КҮНБАҒЫС ЗИЯНКЕСТЕР!

Күнбағыс көбелегі — Homoeocosoma nebulella Hd. Қабыршак. Қанаттылар (Lepidoptcra) отрядының қан көбелектсрі (Pyralidac) игұқымдасына жатады. Ресейдің европалық бөлігінің далалық зонасын- да, Сібірде, Орта Азияда және Қазақстанда таралған.

Көбелектердің алдыңғы канаттары үзын, орта шсніндс 4 кара нүктесі бар, сүр түсті болады. Арткы канаттары алдыцгыларына Караганда снді, акшыл түсті, тек жисктсрі және жүйкслері гана кара. Қанаттарының өрісі 20-27 мм. Жүмырткасы сүттсй ак, сопакша, қабығы жылтыр, аздап «әжім» баскан, үзындығы 0,8 мм, сні 0,4 мм. Ересек жүлдызкүртының үзындығы 9 мм жетеді, аркасы акшыл-сүр, бауыр жагы акшыл. Арқасында денссін бойлай күңгірт нсмссе акшыл-коңыр түсті 3 жолак орналаскан. Басы коныркай-слры, көкірек калканы акшыл-сары түсті. Тыныс тесіктсрінің айналасм кара. Ұзындығы 15-16 мм. Қуыршагы акшылдау коңыр, кремастсрі

6- 7 тікенскті болады, олардың үштары түйрсуіш басы тәрізді жуан- тық келеді, қуыршактың үзындығы 9-12 мм, ол ак түсті тыгыз токылған пілләнің ішіндс жатады.

Зиянксс корсктенуін токтатқан ерссск жүлдызкүрт стадиясында то- пырактың үстіңгі кабатында кыстап шыгады да коктемде куыршаккл айналады. Көбелсктсрдің үшып шығуы күнбагыстың гүлдсну ксзсңінс тура келеді. Олар түнде ғана белсенді болады жәнс күрдслі гүлділср түкымдасына жататын әр түрлі өсімдіктердің, солардың ішіндс күнбағыстың гүл шырынымсн коректенсді. Жүмырткаларын гүлдін ішіне салады. Олардан шыккан жас жүлдызкүрттар алгашында гүлдін ішкі бөлімдсрімен коректснеді. Кейіннен олар (ІІІ-жаска көшксн соң) күнбағыс дәнінің сырткы кабығын ксміріп ішінс снеді дс, онын түкымын жартылай немесе түгелдей жеп қояды. Жүлдызкұрттар күнбағыстың дәндерімен катар оның зәмбілінің жисктсріндсгі жапы- рактарды да жейді, зәмбілдің түбінде көптеген жолдар салып, оны өрмек жіптерімен шырмап тастайды. Егер осы кезең жауын-шашынды болса, онда күнбагыстың зәмбілдері шіріп кстеді. Зиянксс жылына бір генерация беріп өсіп-өнеді.

Күнбағыс сүгені — Agapanthia dahli Rict. Қатту канаттылар (Coleoptera) отрядының сүген коңыздар (Cerambycidac) түкымдасына жатады. Ресейдің свропалык бөлігінде, Батыс Сібірдс, Қазакстанда таралған. Күнбағыстан баска максары дакылын закымдайды. Қоңыздың үзындыгы 19-21 мм, үстін қалың түк баскан, жылтыр кара түсті, басының мандай жэне тебе бөлімдеріндегі түктср жирсндсу са­ры түсті болады, мүртшалары денесінен үзын, 12 бунактан түрады. Жүмыртқалары цилиндр пішінді сүттей ак болады. Личинкаларынын үзындыгы 20-27 мм жетеді, аяктары болмайды, басы коңыр, дснссінін калган белімі саргылт-ақ түсті, аздап доғаша иілгсн.

Зиянкес ересек личинка фазасында күнбағыс өсімдігі сабагының тамырға жакын бөлімінің ішінде кыстап шыгады да, коктемде сол жсрде қуыршакка айналады. Ал коңыздар мамыр айының аяк ксзіндс шыгып, күнбағыстың жэне баска күрделі гүлді өсімдіктсрдің са- багында немесе жапырак сағағында корсктенеді. Ұрык бсздері пісіп- жетілген қоңыздар күнбағыстың, қалуеннің, шоңайнаның жэне баска өсімдіктердің сабағының ішіне жүмыртқалайды. Ол үшін үргашы коңыз сабақтың кабығын кеміріп өзегіне дсйін тссік жасап, жүмырткасын бір-бірден жскслеп сол тесікке салады. Өсімталдыгы — 230

op үрғашы қоңызға 10-47 жүмыртқадан келеді. Личинкалары сабак ішіндс қорсктсніп, біртіндеп жол жасап тамыр мойнына карай жыл- жидьі. Күнбағыстың өнімін жинау кезінде личинкалар сабактың жср астылық бөліміне жетеді де, өнімді жинап алғаянан ксйін дс корсктснуін жалғастыра бсреді. Закымданған өсімдіктсрдің дандерінде майдың мөлшері азаяды, кейде сабақтары сынып калады. Қыстар ал­дында личинка сабақ түбірі ішінде жасаған жолының шығар тссігін кеміргсн кезде пайда болған өсімдік қикымдарымсн тығындап тастай- ды. Зиянкес жылына бір генерация беріп өсіп-өнсді.

Күрес шаралары. Күнбағыс көбелегімен күресудс ең тиімді шара — осы зиянксстің зақымдауына төзімді келетін күнбағыстың сауытты сорттарын егу.

, Топыракты мексндейтін зиянкестсрге қарсы көктсмдс түкыммен бірге топыраққа волатанның 5% түйірлі препаратын салады. Көктсм- дс күнбагыстың егісін зиянкестерден (негізінде көп корсктілсрдсн) коргау үшін мына препараттардың біреуін қолдану керек: вофатокс 18% с. ү. (0,4-1.0 кг/га); метафос 40% к. э. (0,5-1 л/га); волатон, 50% к. э. (1,5 л/ra); амбуш 25% к. э. (0,25 л/га).

Күнбағыс сүгснімен күрссуде мына шараларды іске асыру ксрск: түқымды срте мерзімде себу, арам шөптермен жүйслі түрде күресу және қысқа қарай қоңыздың личинкаларын кұрту (өнімді жи- наганнан ксйін күнбағыстың сабактарын жинап алып, кыс ксзінде шаруашылыққа толық пайдалану), күнбағыс өсірілетін учаскелсрдің барлыгында терең стіп, қыртысын аудара зябь жырту.

ЗЫҒЫРДЫҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ

Қазақстанда зығыр майлы дақыл ретінде солтүстік облыстарда өсірілсді. Бүл аймақта оны көпқоректі зиянкестсрдсн жоңышка көбс- легі, шалгын көбелегі, гамма көбелегі, жоңышка жэнс кызылша кандалалары, топыракты мскендейтін насекомдардың біркатары және тағы басқалары закымдайды. Ал зығырды зақымдауға маманданған насекомдардан оған бүрге қоңыздар көбірек зиян келтіреді.

I Сүттіген бүргесі немесе кипарис бүргесі — Aphthona abdominalis Duft. Қатты канаттылар (Coleoptera) отрядының жапырак жсмірлсрі (Chrysomelidae) түқымдасына жататын қоңыз.

I Қоңыздың үзындығы 1,5-2,0 мм, денесі сәл бүкірейген, жылтыр, түсі қызғылт-сары, ортаңғы, артқы көкірек бунактары жәнс күрсағы Қара-қоңыр, басының маңдай бөдімі мен қалканшасы кара. Үстіңгі канаттарындағы нүктелер үсак, ал алдыңғы арка сакинасындағы нүктелер оданда үсақ болады.

Зиянкес жылына бір үрпақ беріп көбейеді. Ересск коңыздар әр түрлі учаскелсрде өсімдік қалдықтарының аСтын паналап кыстап 'пығады да, ерте көктемдс жсрге төгілген дәндердсн кодрсн шыккан зыгырдың және кышаның көктерімен қоректснсді. Қоцыздардың зьіғьір егісіне жаппай көшуі — мгСмырдьгң аяккы ксзінсн бастап,

маусымның бірінші жетілігінің аяғына дейін созылады. Олардын ең қарқынды түрде қорсктенуі ауа райы ашық жане қүрғак кез- де байқалады. Қоңыздар әсіресе егістің шет жақтарында квп бо­лады. В. П. Лохмановтың (1964) зсрттеулері бойынша 1960 жылдары Ақмола облыСында қатты зақымданған өсімдіктс тск 3,3 қауашак қана дамып, өнім түсімі 3 есе азайған.

Зығыр трипсі — Thrips linarius Uz. Шашақ канапылаі (Thysanoptera) отрядына жататын ұсақ насеком, әсіресе Рсссйдің Ки ров жэне Свердлов облыстарында қатты зиян кслтірсді Қазақстанның солтүстік аудандарында да кездеседі.

Ересек трипсінің үзындығы 0,9 мм шамасындай, жалпы түсі кара коңыр, алдыңғы қанаттарындағы бойлай орналаскан 2 жүйкссі жаксі> көрінеді, мүртшалары 7 бунактан түрады, олардың 2 және 3-буында- ры ақшыл, қалғандарының түсі кара. Ұрғашы трипсінің күрсағының үшына томен қарай иілгсн жүмыртка қынабы болады, ерксгінің күрсағы үрщық тәрізді, 2-6-бунақтарында мөлдір дак болады. Жүмыртқасын өсімдік тканінің ішіне салады, пішіні бүршак тарізді. Личинкасы мен нимфаларының түсі сары болады.

Трипсілср зығыр егілгсн учаскелерде 40 см тсрсндіктс топырак арасында қыстайды. Олардың жер бетінс көтерілуі көктсмдс, әдсттс мамырдың аяқ кезінде немссе маусым айының басында байкалады. Алғашында трипсілср әр түрлі өсімдіктсрдің гүлдеріндс коректснеді дс, ксйіннсн зығыр егісіне көшеді. Жүмырткаларын өсімдіктің жоғарғы үшына ткань ішінс салады. Орташа өсімталдығы әрбір үрғашы трипсіге 80 жүмырткадан келеді. Личинкалар өсімдіктің жоғарғы үшындағы жүмсак тканьдерін сорып катты зиян келтірсді. Закымданған өсімдіктер үшынан бастап щиратылып, сарғая бастайды. Осының салдарынан көбінссе өсу нүктесі тіршілігін жояды. Нәтижссінде өсімдік дүрыс бүтақтанбай, сабактың өнім бсрстін бөлігінің өсуі баяулайды, бітеу гүлдері қурап түсіп калады. Сөйтіп, түқымның түсімі азаяды. Трипсі әсіресе қүрғакшылык жылдары қатты закымдайды.

Зығыр трипсісінің барлык даму циклі 40-42 күнгс созылады. Та- ралған жерлерінің барлығында вегетациялык ксзсң ішіндс 1 ұрпак беріп өсіп-өнсді.

Күрес шаралары. Ауыспалы егіс жүйесін дүрыс сактау. Түкымды сымкүрттарға қарсы қолданылатын прспараттардың біреуімсн дәрілсп срте мсрзімде себу. Ал кипарис бүргесі мен трипсіге карсы сгістік жсрді фосфамидтің 40% к. э. (0,5-1 л/га) бүркіп өңдсу.

Дата добавления: 2023-10-03