МАҚТА ДАҚЫЛЫНЫҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ

Біздің слдс макта дакылына нсгізінсн көпкорскті насекомдар зиян кслтірсді. Көктемдс оның жаңа шыккан көгін шыртылдак коцыздар мсн кара дснелі коңыздардың, тактамүрттылардың личинкалары, күздік кәбелсктің жүлдызкүрттары жэне баска зиянксстср закымдайды. Оның жапырактарымсн шсгірткслердің коптсгсн түрлсрі, шалғын көбслсктің, макта көбелсгінің, карадриннін, жоңышка кобелсгінің жүлдызкүрттары бітслердің бірнсше түрлсрі, өрмскші кенс жәнс т. б. зиянкестер қоректенеді. Сабактарының ішіндс жүгері көбслегінің, кұлкайыр күйе кебслсгінің жұлдызкүртта- ры коректсніп, тіршілік стеді. Гснсративті мүшслсрін макта жәнс шалфей кобслектсрінің жұлдызкүрттары, бакша бітссі жәнс ормскші кснс зақымдайды. Бүл зиянксстсрдің біркатары Vlll-тарауда жа- зылған.

Бақша бітесі немесе мақта бітесі — Aphis gossypii Hov. Тен канаттылар (Homoplera) отрядының бітслср (Aphididac) түкымдасына жатады. Қазакстанның оңтүстік болігінде, соның ішіндс макта дакылы өсірілстін аймактардың бар^тында тсгіс таралған. Полифаг. мактадан баска да коптсгсн осі^глсрді закымдайды. Тек партсногс- нстикалык жолмсн дамиды.

Қанатсыз үрғашы бітснің ұзындығы 2 мм шамасындай, түсі жасыл- сары нсмссс күңгірт-жасыл, шырын түтікшслсрінің түсі кара, түп болімі жуандау, мұртшалары акшыл-сары, ең үшындағы бунагы кара, қүрсағында кара түсті дак бар. Қанатты бітелсрдің бас, кокірск болімдсрі жәнс түтікшслсрі күңгірт-кара түсті болады.

Қазакстан жағдайында зиянксс срссск біте күйіндс арам шоптсрдс қыстайды. Ерте коктсмнсн бастап сол кыстап шыккан осімдіктсрмен қорсктсніп кобсйсді де, мамырдың бас кезіндс канатты үрғашы бітелср макта жәнс бакша дакылдарына кошеді. Оларда жаз бойы ли- чинкаларын тірі табу жолымен осіп-оніп, вегетациялык мсрзім ішіндс 18 гснерацияга дсйін берсді. Бір гснсрацияның дамуы 7-10 күнгс ғана созылады. Сойтіп, тсз кобсйіп, осімдік бойында шоғырланып. ягни тыгыз колония қүрып, тіршілік етеді. Бітснің дамуы үшін ен үйлссімді температура 16-22°С аралыгы. Бүдан жогарғы температура бітснің дамуын тсжсйді. Сондыктан жаз ортасында оның саны азая­ды. Бірак күзгс қарай осіп-онуі кайтадан оршіп, тсз кобсйсді.

Бітелердің коктсмдегі қоректенуі мәдсни осімдіктін жалпы күйін әлсіретсді, осуін сдәуір баяулатады. Ал жазда олар кобінесс мактанын 224

гснеративті мүшелсрімен қоректснеді. Нәтижссіндс закымданған өсімдіктсрдің түкым түйіні мсзгілінен бүрын төгіліп калады жәнс бітелерден бөлінстін жабысқақ сүйық заттар ашылып келе жатқан макта қауашағының талшықтарын ластап жслімдейді. Ондай тал- шықтарда сапрофитті құрым саңрауқүлақтары мен бактериялардың дамуына қолайлы жагдай туады. Сөйтіп мақта талшықтарының сапа- сы төмендейді.

I Үлкен мақта бітесі — Acyrtosiphon gossypi Mordv. Бүл зиянксс тс тсң канаттылар (Homoptera) отрядының бітелср (Aphididae) тұкымдасына жатады. Партсногснсздік ұрғашы бітснің үзындыгы 4 мм жетеді, түсі жасыл, мүртшалары денссінен үзынырак, ал шырын түтікшелері дснс үзындығынан екі ссс кыска. Бакша бітссінсн аймр- машылығы — макта өсімдігінің жапырағында нсмссс баска мүшс- леріндс ірі колония күрып шогырланбайды, бытыраңкы тіршілік етеді.

J Әр түрлі өсімдіктердің сабағына салынған жүмыртка фазасында кыстайды. Кектсмдс бітелср нсгізінсн жабайы өсстін өсімдіктсрдс дс өсіп-өніп, мамыр айының орта ксзіндс нсмссс маусым айының басын- да, канатты үрғашылары шыккан соң, макта сгісінс көшсді. Күзгс дейін сонда есіп-өнсді. Жылына 15 гснсрацияға дсйін бсріп кобсйсді. Өсімдікті закымдау сипаты жәнс кслтірстін зияндылыгы жагынан бақша бітесіне ұксас.

Мақта қоңыр көбелегі — Heliothis' armigera Hbn. Қабыршак канаттылар (Lepidoptcra) отрядының түн көбслсктсрі (Noctuidac) түқымдасына жатады. Макта есірілстін аймактардың барлығында тсгіс. таралған өте кауіпті зиянкес. Әсірссе Орта Азия рсспубликала- ры мен Азербайжанда көп зиян кслтірсді. Қазакстанның оңтүстік мақталы аудандарында оқтын-октын жаппай көбсйіп түрады. Пол­ифаг — оның жұлдызқүрттары әр түрлі түқымдастарга жататын осімдіктердің көптеген (120 астам) түрлерімен корсктснсді.

Көбслсктің қанаттарының өрісі 30-40 мм, алдыңғы канаттарының түсі кызғылт нсмссс жасылдау ренді сүрғылт, жисгіндс кара-коңыр түсті аспа бау тәрізді көлдснең жолақ болады. Арткы канаттары ақшылдау келеді де сырткы жиегінде коңыр жолак жанс ортаңғы бөлімінде орақ тәрізді кара дақ орналаскан. Жұмырткалары алғашында бозғылт-сары, кейіннсн жасылдау, пішіні жарты шар тәрізді, диаметрі 0,5-0,5 мм. Жүлдызкүрттары даму барысында ақшыл-жасыл жэне сары түстен кызыл-қоңыр жәнс күлгін-кара түскс дейін өзгереді, басы көп дақтар бар сары, денссіндс бойлай орна­ласкан кара-коңыр түсті жалпақтау келгсн 3 жолак болады. і Дамуы аяқталып қалған жұлдызкүрттардын үзындығы 35-40 мм. Қуыршағының ұзындығы 15-20 мм, түсі кара-коңыр нсмссе к.ызғылттау-қоңыр.

- Мақта коцыр кобелсгі куыршак фазасында топырак арасында 10 см терсндіктс кыстайды. Көктемде, топырақтың тсмпсратурасы 10 см тсреңдікте 15-16°С-ка, ал тәулік бойынша орташа температура 18- 20°С жсткендс кыстаған куыршактардан көбслсктср үшып шыга ба- 8 - _8І6 225

стайды. Көбелектің нсгізгі көпшілігі 10-15 күн ішіндс үшып шығады, ал бүл процестің жалпы үзақтығы бір айға жэне одан да үзакка со- зылады.

Кебелсктер жүмырткаларьін алғашында өсімдіктің жапырағына ксйіннсн оның гснсративті мүшелерінс бір-бірдсн, ксйдс 2-3 данадан салады. Орташа өсімталдығьі 500 жүмыртқа. Эмбрионалдык дамуы кектемдс және күздс 4-12 күнге, ал жазда 2-4 күнге созылады. Бірінші гснсрацияның жүлдызқүрттары жоңышка, нүт, тсмскі, жүгері, томат дақылдары мсн жабайы өсетін өсімдіктсрдс дамиды. Ал макта өсімдігінс зиянксстің скінші гснсрациясының көбелсктсрі, онын шанақтану және гүлдену фазасының бас кезіндс жүмыртқалайды. Шымкент облысының жагдайында мақта егісінде зиянксс всгстация- лық бір маусым ішіндс 2-3 генерация береді.

Макта көбелсгінің жүлдызқүрттары бітеу гүлдің ішіндсгі а налы к жәнс аталық мүшелсрін жеп қүртады. Ішіндегі түқымдарымен қорсктеніп мақтаныц кауашактарын да зақымдайды. Закымданган қауашақтар түсіп калады немесе жартылай ғана ашылады. Нэтижесінде талшықтар қысқа болып, сапасы төмсндейді. Жүлдызкүрттардың әркайсысы өз емірі ішіндс мактаның бітсу гүлдері мсн кауашактарының орта есеппен 15-шактысын күртады.

Зиянкестің өсіп-өніп көбсюіне эсер етіп, сан мөлшсрін рсттсуде оның табиғи жауларының ролі өте зор. Солардың ішіндс сн маңыздылары: көбелсктің жүмырткалары мен жас жүлдызкүрттарына шабуыл жасап, оларды кұртатын жырткыш кандала —ориус, жүмыртка паразиті — трихограмма және жүлдызкүрттардыц паразиті —габрабракон.

Карадрина немесе кіші жер үстілік көбелек — Spodoptera exigua Hbn. Қабыршак канаттылар (Lepidoptcra) отрядының түн көбслсктсрі (Noctuidac) түкымдасына жатады. Қазакстанда тсгіс таралган көпқоректі зиянксс. Оныц жұлдызкүрттары өсімдіктсрдіц 46 түкымдасына жататын 128 түрімен қоректсне алады. Әсіресс макта, кызылша, томат, тсмскі, жоңышка, зығыр, картоп дақылдарын капы зақымдайды.

Көбслектің канаттарының өрісі 23-24 мм, алдыңгы канаттары сүрғылт-қоцыр, бүйрек тэрізді таңбаның түсі коңыр, ал дөңгслек таңба тот баскан қызьіл түсті болады, арткы қанаттары акшылдау ке- лсді. Жүмырткалары маржандай қүлпырган жасылдау сары, диамстрі 0,5 мм. Жүлдызкүрттары акшыл-жасыл түстсн қоңыркай-сүр түскс дсйін өзгерсді, бүйір жактарында бойлай орналаскан кара жолак бо­лады. Олар дененің бауыр жағындағы акшыл-сары, кейде кызғылт- сары жолакпен шектеседі. Жетілген жүлдызкүрттардың үзындығы 25-30 см дсйін жстсді. Қуыршағы сарғылт-коңыр түсті, үзындығы 10- 13 мм.

Карадрина Кдзакстанның солтүстік аудандарында 2-3, оңтүстік аудандарында 3-4 генерация беріп көбсйсді. Ол куыршак күйіндс нсме­сс жүлдызкүрт фазасында топырак арасында кыстайды. Көбслектср на- урыздың аягы мен сәуірдің бас кезінде үшып шыгады. Бірінші үрпактын 226

жүлдызкүрттарь» әдсттс арам шөптерде нсмссс сртс көктсгсн дақылдарда дамиды. Кобелектер ымырт ксзінде жәнс түндс гана бсл- сснді тіршілік стсді, жасанды жарық көзінс жаксы үшады. Зиянкестің өсімталдыгы өтс қүбылмалы — әрбір үргашы кебслск 200-300 тіпті 2000 дсйін жұмыртқа бсрс алады. Ол оның қосымша корсктснуінің қаркындылығына байланысты. Жүмырткаларын топтап (250 дсйін) корсктік өсімдіктердің жапырагына орналастырады. Бірінші гснсраци- яның көбелсктері жүмырткаларын әр түрлі жабайы есімдіктсргс (көбінссе алабота түқымдас өсімдіктерге), ал келссі гснсрациялардың көбслсктері жоңышқа, макта жәнс т. б. дақылдарға салады. Эмбри- оналдық даму жаз айларында 2-4, күздс 10 күнге дсйін созылады. Ал жұлдызкүрттардың дамуы жазда 2-2,5 жетігс, күздс 3-4 жстігс созы­лады. Сол мсрзім ішіндс олар 4-5 рет түлеп, 5-6 личинкалык жастан өтсді. . _/

Карадриннің жүлдызкүрттары алгашында (төмснгі жастагылары) бір-бірінсн ажыраспай топталып тіршілік етеді дс, ксйіннсн жан- жакка таралып, жекс-жске тіршілік етсді. Олардын өсімдікті зақымдау сипаты да өзгеше болады. Жас жүлдызкүрттар жапырактың жүйкелсрінс тимей жүмсақ тканьдсрін ғана жсйді. Ал срссск жүлдызкүрттар жапырактьі ойып-ойып тсседі нсмссс түгелдсй жсп қояды. Олар мақтаның сабагы мен гснсративті мүшслсрін дс зақымдайды. Ауа райы ыстык болтан кезде жәнс түндс топыракка, жердің жарыгына, өсімдік калдықтарының астына сніп жатады.

Дамуы аякталған сон жүлдызкүрттар топырак арасында 3-5 см тс- рсндіктс қуыршаққа айналады. Қуыршақ фазасыныц дамуы жаз айларында 1-2 жетіге, күздс 3-4 жстіге созылады.

Кэдімгі өрмекші кене — Tetranychus urtica Koch. Акариформды- лар (Acariformcs) отрядының ормскші кенелср (Tclranychidac) |үқымдасына жатады. Огс ксң таралган, әсіресс оңтүстік аймактарда мақтага жэнс баска дакыЛдарга катты зиян кслтірсді. Солтүстік аудандарда жабык орындарда өсірілстін өсімдіктсрді закымдайды.

Ұрғашы кененің дснс пішіні сопакша (32-сурст) үзындыгы 0,43 мм, түсі сүрғылт-жасыл немесе саргылт-жасыл, жазда бүйір жактарында кара дактары бар, кыста біркслкі саргылт-кызыл болады, псритремнің соңғы бөлімі бүтақталмаған, 4 камсралы. Ерксгінің арткы жагы бірден кілт сүйірленген ұзынша (үзындыгы 0,28 мм) бо­лады. Жүмырткасы шар тәрізді, жасыл рсңді малдір, диамстрі 0,14 мм, үрыктың даму барысында күңгірттсне ксле, личинка шыгар ал­дында күлпырган інжу тәрізді түскс көшеді.

¥рықтанған үрғашы кенелер макта өсірілген егістік далаларда, со- лардың аралыгындагы баска учаскелсрде, арык жәнс жол жағаларында жерге түскен жапырактардың, баска да өсімдік дралдыктарының, топырак түйірлері мен ксссктсрінің, ағаш Кабығының астында жәнс т. б. жерлерде кыстайды.

I Көктемде орташа тәулік бойынша жылылык 7-10°С-ка жстксндс кенелер кыскы үйқыдан оянып, алгашында жабайы өсімдіктер мсн ағаш-бүталардың жапырактарын мекендейді де, ксйіннсн мактаға

К

32-сурет. Өрмекші кеііе — мақта өсімдіі іііің жаиыраімпда.

кешсді. Жұмыртқаларын сол өздсрі қорсктснгсн жапырактарға бір- бірлсп салады жэне сонымен қатар мсксндегсн жапырактарының ас- тыңғы бстін етс жіңішке өрмск жіпшелермен шырмап тастайды. Өсімталдыгы — әр үрғашы кенеге 100-120 жүмырткадан кслсді. Кс- нснің бір гснерациясының дамуы жазда 10-12 күнгс созылады. Оның дамуы үшін сң үйлссімді температура 29-ЗГС, ал ауаның салыстыр- малы ылғалдылығы — 35-55%. Шымкснт облысында 15 генерация беріп дамиды.

Кәдімгі өрмскші кене —өсімдіктсрдің әр түрлі түқымдастарға жа­татын 200 шамасындай түрлерімсн қорсктсне алатын копқорскті зи- янкес. Әсірссс мақта, соя, бүршак, бүлдіргсн, қызылша, бақша жәнс т. б. дақылдарға зиян келтіреді.

Кснелср мсн олардың личинкалары макта өсімдігі жапырағының астыңғы бстінде шоғырлана колония қүрып тіриіілік стсді. Қатты зақымданған жапырактардың түсі қоңырқайланып курап калады. Ал мақтаның кейбір сорттарының жапырақтары кенслсрдің зақымдауынан қызғылт-қоңыр түскс айналып, одан соң қурай бас- тайды. Жапырактарыныц түсіп қалуы және зат алмасу процссінің бұзылуы салдарынан мақтаның бітсу гүлдері мсн гүлдері түсіп қалады, қауашақтарының салмағы ксміп, талшыктарының сапасы төмсндейді.

Күрес шаралары. Ауыспалы егісті ендіру және дакылдар ксзсгінің ретін сақтау, егістік танаптарды жэне олармен шсктсс арык, жол жағаларында арам шөптерді құрту; өнімді жинап алған соң сгістік жсрді всімдік қалдықтарынан тазалап, терең етіп сүдігер жырту.

Ерте көктемде (наурыз, сәуір айларында) өрмекші кене, бітслер, трипсілср сияқты сорғыш зиянкестерді құрту үшін мақта сгісінің айналасындағы арам шөптсрді (1 шаршы метр жергс кслетін кснснің саны 20 данадан асқанда) нитрафеннің 65% пастасымен (40-75 кг/га+1000 л су) бүркеді. Мақта егісі көктеп шыққан кездс күздік көбелектің жүлдызқүрттарының 1 шаршы метр жерге келетін саны 0,4 мөлшерінсн асқан жағдайда егісті децистің 2,5% к. з. (0,7-1 л/га) бүркеді.

Сорғыш зиянкестерге қарсы күрестс (егер 100 жапыраққа келетін кенелср саны 150, ал бітелер 50 данадан артса) фосфамидтің 40% k. э. (1,5-2,5 л/га) немесе антионың 25% к. э. (2-2,5 л/га) қолданылады. Жүмсалатын сүйықтық мөлшері 100 л/га.

Кенелерге қарсы екінші күресте мильбекстің 50% с. ү. (2-2,5 кг/га) немесе кельтанның 20% к. э. (3-5 л/га) немесс акрекстің 50% с. ү. (2 кг/га) қолданылады. Жұмсалатын сүйықтық мөлшсрі 600 л/га. Кенеге қарсы үшінші жэне одан кейінгі күресулердс сгісті кол- лоидтық күкірттің ертіндісімен (6-8 кг/га) өңдейді.

Мақтаның жаппай шанақтану фазасында мақта көбелсгі мсн ка- радриннің жұлдызқұрттарына қарсы (егер 100 өсімдіккс келстін жүлдызқүрттардың саны 8-12 данадан асса) севиннің 85% с. ү. (2-2,5 кг/га) немесе фозалонның 35% к. э. (2,5-3 л/га) қолданылады. Со- нымен қатар дендробациллин (2 кг/га) мен ссвиннің 85% с. ұ. (0,3 кг/га) қоспасын және битоксибациллинді (3-4 кг/га) пайдаланады. Бүл инсектицидтер өндірістен шығып қалса, олардың орнына қолдануға рүқсат етілген препараттар пайдаланылады.

Кеміргіш көбелсктерге (күздік кебелск және т. б.) жәнс мақта көбелсгі мен карадринге қарсы биологиялық күрестс трихограмма аз дегенде 3 рет пайдаланылады, 1-рст көбелектердің жүмыртқалау ке- зеңінің басында — 1 гектарға 60 мың, 2-рет 5-6 күн өтксн соң, 1 гектарға 80 мың, 3-рет тағы 5-6 күн өткен соң, 1 гектарға 60 мың трихограмма жіберіледі. Мүнымен қатар мақта көбелсгіне карсы би- ологиялық күресте оның маманданған паразиті габробракон пайдала­нылады. Көбелектің жүлдызқүрттарының 100 өсімдікке кслетін саны 5 данадан" асқан жағдайда, 1-рет 10 зиянкеске 1 паразит, 2-рст 5 зи- янкеске 1 паразит есебінде жіберіледі.

Дата добавления: 2023-10-03