СІМДІК ҚОРҒАУДАҒЫ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАР. ИНТЕГРАЛДЫ КҮРЕС ТӘСІЛІ

Жоғарыда қаралған барлық күрес тәсілдерінің зиянды организм- дергс және қоршаган ортаға тигізетін әсерлерінің мәні өсімдік қорғаудың мына төмсндс келтірілген бағыттарына келіп түйіседі (16- сурет).

1. Агробиоценоздар фаунасының түр қүрамын взгерту арқылы, біріншіден зиянксстсрдің түр құрамы мен сан мөлшерін азайту, скіншіден, оны пайдалы түрлсрмен байыту. Бұл багыт ауыл шаруа­шылык зиянкестерінің жаңа түрлерінің басқа елдерден бізге өтіп ке- туіне ксдергі жасайтын жәнс жақында әкелінген зиянкестсрдің ошақтарын жоятын нсмссс олардың одан әрі таралуын тежейтін ка­рантин шараларының көмегімен жүзеге асырылады. Бүл бағытты іске асыруда биологиялык тәсілдердің де маңызы зор. Пайдалы организ- мдердің жаңа түрлерін баска елдерден әкелу, оларды жерсіндіру, та­рату және көбсйту зиянды организмдердің кейбір түрлсрін біртіндеп ығыстыруға, олардың ареалын тарылтып, can мөлшерін азайтуга мүмкіндік туғызады. Осының нэтижесінде' агробиоценоз фаунасы өзгеріске үшырап, қайта күрылады. Өсімдік қорғаудың бүл бағытын іске асыруда химиялық (хсмостерилянттарды пайдалану) және физи- калык (сәулемен стсрилизациялау) тэсілдерді дс пайдалануға болады.

2. Зиянкестср үшін колайсыз, ал пайдалы организмдер мсн дақылдар үшін қолайлы жағдайлар жасау. Бүл багыт негізінен агро- техникалық тәсіл мсн шаруашылык-ұйымдастыру шараларыныц көмегімен жүзеге асырылады. Агротехникалык жәнс шаруашылық- үйымдастыру шаралары микроклимат пен зиянкес фитофагтардың коректік базасын өзгсртс отырып, зиянкестердің өсіп-өніп көбсюін киындатады, сөйтіп олардың зияндылығын азайтады. Бүл туралы 134

іимнсм (В. II. Шсголев бойынша).

нактылы мысалдар жоғарыда өсімдік қорғаудың агротсхникалық тәсілі қаралган бөлімде кслтірілген.

3. Зиянкестердің зақымдауына төзімді өсімдіктсрді шығару. Мәдсни өсімдіктсрдің зиянды организмдсрдің зақымдауына төзімді нсмссс тіпті закымданбайтын сорттарын шығару өнім шығынын азай- тудың ең нсгізгі жолдарының бірі болып саналады.

4. Зиянксстсрді тікслей кұрту. Көбінесе химиялық күрсс тәсілінің көмегімсн жүзсгс асырылады. Сонымен қатар шаралардың жүйесі рстіндс бслгілі бір кезекпен қолданылатын басқа тәсілдср дс (физи- калық, мсханикалық, агротсхникалық және биологиялык) зиянды ор- ганизмдсрді тікелсй қүртуда маңызды роль атқарады.

Жоғарыда келтірілген өсімдік қорғаудағы негізгі бағыттарды сң алғаш дәлслдеп, оларды жүзсгс асыру үшін шаралар жүйссін күру- дың қажеттілігін айтқан В. Н. Щеголев болатын. Бірақ ол ксздс би- ологиялық тәсілдің үлсс салмағы өте аз болды, ал тиімділігі жоғары органикалық пестицидтсрдің пайда болуы оларды қисынсыз кснінен қолдануға әксліһ соқтырды. Өсімдік қорғау проблсмаларының бар- лығын тек химиялык күрсстің көмегімсн қысқа мерзім ішіндс шешуге болады деген пікір туды. Өсімдіктер мен топырақты ксң спсктрлі әсері бар синтетикалық инсектицидтермен баптау тек қана зиянке- стсрді қүрту үшін ғана смсс, сонымсн қатар зиянкестср жоқ болса да, профилактика (сақтандыру) рстінде де жүргізілуі керск дсгсн үсыныстар пайда болды. Химиялык, заттарды осылай қолдану көп кешікпсй олардың жоғарыда көрсетілген жағымсыз жақтарын ашты.

Арнаулы әдсбиеттсрдс ксйде қоршаған ортаның ластануындағы пе- стидидтердің ролі ластаудың баска көздерімен салыстырғанда өтс ша- малы дейтін пікірді ксздсстіруге болады. Бірак,' пестицид қалдықтарының адам организміне өтуінің негізгі жолдарының бірі та­мак заты екснін ұмытпау ксрск. Сондықтан соңғы жылдары бізде жэне баска елдерде адам және коршаған орта үшін кауіпті химиялык заттарды шығаруға тыйым салынды, жаңа препараттарды шығару ту­ралы үсыныстарға жэнс сонымен катар олардың тағамдық Язықтардағы қалдыктарына да медициналык бакылау күшсйтілді, есімдіктерді пестицидтермсн баптаудың нормалары мсн мсрзімдерін катал реттеп шектсу белгіленді. Мысалы, Денсаулык сактау Ми- нистрлігімен келісілгсн «Өсімдіктердің зиянкестері мсн ауруларына жэне арам шөптерге карсы күресу үшін ауыл шаруашылығында рүксат етілгсн химиялық және биологиялык заттардыц тізімі» жыл сайын қайта каралып тұрады.

Қазіргі уакытта пестицидтерді қолдану тактикасы да айтарлыктай езгерді. Күрсс шараларын жүргізуді белгілі бір жағдайлармсн шсктсу керектігі туралы ұсыныс қабылданды. Онда зиянды организмдсрді күрту үшін олардың сан мелшеріне байланыссыз улы химикаттармен әрдайым өндсудің орнына зиянкестің сан мөлшері зияндылық крите- риясынан, яғни экономикалық табалдырыктан аскан жағдайда ғана, яғни сакталған енімнің күны оны корғауға жұмсалған шығынды өтейтін болса ғана күресу шарасын колдану керектігі көрсстілді 136

Күрес шараларын үйымдастырған кезде белгілі бір жағдайларда зи- янкестің өсіп-өніп көбеюін шаруашылық тұрғысынан елеусіз дәрежеде үзақ уақыт реттеп тұратын оның табиғи жауларының да тиімділігін естс сақтау керек. Осындай тактика интегралды күрес немесе өсімдік қорғаудың интегралды тәсілі деп аталады.

Алғашында интегралды күрсс тек химиялык және биологиялық тәсілдсрдің үйлссуі ғана дсп түсіндірілді. Одан кейінгі ксздерде бұл , үғымға өсімдік қорғаудың агротехникалық, физикалық және басқа тәсілдерін қолдану туралы пікірлер енгізіліп кең мағьтна берілді. Ин­тегралды күрес туралы үғымдағы сң маңызды және принципті жаңа мәселе — ол өсімдік қорғау саласындағы міндеттерді шешуде биоце- ноздық тәсілдерді пайдалану, яғни күрес шараларын, әсіресе химия­лык тәсілді қолданудың мақсатқа сәйкестілігін білу үшін алдын ала агробиоценоздағы жағдайларға баға беру керек.

Қазіргі уақытта интегралды тәсілдің жекеленген элемснттері жа- бық орындарда (теплицада, оранжсрсйде) көкөніс дақылдарының зи- янкестерімен күресуде, яғни биологиялық және агротехникалық тәсілдерді пайдаланумен қатар химиялық препараттар өсімдіктер жок кезде культивациялық орындарда қолданылады.

ӨСІМДІКТЕРДІ ЗИЯНКЕСТЕРДЕН ҚОРҒАУ ШАРАЛАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ

Ауыл шаруашылық өсімдіктерінің өнімін зиянды организмдсрдсн қорғау әдетте көп еңбек сіңіруді және едәуір қаражатты кажст стсді. Сондықтан ксңінен қолдануға ұсынылган шаралар экономикалық түрғыдан дәлелдснген және өтс тиімді болуы керек. Қорғау шарала- рының тиімділігін техникалық тиімділік, щаруашылық тиімділік жәнс экономикалық тиімділік деп 3 топқа бөледі.

Техникалық тиімділік і^орғау шарасын қолданғанда зиянды орга низмнің қанша мөлшерде жойылғандығы арқылы анықталады. Ол зи янксстің бастапқы сан мөлшерінің белгілі бір процснті түрінді көрсетіледі. Шаруашылық тиімділік өнімнің көбею жәнс оның сапа сының көтерілуі арқылы, ал экономикалық тиімділік — курсе шара­сын жүргізугс жүмсалған шығын мен қорғалған өнімнің қүныі салыстыру арқылы анықталады.

Өсімдік қорғау шараларының экономикалық тиімділігі сң маңыздь көрсеткіш болып саналады. Тәжрибе учаскесінсн жәнс күрсс шарась жүргізілмсген бақылау учаскесінен алынған өнімдерді салыстыра оты рып, қорғалған өнімнің мөлшсрін, яғни қосымша өнімді жәнс can; үшін үстемс қосылған оның қүнын анықтайды. Одан соң қоргау ша раларын жүргізуге жүмсалған барлық шығындарды, яғни псстицидтсі немесе биологиялык обьектілерді алуға, еңбекақыны төлсугс, агрегат тарды күту мен сақтауға, сүйық отын мен майлау матсриалдарыыа өнімді жинауға, оны тасымалдауға және тағы басқаларға жүмсалғаі шығындарды анықтайды. Бүл мәліметтер жүргізілгсн шаралардш нәтижесінде түскен таза пайданы, өзіндік қүн мен өнімді өндіруп ксткен шығынның өзгеруін және рентабельділікті есептсп шыгаруі мүмкіндік береді.

АРНАУЛЫ БӨЛІМ

VIII- ТАРАУ. КӨПҚОРЕКТІ ЗИЯНКЁСТЕР

Кепқорскті зиянксстер тобының күрамына өсімдіктердің әр түрлі түқымдастарға жататын көптсгсн түрлерімсн қоректенстін организм- дср кірсді. Насскомдардан олардың ішінде ауыл шаруашылық дақылдарына сң қауіптілсрі — тура қанаттылар отрядынан — шегіртке, шекшек, щілдслік және бұзаубас тұқымдастарының өкілдсрі, қатты қанаттылар отрядынан — шыртылдақ жәнс кара дс- нслі ‘коңыздардыц өкілдері мсн такта мұртты қоңыздардың бірқатар түрлсрі, қабыршак канаттылар, немесе көбелектер отрядынан — кеміргіш көбелектердің екілдері мен қан көбелегі тұкымдасының кейбір түрлері.

Жануар дүниесінің баска топтарынан көп коректі зиянкестсрге саршүнақтар жэне басқа ксмірушілер, есімдік қоректі нематодтар мен кенслсрдің кейбір түрлері және былқылдак денелілер (моллюскалар) типінсн жалаңаш шырыштар жатады.

ЗИЯНДЫ ШЕГІРТКЕЛЕР

Зиянды шегірткслсрдің барлығы тура канаттылар (Orthoptera) от- рядының нағыз шегірткелер (Acarididae) деп аталатын түқымдасына жатады.

Шегірткелерге тән негізгі бслгілер: арткы аяктары сскіріп жүруге бейімдслген, алдыңғы қанаттары арткыларына карағанда калың, жарғак терілі жәнс енсіз жіңішке, мүртшалары кысқа — денесінің ұзындығының жартысына жетпейді, табандары үш буынды, үрғашы шегірткенің жүмыртқа салғыш қынабы бүл отрядтың басқа Ітұқымдастарының окілдерінс қарағанда кысқа 4 жармалы болады. Зи­янды шегірткелердің барлық түрлсрінің жылдық даму циклы бір гс- нсрациялы, яғни жылына бір рет өсіп-өніп көбейеді. Олар жүмыртқа фазасында топыракка салынган күбіршенің ішінде қыстайды. Көктем- де личинкалардың шығу мерзімі шегірткелердің кандай түрге жата- тындығына және сонымсн катар олардың мекендеген жсрлерінің ауа райына және тағы басқа жағдайларына байланысты.

Шегірткслсрдіц личинкаларының өсіп-дамуы олардың қандай түрге жататындықтарына байланысты 25-30 күннен 35-45 күнге дсйін со- зылады. Осы мерзім ішіндс олар 4-5 рет түлеп, соңғы түлеуден кейін толык жетілген қанаттары бар ересек шегірткелерге айналады. Ли-

чинка фазасы кезіндс шсгірткс өте қомағай келсді — күніне өзінің салмағынан 2-3 ссс артық жсммен қоректенеді.

Личинкалар нсғүрлым өсіп-дамыған сайын соғүрлым олар көп жсргс таралып жайыла түседі. Сондықтан оларға қарсы күресу ша- раларын үйымдастырғанда личинкалардың жасын ажырата білудің маңызы өтс зор.

Әр түрлі жастағы личинкаларды бір-бірінен денссінің үзындығы, түсі, мұртша бунақтарының саны, қанат нсгізінің дамуы мсн орнала- су срекшслігі аркылы ажыратуға болады. Әсіресе тұрақты болатыны соңғы екі бслгі. Бсс личинкалық жасы бар шсгірткелердің личинка­лары мына төмсндегідей бслгілсрімсн сипатталады.

I- жастағы личинкада канат нсгізі болмайды, немесс оны байкау өте қиын. Мұртшаларының бунақтары 13-тен аспайды.

II- жастағы личинкада канат негізі жақсы білінеді, бірак оларда жүйкслер көп емсс және нашар білінсді, мұртшаларының бунақтары

15-19.

III- жастағы личинканың канат нсгізі сдәуір шығып тұрады және дснесінің бүйір жағына орналаскан. Қанат жүйкслері көп және анық көрінсді. Мүртшаларының бунактары 17-22.

IV- жастагы личинканың канат негізі үшбүрышты қалакша тәрізді дененің арка бунагынан кыска, олардың алдыңғы жүбы арткысынан үзындау, мүртша бунақтарының саны 21-25.

V- жастағы личинканың канат негізі алдыңғы аркадан үзынырак, немесе сондай-ак, ал олардың алдыңғы жұбы артқысынан қыска емсс, мүртшаларының бунак саны 23-26.

Торт личинкалык жасы бар шсгірткелерде екінші жәнс үшінші жа- стағылар осыған сәйксс, үшінші және төртінші жастағы личинкалар болып саналады.

Шегірткслердің кейбір түрлері, мысалы мароккалық шегіртке ли- чинкадан ересск шегіртксгс айналған соң, кбп кешікпсй-ак жұмыртқалай бастайды. Ал үшқыш немесе азиялық шегірткс 30-40 күн өтксн соң ғана жүмырткалауға- кіріседі.

Жүмырткалар ксзде үрғашы шегіртке құрсағын томен карай иіп түрып, жүмыртқа салғыш кынабымен жерді шүңқырлап теседі де, сол жерге жұмырткаларын салады. Осы кезде жүмыртқалармен қосыла жыныс бсздерінсн көбіктснгсн сүйық зат бөлінеді. Жүмырткалардың айналасындағы топырақ түйіршіктері сол сұйык затпен араласып өза- ра жабысып қатаяды. ,Сөйтіп, күбіршс пайда болады. Сыртынан Караганда күбіршслер топырак кесекшелері тәрізді болып көрінсді.

Шегірткелердің кандай түрге жататынына байланысты күбіршелсрдің үлкен-кішілігі, сырткы пішіні әр түрлі болады. Олар- дың үзындығы 8-75 мм дейін, ал сыртқы пішіні көбінесе сопақша бо­лады.

Әрбір үрғашы шегірткс өз еміріндс 2-3 күбірше салады. Күбіршелердегі жұмырткалардың саны әр түрлі — бірнешс данадан 100 дейін жетеді, кейде одан да көбейеді.

Тіршілік ету срскшсліктсріне байланысты шсгірткелер үйірлі жәнс саяк шсгірткслер болып скі топқа белінсді. Бірінші топқа сан мөлшсрі жағынан өтс көп болып өсіп-өніп жәнс белгілі бір алкапта тығыз орналасып, шогырлана тіршілік ететін шсгірткслср (азиялық, мароккалық, италиялык шсгірткслер), ал скінші топқа бір жсргс шоғырланбай дара тіршілік стстін шегірткелср (атбасарлық, сібірілік, қара қанатты, крсс тәрізді шсгірткелср жәнс баскалары) жатады.

Үйірлі шсгірткслсргс мынадай қасиеттер тән. Олар октын-октын жаппай өсіп-өніп, сан мөлшері (1 шаршы метрге келетін саны) жағынан өтс көбсйіп кетсді. Мүндай жылдары олар үйір-үйір болып шоғырланады. Личинкалардың ондай тобын «кулига» дсп атайды. Ал сан мөлшері аз болған жылдары саяқ шегірткелер сияқты дара тіршілік стеді. Үйірлі шсгірткелердің тіршілік ету жағдайларының осындай ерекшелігін фазалы өзгсргіштік деп атайды.

Шегірткелердің кеп не аз болып сан мөлшері жағынан өзгсруі олардың әрсксті мсн сырт пішіндерінің өзгеруіне әксліп соқтырады. Мысалы, азиялық шегірткснің үйірлі тіршілік стстіндерінің қанаттары дара тіршілік стстіндеріне қарағанда үзын болады. Со- ндай-ақ, олардың личинкалары да түсі жэнс басқа белгілсрі жағынан бір-бірінсн өзгеше келеді.

Үйірлі шегірткслсрге тән фазалы өзгсргіштік қасиет олар мекснде- гсн жерлсрдің барлығында бірдсй білінс бермей, тек олардың өсіп- енуіне сң қолайлы жсрлсрдс ғана байкалады. Мысалы, италиялык шсгірткснің фазалы өзгсргіштігі Орталық, Батыс және Шығыс Қазакстанда айқын білінеді. Бұл жерлерде ол үйірлі түрдс дс жәнс саяк түрде де, ал оңтүстік аудандарда тек саяк түрде ғана тіршілік стеді.

Шегірткелердің сан мөлшсрінің жыл сайын өзгеріп түруын орта жағдайларының әр түрлі эсер етуімен түсіндіруге болады. Мысалы, азиялык шсгірткснің сан мөлшеріне эсер ететін жағдайлардың негізгілерінің бірі — су рсжімі. Егср шегірткелердің жыл сайын жүмыртқалайтын үйреншікті мскендерін көктсмде үзак уақыт бойы су басып жататын болса, онда олардың жүмыртқаларының тіршілігі жойылуы мүмкін. Ал сол жерлер көктемдс тез күрғап кстсе, шсгірткснің дамуына қолайлы жағдай туады.

Шегірткенің ксйбір түрлерінің (мысалы, марокка шсгірткссінің) кей жылдары сан мөлшсрінің тым азайып қалуы күбіршелердің қүрғакшылык әсерінен ксуіп кетуінен болады. Керісінше калыптан артық ылғалдық та жүмырткалардың тіршілігін жойып жібереді. Ксй жылдары шегірткелер саңыраукүлақтар коздыратын ауруларға шал- дығып, кырылып та қалады.

Шегірткелердің сан мөлшсрінің езгеріп түруына жыртқыш және паразиттік тіршілік етстін насекомдар мен насеком корскті қүстар едэуір эсер етеді. Жырткыш жэне паразит насекомдардың ішінде жарғақ канаттылардың, паразит шыбындар мен кейбір қоңыздардың личинкаларының мацызы өтс зор. Олардың кейбіреулері шегірткенің

жүмыртқасы ішінде, ал скіншілері ерссек шегірткенің ішінде пара­зиток тіршілік етсді.

Алагүлік деп аталатын қоңыздар өздерінің жұмыртқаларын шегірткенің күбіршссі бар жерге салады. Олардан шыққан қоңыздың личинкалары күбіршснің ішіне еніп, сондағы жұмыртқалармсн қоректснеді. Осыған байланысты шегірткелердің күбіршелерін есепке алу үшін жүргізілстін тскссру жүмыстарында қоңыздардың личинка­лары зақымдаған күбіршелсрдің проценттерін де анықтау керск.

Қазақстанның орманды-дала және далалық аймақтарында ауа рай- ының жылы жәнс қүрғақ болуы саяқ шегірткелердің өсіп-өніп даму- ына қолайлы жағдай туғызады. Бүл аймақтарда малды ретсіз жайып, жайылымдардың шөбін сирсту, соның салдарынан топырақ қызуының артуы шегірткелсрдің көбсюіне қолайлы жағдай жасайды.

Зиянды шегірткслердің ішіндегі ең қауіптілеріне тоқталып өтслік.

Үшқыш, немесе азиялық шегіртке — (Locusta migratoria L). Мүны көкқасқа шсгіртке дсп те атайды. Қазақстанда — Сырдария, Іле, Орал әзсндсрінің жәнс Балқаш, Алакөл, Сасықкөл, Зайсан көлдері мен Каспий теңізінің қамыс пен құрақ өсетін жағалауларын үялайды. Бұл жерлер оның негізгі мскендері болып саналады. Жап­пай өсіп-өніп көбейгсн жылдары шегірткелер осы жерлерден ондаған, жүздеген километр қашықтықта орналаскан егін-жайларға, пішендікке, мал жайылымдарына үшып барып орасан зор зиян келтіреді. Азиялык шегірткс Орталық және Солтүстік Қазақстанда да кездеседі. Бірак ол жактарда бүл түрдің өсіп-өнуінс колайлы жағдайлар жеткіліксіз болғандыктан оның сан мөлшері аз болады. Қазақстаннан баска Ресейдің свропалық бөлігінің оңтүстігінде, Орта Азия республикаларында таралған. Ал Десна, Ока, Еділ өзендерінің жағасында орналаскан ксйбір аудандарда оның орта россиялық шсгіртке (L. migrotoria rosSica Uv. et Zol.) деп аталатын түр тармағы ксздсседі. Үшқыш шегіртке баска Азия елдерінде де (Түркия, Иран, Ауғаныстан, Қытайдың солтүстік-шығыс бөлігі) кеңінен таралған.

Ересек шегірткснің (17-сурет) денесінің үзындығы 35-55 мм, түсі қоңыр, жасыл, сарғыш, алдыңғы арқа бөлімі өткір қырлы болады. Үстіңгі қанаттарын көптеген қоңыр дақ басқан, артқы канаттары мөлдір, тек түп бөлімі ғана сарғыш-жасыл реңді болып келеді. Жұмыртқасы қызғылт нсмесе сары, үзындығы 6,5-8,5 мм, пішіні ци­линдр тәрізді аздап доғаша иілген.

Басқа шегірткелер сиякты бүл түрдің дс жұмырткалары күбірше ішінде топыракта қыстайды. Көктемде Қазакстанның оңтүстігінде, мамырдың бірінші жартысында қыстап шыққан жүмырткалардан қүрт тәрізді личинкалар шығады. Жер бетіне шығысымен олар түлеп, бар- лык шегірткелерге тән 1-жастағы личинкаларға айналады. Личинка- лардың бүдан кейінгі дамуы 35-45 күнге созылады. Осы мерзім ішінде олар 4 рет түлеп 5 личинкалык жастан өтеді де ересек насе- комға айналады.

Шегірткелер 30-40 күннсн кейін (личинкадан ересек шегірткс фа- засына еткен күннен бастап есептегенде) жұмырткалауға кіріседі. 142

17-сурет. Кем қоректі насекомдар.

а-жолак, шыртылдақ; б-дала шабаны; б-күздік кобелек; в-күздік көбелектін, жүлдызқүрты; д-бүзаубас; е-кодімгі шек- шектің үрғашысы; ж-үшқыш шегіртке. ^

Қамыс қопаларының шөбі сиректеу келген шеткі учаскелерінс әрбір ұрғашы шсгіртке 2-3 күбірше салады. Одан соң көп кешікпей-ақ жүмыртқа клсткаларының қоры біткен соң шегірткелср өледі. Күбіршенің үзындығы 58-75 мм, пішіні аздап доғаша иілген цилиндр тәрізді. Күбіршенің төменгі бөлімінде жұмыртқалар жатады. Олар төрт-бсс қатарға орналаскан, саны 55-115 дейін жетеді. Күбіршенің жоғарғы бөлімі мөлдір көбікті қоңыр немесе қызғылттау затпсн тол- тырылған. Жоғарыда айтылгандай, үшқыш шегірткенің үйірлі және саяқ формалары болады. Үйірлі формасының личинкалары жиналып тобымсн (кулигасы) едәуір қашықтыққа, кейде 45-50 км дейін миг­рация жасайды. Ал ересск шегірткелердің үйірі жүмыртқалайтын нсгізгі мекендерінен 200-300 км қашықтыққа дейін үшып бара алады.

Ұшқыш шегірткенің үялайтын жерлеріндегі негізгі қорсктік өсімдіктері қамыс пен қүрақ. Ал үшып барған жерлерінде олар әр түрлі өсімдіктермен қорсктснеді, олардың ішінде ең үнататындары — астық түқымдас дәнді дақылдар. Шегірткенің өзі және оның личин­калары өсімдіктің жапырағы мен сабағын, кейде дәнін дс жартылай немесе түгслдей кеміріп жеп қояды. Е. В. Цыпленковтың (1970) мәліметі бойынша бір шегірткенің маусым ішінде жейтін қорсктік заттарының (жасыл өсімдіктердің) жалпы салмағы 300-500 грамға дсйін жетеді. Сондықтан үшқыш шегіртке жаппай өсіп-өнгсн жылда- ры ауыл шаруашылыгына орасан зор зиян келтіреді. ¹⁴3

Марокка шегірткесі — Dociostaurus maroccanus Thunb.’

Қазақстанда Шымкент, Жамбыл жэне Алматы облыстарында та- ралған. Балашықтайтын қоңырбас пен шөлқияқ өсімдіктері өсетін сазды — құбылмалы шөл өлкслерді мекендейді. Оның ең кеп ксзде- сетін жерлері Шымкент облысында — Сырдария өзенінің маңайында сары топырақты шөл дала, Жамбыл облысында — Қырғыз Алатауы- ның етегі мен Мойынқүм шөлінің шеткі жақтары. Қазақстаннан басқа Орта Азияның тау боктерлсріндсгі шөлейтті жсрлердс, Күнгей Кавказда жэнс Қырымның шығыс жағында таралған.

Ерссек шегіртке сарғылт-сүр немссе сүр түсті. Денесінің алдыңғы, артқы бөлігінде ақшыл крест тэрізді сурст болады. Қанаттары мөлдір. Үстіңгі қанаттары қүрсағынан асып түрады. Артқы сандарының ішкі жағы сарғылт нсмссе қызғылт, артқы сирақтары қызғылт. Үрғашысының үзындығы 28-38 мм, ерксгінікі 20-28 мм.

Ұшқыш шегіртке сияқты бұл да үйірлі шегірткелер тобына жата­ды. Ересск шегірткелердің үйірі едэуір жерге үшып бара алады. Ли­чинкалары сәуір айының басында шығады да 25-35 күннен ксйін сресек шегірткелергс айналады. Олар көп кешікпей, 5-10 күн өткен соң, жұмыртқалай бастайдьг. Әр үрғашы шегіртке 2-3 күбіршедсн са­лады. Күбіршелері цилиндр пішінді, аздап доғаша иілген, үзындығы

16- 32 мм, қалындығы 4-5 мм. Әр күбірше ішіндегі жұмыртқалардың саны 18-40 болады. Шсгірткелер жүмыртқаларын өсімдігі селдір, то- пырағы тығыз (тапталған) жсрлерге салады. Ал өздсрі шөбі қалың, ылғалды жерлерге үшып барып, сонда қоректенеді.

Марокка шегірткесі дэнді дақылдармен қатар техникалық жэне көкөніс дақылдарын да қатты зақымдайды. Оңтүстік Қазакстанда ол мақта егістігі үшін аса қауіпті зиянксстердің бірі.

Италиялық шегіртке — Calliptamus italicus L. Қазақстанда өте ксң таралған. Көбінесс дала, қүмды дала жэне шөл өңірлерінің жусан мен астық түқымдас өсімдіктср аралас өсетін учаскелерін мскендсйді. Ал оңтүстік аудандарда көгал жерлерде де кездеседі. Қазақстаннан басқа Ресейдің свропалық бөлігінің бірқатар облыстарында, Алтай өлкесінің оңтүстік далалық аудандарында жэне Орта Азия республи- каларында таралған.

Шегірткенің түсі ашық қоңырдан қара-қоңырға дейін өзгереді. Ал- дыңғы кеуде сақинасындағы аяқтарының аралығында конус пішінді қосалқы болады. Алдыңғы арқа сақинасының бүйір қырлары түзу. Үстіңгі қанаттарында көптегсн қара дақтар бар. Артқы қанаттарының негізгі бөлігі жэне артқы сандарының ішкі жағы қызғылт, артқы си- рақтары шымқай қызыл. Үрғашыларының ұзындығы 24,5-40 мм, ер- кектері 14,5-23 мм болады.

Италиялык шегірткенің личинкалары мамыр айының екінші жар- тысында шығып, дамуы 40-45 күнге созылады. Осы мерзім ішіндс ли­чинкалар 5 рет түлейді. Ерссек шсгірткелер толық канаттанғаннан кейін 10-15 күй өткен соң жұмырткалай бастайды. Олар күбіршелерін есімдігі селдір, топырағы тығыз тапталған учаскелерге, сонымен катар құмдауыт, тіпті сусыма күмды жерлерге де сала береді. 144

Күбіршелсрінің пішіні жоғарыда келтірілген шегірткслердікі сияқты аздап доғаша иілгсн цилиндр тәрізді, үзындығы 41 мм жстеді. Әрбір рсүбіршеде 4 қатарға орналасқан 30-40 жүмыртқа салады. г Шегірткснің өсіп-өніп көбсюін ауа райының қалыптан тыс ыстық нсмесе суық болу жағдайлары тсжеп отырады. Кейбір жылдары олар- дың күбіршсдсгі жүмыртқалары жазғы ыстықтарда құрғап кетіп, ал қысқы аяздарда үсіп кстсді.

, Италиялық шегірткснің тіршілік әрекеті Қазақстанның әр түрлі зо- наларында біркелкі смес. Орталық ҚазаКстанда ол фазалық өзгсргіштігімен сипатталатын үйірлі шегіртке түрінде кездеседі. Бұл зонада жаппай өсіп-өнгсн жылдары күоіршелердің тығыздығы өте жоғары болады: 1 шаршы метр жерге келетін саны бірнеше мыңға жстеді. Оның оқтын-оқтын жаппай өсіп-өніп көбеюі Семей жэнс Пав­лодар облыстарында да байкалады. Алматы, Талдықорған Жамбыл, Қостанай облыстарында сан мөлшері көтеріңкі болған жылдары ол үйірлі шсгіртке мсн саяқ шсгірткснің арасындағы аралық формада ксздеседі. Ал Оцтүстік Қазақстанда көгалды учаскелерде қысқа канатты саяқ шегірткс түрінде өсіп-өнеді. Батыс Қазақстанда осы түр дс кездсседі.

Италиялык шегіртке әр түрлі дақылдарды, яғни жоңышқа, мақта, күнбағыс, көкөніс өсімдіктсрін және аздап астық түқымдастарды (көбінесс қуаңшылық жылдары) зақымдайды.

Түрандық шегіртке — Calliptamus turanicus Tarb. Қазақстанның оңтүстік жәнс оңтүстік-шығысындағы саз топырақты және шөлсйт зо- наларда таралған. Шымкснт жэне Жамбыл облыстарында оқтын- оқтын жаппай өсіп-өніп көбейіп түрады.

Италиялық шегірткодсн гері ақшыл және ірілеу. Артқы аяқтары санының ішкі жағы біркслкі сары немесс қоңырқай сүр, артқы аяқтарының сирағы сары, ішкі жағы қызғылт-сары. Еркектсрінің ұзындығы 24-31,5 мм, үрғашылары 34,5-48 мм. Личинкалары сәуір және мамыр айларының басында шыға бастайды. Олардың жстілуі 35-40 күнге созылады.

Шегірткелердің жаппай жүмыртқалауы шілде айының екінші жар- тысынан басталып, тамыздың орта кезінде аяқталады. Күбіршслерін тығыз топырақты есімдігі селдір учаскелерге салады. Күбіршснің ұзындығы 54 мм жстеді. Бір күбіршедегі жүмыртқа саны 23-60 бола­ды, олар рстсіз орналасады.

Түрандық шегірткс әр түрлі өсімдіктермен қоректснсді. Ауыл ша­руашылык дақылдарынан, әсіресе мақта, жоңышқа, астық түқымдастарды қатты зақымдайды.

Шөл шегірткесі — Calliptamus barbarus Costa. Қазақстанда кең таралған. Тасты, қиыршық тасты және қүмдауыт шөлдерде тіршілік етуге бейімделген. Рсспубликаның оңтүстігіндегі кейбір аудандарда жапай өсіп-өніп, мал жайлымдарына, әсіресе жусанды жайылымдарға кеп зиян келтіреді. Ксй жылдары мәдени өсімдіктер өсірілетін уча- скелергс дс үшып келіп, жоңышқа, мақта жэне баска өсімдіктерді зақымдап көп шығынға үшыратады.

Бұл түрдің өкілдерінің басқа шегірткелерден айырмашылығы — олардың артқы сандарының ішкі жағында пішіні жұмыртқаға үксас ірі дақ болады. Артқы сирактарының ішкі жағы сары нсмесс қызғылт-сары. ¥рғашы шсгірткенің үзындығы 24-40,7 мм, еркегі —

17.8- 24,2 мм.

Сібірлік саяқ шегіртке — Gomphocerus sibiricus L. Қазакстанның орманды-дала жәнс далалык аудандарында таралған. Өсімдігі сирск жсрлсрде жәнс мал аяғымсн тапталған жайылымдарда көбірск бола­ды. Қазақстаннан басқа Еділ маңайынан бастап Қиыр Шығысқа дсйінгі орманды-дала аймақтарында, Кавказ және Орта Азия таула- рында таралған.

Басқа шегірткелердсн мүның мынадай негізгі айырмашылықтары болады. Жотасы (әсіресс срксгінің) дөңестеу, мұртшаларының үшта- ры түйреуіш басты, ерксктсрінің алдыңғы сирақтары алмүрт тәрізді жуантық келсді. Жалпы түсі жасылдау-қоңыр нсмесе сарғылт. Ұрғашыларының үзындығы 19-25 мм, еркектері — 18-23,4 мм.

Шегірткенің личинкалары мамыр айының бірінші жартысында шығады. Олардың дамуы 24-28 күнге созылып, 4 рет түлейді. Ерссек шегірткелер толық қанаттанган соң көп кешікпсй-ақ үрықтанып, кебеюге кіріссді. Әрбір үрғашы шегіртке 9-18 күбіршсден салады. Олардың ішінде 7-10 жүмыртқадан болады. Күбіршенің пішіні со- пақша, үзындығы 8-16 мм, диаметрі 4-6 мм. Бүл шегірткс республи- каның солтүстік аудандарында ксздесетін шсгірткелердің сң зияндыларының бірі. Ол көбінссе данді дақылдарды және шабындық шөптерді қатты зақымдайды.

Қара қанатты саяқ шегіртке — Stauroderes scalaris F.W. Укра- инадан бастап шығыс шскараларға дейінгі орманды-дала және дала­лык аймақтарда таралған. Қазақстанның таулы аудандарында көбірск кездеседі. Сібірлік шегіртксгс Караганда ылғалы молырак учаскелерді үнатады. Орталық Қазакстанда пішсндік жсрлерді мекендейді.

Шегірткенің түсі коңыр немесе коңыркай-жасыл, қанаттары (әсіресе еркектерінің) кара-қоңыр, үстіңгі канаттарының көлдснсң жүйкелері бір-бірімен жарыса қатарласып орналаскан. Арткы си- рақтары қызғылт. Ерксктсрінің үзындығы 17,8-20,3 мм, үрғашылары

21.8- 27,2 мм.

Бүл шегірткенің личинкалары сібірлік шегірткснің личинкаларына карағанда 7-10 күн кешігіп, мамырдың екінші жартысында шығады. Олардың дамуы 27-33 күнге созылып, 4 рет түлейді. Ересск шегірткелер толык канаттанған соң көп кешікпей жүмыртқалай ба- стайды. Күбіршесі сібірілік шсгіркенің күбіршесіне ете үксас. Ұзын- дығы 7-10 мм, диаметрі 3-5 мм. Бұл да дәнді дақылдарды және шабындық шөптерді закымдайды.

Атбасарлық саяқ шегіртке — Dociostaurus krausci Ingen. Дағыстанның солтүстігіндс, Еділ өзенінің төмснгі ағысының жағалауындағы аудандарда, Орта Азияда, Қазакстанның куаң далалы және шөлді аудандарында таралған.

Шегірткс қоңыр нсмссс сұр түсті, жотасында крест тәрізді жолақ Щ болады, оның артқы бөлігі үшбүрышты. Артқы сирақтары қызыл. V Ұрғашыларының үзындығы 23-26 мм, еркектері 16-20 мм. '

В' Басқа шегірткелерге қарағанда бүл түрдің личинкалары срте шығады — оңтүстікте наурыздың аяғы мен сәуір айынын, басында. Личинкалардың дамуы 25-35 күнге созылады. Ересек шегірткелер то­лык қанаттанған соң 5-7 күннен кейін жұмыртқалай бастайды. Күбіршелерін тығыз топырақты және шөбі селдір, жсңіл қүм топы- I рақты жерлерге де салады. Күбіршесі жуан доғаша иілген, үзындығы

11- 15 мм, диамстрі 5-5,6 мм. Әрбір күбіршенің ішіндсгі жүмыртқа саны 5-16 дсйін. Әрбір үрғашы шсгіртке 3-5 күбіршедсн салады. ЦЖаппай көбсйгсн жылдары ауыл шаруашылык дакылдарына, әсіресе дәнді дакылдарға біркатар зиян келтіреді. Маңгыстаудың шөлді жай- .£ ылымдарында атбасарлык шсгіртке кейбір жылдары үйірлі жшегірткслср сиякты жаппай қаулап есіп-еніп, ондағы астық түқымдас өсімдіктсрді, әсіресе нсгізгі жайылым өсімдіктсрін түгелдсй дсрлік қүртып жібереді.

Қресті саяқ шегіртке — Pararcyptera microptera F. W. Орманды- дала және далалык аймактарда таралған. Саргылт-қоңыр немесе сарғылт түсті. Үстіңгі қанаттарының алдыңғы бөлімінде сүрғылт дақтар мен сарғылт жолактар бар. Арткы сандарының ішкі жағы қызғылт, арткы сирақтары ашык Кызыл түсті. Ұрғашыларының үзын- дығы 16-25 мм, еркектсрінікі 12-18 мм. Личинкалары оңтүстікте Щсэуір айында, орталык далалык аудандарДа мамыр айының бірінші жартысында шығады. Олардың дамуы 30-35 күнге созылып, 4 рет түлсйді, яғни 5 личинкалық жасты өтеді.

Шегірткелер күбірщелерін тығыз топырақты тың жерге, ксйде жол жағалауына салады. Күбіршесі түзу немесе аздап иілгсн, үзындығы 10-12 мм, жоғарғы бөлімінің диаметрі 4,5 мм, төмснгі бөлімінікі —

8,5 мм. Бір күбіршедегі жүмыртқа саны 5-17 дсйін жетсді. Дәнді дакылдар егісіне, жайылым мен пішендікке зиян келтіреді.

Қара жолақты саяқ шегіртке — Oedaleus decoris Germ. Қазақстанда кең таралған. Солтүстік облыстарда куаң далалы, оңтүстік облыстарда ойпаңдау ылғалды, оңтүстік шығыста таулы жерлерді мекендейді.

Денесін кара дақтар баскан, жасылдау немесе сүрғылт-қоңыр түсті ірі шегіртке. Жотасында-Х тәрізді ақшыл түсті таңба, ал үстіңгі қанаттарының түпкі бөлігінде 2 кара жолақ болады. Артқы сирактары қоңырлау немесе қызғылт. ¥рғашыларының үзындығы 25-43 мм, ер- ксктері 18-31 мм.

: Шегірткенің личинкалары оңтүстікте мамыр айының бірінші жар- Втысында, солтүстікте мамырдың аяқ кезінде шығады. Олардың дамуы 35-45 күнге созылады, 5 рет түлейді. Шегірткелер күбіршелерін ас­тык тұкымдас өсімдіктер өсетін учаскеге салады. Күбіршесі цилиндр пішінді үзынша, жүқа керегелі, аздап иілген, үзындығы 28-40 мм. Бір күбіршенің ішінде 21-36 жүмыртқа болады.

Шсгірткелср жэне олардың личинкалары дәнді дақылдарға жэнс мал жайылымдарындағы өсімдіктсрге зиян келтірсді.

Түрікмендік саяқ шегіртке — Ramburiella turcomana Ғ. W. Еділ езенінің ортаңғы жэне төмснгі ағысы жағалауындағы аудандарда, Кавказда, Орта Азияда, Қазақстанның оңтүстік-шығыс жэнс аздап орталық аудандарында таралған. Астық түқымдас өсімдіктер өссті^ учаскслерді, сонымен қатар сай, өзен жэне арық жағаларын мекен- дейді.

Ақшыл-сары түсті шегіртке. Алдыңғы арқа бөлімінің бүйір жақтарында сарғылт түсті жіңішке жолақтар, ал үстіңгі қанаттарында қара-қоңыр дақтар болады. Артқы қанаттары мөлдір, тек үштары ғана аздап қарайған. Сандарының үстінде қара-қоңыр түсті 3 дак, болады. Ұрғашыларының үзындығы 39-42,3 мм, ерксктері 25,6-33 мм.

Шегірткенің личинкалары сэуірдің бірінші жартысында шығады. Олардың дамуы 40 күнге созылып, 5 рет түлейді. Ересек шсгірткелер толық қанаттанған соң 2 жетідсн кейін үрықтанып жұмыртқалауға кіріседі. Күбіршесінің пішіні кресті саяқ шегірткенің күбіршесінс өте ұқсас, үзындығы 17-27 мм, диаметрі 8-10 мм. Бір күбіршснің ішіндс

12- 23 жүмыртқа болады.

Түрікмсндік шегірткс тек жасыл өсімдіктермен ғана қоректенеді. Көбінесе дэнді дақылдарды зақымдайды. Олардың тек жапырағы мсн масағын ғана емес, сабағын да кеміріп жеп қояды.

Ақ жолақты немесе мүсінді саяқ шегіртке — Chorthipus albomarginatus D. Gy. Рессйдің европалық бөлігінде, Сібірдс (Қиыр Шығысқа дейін), Кавказ жэнс Орта Азия тауларында, Қазақетанда кең таралған. Әсіресе орманды-дала жэне далалық аймақтардың эр түрлі шөптесін өсімдіктер (солардың ішіндс астық түқымдастар да) өсетін пішендіктерде көп болады.

Түрлі-түсті (сарғылт, сұрғылт, қоңыр, жасыл) шегіртке. Денссінің алдыңғы арқа бөлімі жайпақ, үстіңгі қанаттары артқы сандарының үшынан аздап асып түрады. Артқы сирақтары күңгірт-сары түсті. Ұрғашыларының үзындығы 18-23 мм, еркектері 13-18 мм.

Бүл шегірткенің личинкалары едэуір ксш — маусым айының бірінші жартысында шығады. Личинкалардың дамуы 25-30 күнге со­зылып, 4 рст түлейді. Ұрғашы шегірткелер күбіршелерін көбінесе тыңайған бидайықты учаскелерге салады. Күбіршенің үзындығы 6-

10,5 мм, диаметрі 3,5-5 мм.Күбіршедегі жұмыртқа саны 4-10 болады.

Жоғарыда келтірілген саяқ шегірткелердің басқа түрлері сияқты бұл шегіртке де дэнді дақылдар мен пішендікке көп зиян келтіреді.

Күрес шаралары. Күрес шаралары үйірлі шегірткелердің жаппай қаулап көбейіп кетуіне жол бермеу үшін олардың негізгі үялайтын мекендеріндс профилактикалық бағытта, ал саяқ шсгірткслерді егіс маңайында жэне басқа учаскелерде шоғырланатын жерлерінде жою үшін жүргізілсді. Күрес шараларын жоспарлау үшін алдын ала шегірткелсрдің жайылған учаскелерінің көлемін жэнс олардың сан мөлшерін анықтау керек. Ондай мағлүматтарды арнаулы бақылаулар 148

мсн тсксеру жұмыстарының орындалуы нәтижесінде ғана алуға бола­ды.

Негізгі тексеру жұмыстары арақашықтығы 100-300 мстрлік, бірімен-бірі жарыса қатар жатқан немесе бірін-бірі кесіп өтстін мар- шруттар бойынша жүргізіледі. Есепші әрбір 50, болмаса 100 метр сайын тоқтап, ауданы 1 шаршы метр жердегі шегірткелердің санын есепкс алады да, соңынан олардың сол учаске бойынша орта тығыздыгын (1 шаршы метр жерге келетін) ссептеп шыгарады.

Химиялық күрес ІІ-ІІІ жастағы личинкалар шыққаң кезде үйірлі шегірткелср үшін I шаршы метр жерде 5 личинкадан, дара тіршілік етстін шегірткелер үшін — 10 личинкадан артса ғана жүргізілсді. Соңғы үсыныстар бойынша мына төмендегі препараттардың бірсуі са- молетпен бүрку арқылы қолданылады: метафостың 40% э. к. (1 гск- тарға 0,5-1 л), метатионның 5% э. к. (1 гектарға 0,8-1,8 л), өтс көлемді бүркуде карбофостың 40% э. к. (гектарына 3 л) және вофо- токстың 18%-тік с. ү. (гектарына 0,7-1,4 кг). Мал жаю жәнс шөп I шабу үшін күту мерзімі мстатион үшін 20, ал баска препараттар 'і үшін 30 күн.

Зиянды шегірткелерді азайту үшін игерілмей жатқан тың және тыңайған жерлерді, сондай-ақ егіс араларындағы бос учаскелсрді игеріп пайдалану сияқты мәдени-шаруашылық шараларды жүргізудің маңызы зор. Ондай жерлсрді шегірткелер үялап өсіп-өнеді дс одан соң егіске көшеді. Тың жсрлерді жырту — күбіршелерін тек қана тығыз топырақты жерлсргс салатын бірқатар зиянды шегірткслсрдің* толық құрып кетуіне әксліп соқтырадй. Шөбі желініп, малдың аяғымсн тапталған жайылымдарда сібірлік саяқ шегірткс тәрізді зи- янкестердің өсіп-өнуіне қолайлы жағдай туатындықтан, мал жайы- лымдарын дүрыс пайдаланудың да зор маңызы бар. Пішсндік жерлерді суару және уақтысымен шөбін шауып жинап алу шарасы шегірткелердің өсіп-өну мерзімін кешіктіреді де, олардың зиянксстік әсерінің дарежссін төмендстеді.

ШЕКШЕКТЕР

Шскшектер (Tettigonidae) тура қанаттылар отрядының бір тар- І мағы. Шегірткелерден айырмашылығы олардың мүртшалары өтс үзын (дснссінің жарты бөлігінсн асады), табаны 4 буынды және ұргашы шекшсктің қылыш нсмссс орак, тәрізді үзын жұмыртқа салгыш қынабы болады (17,е-сурст).

Қазақстанда шекшектсрдің ең көп тараған түрлсрі : жасыл шск- шек (Tcttigonia viridissima L.) пен кәдімгі сүр шекшек (Dccticus verrucivorus L.) Олар көбінссе республиканың оңтүстік-шығыс жақтарындағы тау стсктсріндс орналасқан аудандарда көп ксздцссді. Жоңышқа, бүршақ, лобия, картоп, жүзім, көкөніс дақылдарының жа- пырагын жеп, ал дәнді дақылдардың жапырақтарымен қоса масагын ксміріп, сдәуір зиян кслтіреді.

Шскшектер де шегірткслср сияқты жылына бір генерация бсріп көбейсді. Жүмыртқа фазасында жердің үстіңгі қабатындағы топырақ арасында қыстайды. Личинкалары көктемде шығады. Олардың дамуы 50-70 күнге созылып, осы мерзім ішінде 5-7 рет түлсйді.

Ерссск шекшектер біраз күн қоректенеді де жұмыртқалауга кіріседі. Ол үшін үрғашы насеком жүмыртқа салғыш қынабымсн жсрді шүқып теседі де сол тссікке бір-бірлеп немесе бірнешсдсн ліүмыртқаларын орналастырады. Әрбір үрғашы шекшек араларын жақын стіп, күнінс 20-шақты жүмыртқа салады. Одан соң қайта шағылысып, үрықтанады да тағы жүмыртқалауга кіріседі.

Шекшсктер әдетте егістіктен тыс, қурай немссе бүта өсімдіктері өсетін тау беткейлерін, болмаса сай, жыра, аңгарлардың беткейлсрін үялап, сонда қоректеніп өсіп-өнеді. Кейінірек бүл жерлсрдің өсімдіктері сарғайып қурай бастаган кезде маңайдағы егістіктсрге көшеді.

Күрес шаралары. Шекшектсрмсн күрссу үшін сгістіктің айналасы- на мстафостың 40% э. к. (1 кг/га) бүрку ксрек.

Дата добавления: 2023-10-03