыртқасын жүка кабықтың астына орналастырады. Жұмыртқадан шыққан личинкалар (жалған жүлдызкүрттар) жапы- рақтың жүмсақ тканьдерімсн қоректенсді. Сондыктан жапырақтың зақымданған бөлігіндс оның мөлдір жүқа қабығы аркылы жаксы көрінетін жүйкелердің торы ғана қалады. Жалған жүлдызкүрттар бір рст түлсгсннен ксйін дснесін түгел жауып тұратын жабыскак-шырыш бөліп шығарады. Олардың дамуы 15-20 күнге созылады. Бұл зиянксс- псн зақымданған жапырақтар өрт шалған тәрізді болады жәнс тсз қурайды. Бүл жағдай жеміс ағаштарының келссі жылғы енімінс зор эсер етеді. Әсіресе жас ағаштардың өсуі кешеуілдейді.

Республиканың оңтүстік бөлігінде екі (кейде үш) үрпак, ал солтүстік бөлігінде бір үрпақ бсріп өсіп-өнеді.

Жеміс ағаштарының зиянкестерімен күрес шаралары. Жсміс сал- майтын жас бақтарды көктемдс бүршік ашылғаннан ксйін бітслср мен жапырақ кеміргіш жүлдызкүрттардың мекендегсні бслгілі болған жағдайда мынй прспараттардың біреуімен өндсп бүрксді: антио 25% к.э. (1,2-4 л/га), фосфамид 40% к. э. (0,8-4 л/га), карбофос 50% к.

э. (1-3 л/га).

Күзде жапырақтары түскен соң жас ағаштардың діңін кемірушілердің закымдауынан қорғау үшін қияқтың, қонак жүгсрінін қамыстың немесе күнбағыстың сабағымен орап байлайды.

42- сурст. Illitciiiit іііырышты сісуіиіі:
а-имаго: б-жалган жү.іды:ік.урт.

Жсміс салатын бақтарды кенелердің, қалқаншалылардың, жалган лканшалылардың, жапырақ бүргешіктерінің жәнс бітслсрдің стайтын стадиялары мекендеген жағдайда ағаштарды, олардың түбіндегі топырақ үстін мына препараттардың біреуімсн мал стіп өңдеп бүрксді:'40% ДНОК-тың 1% срітіндісі (10-20 кг/га), 60% нитрафсн пастасының 2% срітіндісі (30-60 кг/ra), трихлораль 5-2,5 немесе 3% ерітіндісі (25-50 л/га). Бүл шараны 2-3 жылда бір рст орындау керек. Жүмсалатын сұйықтық мөлшері гектары на 2000 лит- ргс дсйін болады.

Алма агашының бітсу гүлдсрі қызғылт түске боялган ксздс алма күйссінің, долана және шаңқан көбелектерінің жүлдызкүрттарына карсы бақты дендробацилин • (3-5 кг/га) немесе энтобактсрин (3-5 кг/га) бүркіп өңдеу керек. Биопрепараттар жоқ болған ждгдайда кар- бофостың 50% к. э. (1-3 л/га) пайдалануға болады.

Алма ағашының жемістсрі кеш пісетін сорттарының гүлдсну кезсңі өткеннен кейін 18 күн өткен соң (шамамен алғанда) яғни алма жсмірінің көбелсктері (көктемгі үрпағының) үша бастаганнан кейін 10 күн өткен соң, бакка фосфамид 40% к. э. (0,8-4 л/га) нсмссс мс­тафос 40% к. э. (0,7-1,5 л/га) бүркеді.

Бүл бүркуден кейін қолданылған препараттардың уландыру әсерінің үзақтығына байланысты 12-18 күн өткен соң алма жсмірінің скінші үрпағына қарсы бүркуді тағы қайталайды. Бүл кезде мына препараттардың біреуі қолданылады: метатион 50% к. э. (1,6-4 л/га), фосфамид 40% к. э. (0,8-1,4 л/га), антио 25% к. э. (1,2-4 л/га), карбофос 50% к. э. (1-3 л/га), метафос 40% (0,7-1,5 л/га).

Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысында алма жсмірінің екінші үрпағының жүлдызқүрттары шыққан ксздс (жсмістін зақымдануы 2% асқан жағдайда) оларга қарсы алма агашының жсмістері орта мерзімде пісетін сорттарын бүрку үшін карбофос 50% к. э. (1-3 л/га) пайдаланылады. Ал алма жемістері ксш пісстін сорт­тарды өңдеу үшін зиянкестің көктемгі үрпағына қарсы колданылган препараттардың бірсуін сол көрсетілген нормамен пайдалану ксрск. Алма жемірінің екінші үрпагына қарсы скінщі рст бүрку 12-18 күн өткен соң қайталанады. Бүл жолы карбофос 30% к. э. (1,6-4,5 л/га) немссс метатионның 50% к. э. (1,6-4 л/га), немесе фосфамид 40% к. э. (0,8-4 л/га) пайдаланылады.

Кснелер жаппай шыққан кезде бір жапыраққа кслстін саны 5 да­надан асканда, оларга карсы неорон 50% с. ү. (1,5-3 кг/га) колданылады.

Алмүрт, алкоры жэне баска жеміс агаштарын закымдайтын бітелерге, қалканшалыларға, жапырак бүргелеріне, алкорыныц шы­рышты егеуішіне, жапырак кеміргіш жүлдызкүрттарга, шис бізтұмсығына қарсы күресуде де негізінен жоғарыда көрсстілгсн пре- параттардың біреуін (карбофос 50% к. э., фосфамид 40% к. д., ан­тио 25% к. э., метафос 40% к. э.) сол нормада пайдалануга болады.

Дата добавления: 2023-10-03