ЗИЯНКЕСТЕРДІҢ ЖАППАЙ КӨБЕЮІ ЖӘНЕ ОНЫ БОЛЖАУ

Популяциялардың сан мөлшерінің өзгеруінде экологиялық фак торлардың ролі. Популяциялардың әр түрлі жылдардагы жәнс мау сым ішіндсгі сан мөлшсрі түракты болмайды, ол экологияльп факторлардың әсерінсн өзгсріп түрады. Сондыктан зиянды организм- дсрдің жаппай көбсйіп ксту мүмкіншілігін алдын ала болжау үшін популяциялардың сан мөлшерінің өзгсру заңдылыктарын зсрттсп білудің практикалык маңызы өтс зор.

Қазіргі ксзсңде популяциялардыц сан мөлшсрінің өзгсруі жайлы негізінен скі теория бар. Олардың бірсуі басты рольді абиотикалык факторларга үйғарады жәнс сонымсн катар биотикалык факторлар- дың да едәуір әссрі бар скенін жокка шыгармайды. Бүл теорияны жактаушылар популяциялардыц сан мөлшсрін реттсугс болманды, ол факторлардың ксздейсок кисындасуы әссрінсн езгсріп түрады дсп сссптейді.

Екінші тсорияны жактаушылар біріншілсргс карама-карсы көзкарасты жақтап, биоцснозда организмдсрдің сан молшсрінің өзгсріп түруы рсттсугс констін күбылыс дсп карайды. Бүл жагдайда популяциялардың сан молшсрінің озгсруінс кибернетика принципін колдануға болады. Бүл принцип бойынша тікслей жәнс ксрі байла- ныстар оздігінсн рсттеуші жүйслсрдің барлығының кажстті срск- шсліктсрі болып табылады: рсттсуші рсттслінуші күбылыстың барысы туралы информация алады жәнс соның нсгізіндс озініц рсттсуші әссрін озгсртеді. Әринс популяциялардыц сан молшсрініц озгсруін тск табиғаттың тірі күштсрі, яғни биотикалык фактор ғана ссзс алады. Осыған байланысты популяцияның сан молшсрінің озгсруінс әсср стстін жәнс соның озіне тәуелді жәнс тэуслсіз факторлардың катсго- риялары туралы айтылған пікірлсрді корыта ксліп Г. А. Викторов (1967) экологиялык факторларды модификациялаушы жэнс реттсуші факторлар дсп скі топка бөлуді үсынған.

Модификациялаушы факторлар тікслсй нсмссс жанама эсер стіп, популяциялардыц сан мөлшсрін не азаю, не кебею жагына карай сдәуір ауытқытуы мүмкін. Бірак популяцияныц сан молшсрінің озге- руі оларға әссрін тигізе алмайды, яғни ксрі байланыс принципі бой­ынша әрекст істслінбейді. Мысалы, қыс ксзіндс агаш бүтагында қыстайтын алманың жасыл бітссінің жұмырткаларыныц біркатары төмснгі тсмпературалардың эссрінсн тіршілігін жоюія мүмкін. Бірак факторлардың эсер сту қаркындығы жүмырткалардың тіршілігін жою дэрСжссі жоғары бола ма нсмссс томен бола ма оған байланыссыз ан­тициклон алмасканша немссс сол ауданның үстіндсгі ауа массасы қызганша озгермейді. Демск, популяциялардыц сан молшсрін озгср- туші (бірак рсттеуші смсс) факторларга абиотикалык факторлар жа­тады.

Реттеуші факторлар популяция мүшслсрініц сан мөлшсрін тск езгертіп қана қоймай, сонымен қоса оны рсттсп отырады. Олардың әрскеті популяцияның тығыздыгымсн жагымсмз ксрі байланыста бо­лады. Осыған байланысты популяцияның сан мөлшсрінің өзгсруі әссрінсн рсттеуші факторлардың әссрініц нәтижслігі дс өзгсруі мүмкін. Рсттеуші факторларга биотикалык факторлар, ягни зиянкс- стсрдің табиғи жаулары (паразиттср, жырткыштар, ауру коздырғыштар), түр аралық қарым-қатынастар жәнс қорсктік заттар (тамақ) жатады.

Популяциялардың табиғатта өздігінсн рсттслу тсориясына сәйксс, олардың сан мөлшсрініц езгсруі нсгізіндс әр түрлі скі мсханизмнің, ягни модификациялаушы жәнс реттсуші факторлардың, өзара карым- қатынастарының нәтижссі болып табылады. Популяцияның тығыздығы ондағы особьтар санының көбсю жанс азаю процсстсрінің ара катысы арқылы анықталады. Барлык экологиялык факторлардың жиынтығы популяция қүрамындағы жскс особьтардыц өсімталдығын, тіршілік қабілсттілігін жэне миграция жасауын өзгсртс отырып, сол процсстерге әсср стсді. Абиотикалык факторлардың колайсыз болу салдарынан (қыста температура томен болуынан, жазда тсмпсратура- ның жоғары жәнс салыстырмалы ауа ылғалдылығының томен болу­ынан) популяцияныц сан мөлшері кілт азаюы мүмкін. Бүл жағдайда биотикалык факторлардың популяцияға тигізетін әссрі әлсірсйді. Со- ның нәтижесінде популяция тіршілігін сактап калады да, өсіп-өну үшін колайлы жағдайлар туған кезде биотикалык потснцилаыныц жоғары болу аркасында оның сан мөлшсрі өсс бастайды. Бірак бүл өсу шсксіз болмайды, ссбебі биотикалык факторлардың (жырткыштардың, паразиттердің, түраралык карым-катынастардыц т. б.) популяцияға тигізстін әсері едәуір күшсйсді.

Демек, насекомдардың жэне де баска организмдсрдіц биотикалык потснциалының жоғары болуы жэнс модификациялаушы факторлар- дың олар үшін колайлы болып қалыптасуы биоцсноздағы организм- дсрдің сан мөлшсрініц тым өсіп ксту мүмкіншілігін камтамасыз стеді. Ал биотикалык факторлар ондай өсуді, белгілі бір орта шамага ғана жеткізіп, одан соң оны тежейді. Егер биотикалык факторлардың тс- жсу ролі кілт төмсндссс (мысалы, псстицидтерді нсмссс агротсхника- ныц кейбір тәсілдерін қолданудан) жэнс абиотикалык факторлар организмдср үшін қолайлы болып кслсс, онда популяцияның сан мөлшсрі кснст өссді. Биотикалык факторлардың ролінің мүндай әлсірсуі агробиоценоздарда жиі байкалады.

Биотикалык факторлардың рсттсуші ролі популяцияныц тығыздығының әр түрлі дәрежссіндс пайда болуы мүмкін. Насеком- дардың сан малшсрінің дэрсжссі өтс жоғары болса, онда эпизоотия коздыратын патогсндік организмдсрдің нәтижслі әссрі үшін дс жәнс көп корскті энтомофагтардың әрексті үшін дс колайлы жағдай туады. Өтс тар шсңбсрлі мамандалған жырткыштар мсн паразиттср (олиго- фа гтар мсн монофагтар) баяу әрскст жасайды жэнс зиянксстіц өсіп-

өніп көбеюін тек оның сан мөлшерінің төмсн болтан ксзіндс ғана рс-

ттсй алады.

Өсімдік коректі кенелердің насекомдардан айырмашылыгы популя- цияларының сан мөлшері көбейген ксзде активті түрдс азды-көпті қашыктыкка таралуға мүмкіншілігі болмайды. Сондыктан популяци- яның тығыздығы әр түрлі болған кездердсгі биотикалык факторлар- дың реттеуші ролін қаркынды түрдс корсктснуі өсімдіктердіц оқтын-октын өсуіне байланысты болатын кснслсрдс, әсірссс дендро­фил һді кенелерде, оңай байқауға болады. Мысалы, жсміс кызыл ке- несі үшін 3 сатылы реттсуіш механизм бслгілі. Олардыц алгашкы екеуі (қүрбан организмнің сан мөлшері аз болған ксздсгі жәнс көп қорскті жыртқыштардың саны көп болған ксздсгі жырткыш кснслср — фитосейидтердің эрекеттері) биоценоздык рсттсуішкс, ал үшіншісі (популяцияның тығыздығы тым жоғарылаған ксздс диапаузага кс- тетін жұмыртқаларды салуы) түраралык рсттсуішкс жатадьі.

Популяциялар динамикасының теориясы тарапынан Караганда кері байланыс принципімен әрекет жасайтын түрарадык рсттсуіш мс- ханизмнің ерекше маңызы бар. Кенелердің өсіп-өнуі әр түрді ссбсп- тсрмсн жоғарыда айтылған екі реттсуіштін бакылауынан шыгып қалып, зиянкестің сан мөлшері ете жогары дәрсжсгс жстксн ксздс, жапырақтар күні бұрын түсіп қалуына байланысты жсміс ағашыныц қоректік қорының таусылу қаупі туады. Мұндай жағданда популяция тығыздығының өсуі туралы бір сигналдың әссрінен үргашы ксне- лсрдің біраз бөлігі бүтактардың кабыгына диапаузага кстстін жұмыртқаларды сала бастайды, зиянксстіц сан мөлшсрініц өсуі бая- улайды. Осының нәтижесіндс тамак коры кснслсрдіц тірі қалғандарына үзақ уақытқа дейін жеткілікті болады.

Жеке түрлердің популяциясының сан малшсрін рсттеуиіі мсханиз- мдсрдің жоғарыда көрсетілген схемасының тсориялык мацызымсн катар практикалық маңызы да зор. Бслгілі бір мсханизмніц әрбір са- тысының эсер ету тиімділігінің бастапқы көрссткіштсрі, саз жок, бсл- гілі бір зиянкестің көптігіне, табиги климат зонасына жәнс эрбір топ- тын энтомофагтарының түр қүрамына байланысты. Сондыктан рст- теуші механизмдердің эсерін жете талдап аньіктаудың жэнс осы зо- надағы басты зиянкестер үшін паразиттер мсн жырткыштардьіц эр түрлі топтарының бастапқы тиімділік дэрсжссін дэл білудіц нсгізіндс олардың өсіп-өніп көбеюі туралы болжау жасап, корганьіш шарала- рын дүрыс жоспарлауға болады.

Популяциялар динамикасының типтері жэне сан мөлшерін бол­жау. Популяциялардың сан мөлшсрінің өзгсру срскшсліктсрін, яғни зиянкестердің жеке түрлерінің бір маусым ішіндсгі, сондай-ак бірнеше маусымдағы популяциялық динамикасын аныктау жүмысы зиянкестердің өсіп-өніп көбеюін болжайтын тәсілдсрді жстілдіру үшін ғылыми негіз болып ессптеледі. Ауыл шаруашылык знянксстсрініц популяциялык динамикасының түрлсрін тұракты, маусымдык, 118

көпжыллык деп үш топка белуге болады (Поляков, 1964, Бсй-Бисн- ко, 1966).

Популяциялық динамиканың турақты типі заузалар, астық коңыздарьі, шыргылдақ қоңыздар сияқты сан мөлшсрі барлық вегс- тациялык ксзсңде аздьі-көпті тұрақты болатын көпжылдық гснсраци- ялы түрлергс тән. Олардың (өсімталдығы томен болғанымсн) сан мөлшсрін азды-көпті тұрақты дәрежсдс ұстау үшін тіршілігін сақтап калу қабілсттілігі жоғары болады. Мұндай түрлсрдің ыктималды сан нөлшсрін болжау үшін күзде әр түрлі сгістіктсрдс жүргізілстін сссп жұмысы жсткілікті болады. Егер бүл түрлсрге карсы күрсс шаралары кодданьілмайтын болса, онда популяциялық динамнкасының срск- шслігін сскере огырып, олардың сан мөлшсрі кслссі жылія айтар- лыктай озгере қоймайды деп болжау жасауға болады. Популяциялык зинамиканың маусымдық типі негізінсн популяцияның тығыздығы бір маусым ішіыдс тсз өсетін поливольтинді түрлсргс, мысалы бітелер, алма жемірі, капуста күйе көбслсгі, швсд жәно гссссн шы- бындары сиякты зиянкестергс тән. Бұл топқа жататын насскомдар- дың саны вегетациялык маусымның скінші жартысында нсмссс күздс көбсйсді. Сондыктан болжау жасау үшін олардың сан мөлшсрін сссп- кс алуды күзде орындаган жөн.

Популяциялык динамиканың көпжылдык типі өтс күрдслі жанс алуан түрлі қүбылыстарымен ерекше орын алады. Популяциялардың сан малшсрінің және олардың стацияларды мсксндсу жағдайларыныц өзгсруі бірнеше жылдарды камтиды жәнс популяциялық динамика- ныц бірнсше фазаларын (көтсрілу, максимум, төмсндсу жәнс токырау) отуге душар болады. Популяциялык динамика фазалары- ның толык циклінің жалпы үзақтығы 4 жылга, ксйдс 6 жәнс одан да кеп жылдарға созылады. Популяцияның мүндай типті динамикасы моновольтинді де (шсгіртке, қызылша бізтүмсығы, зиянды бакашық, астыктың барылдак коңызы жәнс т. б.) жәнс поливольтинді дс (күздік көбелек, колорад коңызы жәнс т. б.) түрлсргс тән.

Сан мөлшері динамикасыныц көпжылдық типі әр түрлі орғанизм- дерде алуан түрлі болады және оны көптсгсн көрссткіштср бойынша, зиянксстсрдің сан молшерін болжауға диффсрснциалды тәсілдсрді колдану үшін, бірнсшс тип тармағына бөлсді. Мысалы, шегірткслердін агробиоценоздардан тыс көп мөлшсрдс шоғырланған ошактарында келешектс күмкін болатын сан мөлшсрін олардың күздегі жәнс көктемдсгі күбіршелсрін ссспкс алу, өтксндсгі климат- тык ерскшеліктерін жәнс баска факторларды талдау, ал үйірлі түрлері үшін үйірлі, аралык және саяқ формаларының ара катынасын аныктау аркылы болжайды.

Қррытып айтсак, зиянкестердің сан мөлшсрін сснімді түрдс болжау үшін әрбір түрдін биологиясы мен экологиясын, оның нсгізгі табиғи жауларын және коршаған ортаның баска факторларының сол түрдің популяциялык динамикасына тигізетін әссрін білудің маңызы өтс зор.

ҮП-ТАРАУ. ЗИЯНКЕСТЕРМЕН КҮРЕС ТӘСІЛДЕРІ

Ауыл шаруашылық дакылдарьіның зиянксстсрімсн күрссу шарала- ры агротехникалық, биологиялык, гснстикалык, химиялык, мсхани- калык, физикалық жәнс есімдіктер карантині дсп аталатын тәсілдер аркылы жүзегс асырылады.

АГРОТЕХНИКАЛЫҚ ТӘСІЛ

Күрссудің агротехникалық тэсілі өсімдіктср мсн зиянксстсрдің және сыртқы ортаның арасындагы өзара карым-катынастарға нсгіздслген. Агротсхникалық шаралардың әссрінсн зиянксс организм- дердің өсіп-өніп, дамуы үшін қолайсыз жағдайлар, ал закымданатын өсімдіктср мсн пайдалы организмдср үшін колайлы жағдай туады. Селскцияның көмегімсн өсімдіктсрдің закымдануга төзімді нсмссс зақымданбайтын сорттары (формалары) шыгарылады. Сөйтіп, агро- техникалық тәсіл көпшілік жағдайда сактык (профилактикалык) ша­ра болып саналады. Бірақ ксйде ол зиянксстсргс тікслсй әсср стіп, олардың қырылуына әксліп соқтырады.

Өсімдік қорғау түрғысынан қарағанда агротсхникалык шаралар ішіндс өтс маңызды роль атқаратындарга ауыспалы сгіс, топыракты өңдеу жүйесі, тыңайтқыиітарды қолдану, арам шөптсрмсн күрссу, егінді сгу мсн өнімді жинаудың тәсілі мсн мсрзімі жатады.

Өсімдік қоргаудағы ауыспалы егістіц ролі. Ауыспалы сгістер дакылдарды алмастырып түру-топырактағы корсктік заттарды, ылғал корын, тыңайткыштардьі жәнс т. б. толығымсн пайдалану үшін қажет. Сонымсн қатар өсімдік қорғау түргысынан Караганда ауыспа­лы егіс танаптарының қайсысын болса да зиянксстсрдің корсктснуін киындататындай немесе олар зақымдай алмайтындай стіп күруға бо­лады. Бүл ең акырында өнімнің жоғары болуын нсмссс оның жогары сапалы болуын қамтамасыз етеді. Ауыспалы сгісті пайдалану әсірссс монофагтардың сан мөлшсрі мен зияндылыгын азаііту үшін өтс тиімді. Мысалы, бүршақтың аса қауіпті зиянкссі дәнск коңызы бүршақтан басқа ешбір өсімдіктс дами алмайды. Сондыктан бұршақтьі ауыспалы егіс жүйесінен 2-3 жыл катарымсн шығару аркылы осы зиянкестің сан мөлшерін жэнс зияндылығын сдәуір азай- туға болады. Ауыспалы сгісті олигофагтардың да зиянды әссрін төмендсту үшін пайдалануға болады. Мысалы, Казакстанның солтүстік облыстарында және солармсн иісктсс Рсссйдің біркатар 120

аудандарында тың жэнс тыңайған жсрлсрді игсру ксзіндс бидайды бірнсшс жыл қатарынан ауыстырмай сгу нәтижссіндс дәннің сұр көбслсгі жаппай өніп-өсіп көп шыгынға үшыраткан. 1957 жылы дәннің сұр көбслсгі жаппай кебейгсн ксздс Омбы облысында әр түрлі учаскслсрдсгі пардан ксйін егілгсн бидайдың осы зиянксспсн зиқымдануы 6-12%, ал бидайдан ксйін қайтадан бидай ссбілгсн уча- скелсрде 35-94,5% болған. Бүл мысалдан астык түкымдастардын оли- гофагтармсн закымдану малшері ауыспалы сгістсгі алғы длкылга байланысты екендігі анық көрінеді.

Ауыспалы егісті тіпті полифагтардың сан малшсрі мсн зиянды- лығын төмсндсту үшіндс пайдалануга болады. Мысалы, Рсссйдің св- ропалық бөлігінің ылғалдылығы жоғары солтүстік-батыс аудандарында ауыспалы сгістерінс сүлы-сныржоңышка скпс парын енгізу арқылы күздік кебслектің сан мөлшсрі мсн зиянды әссрін сдәуір төмсндстугс болады. Себсбі күздік көбслск жүмырткаларын шебі сирск, топырағы тсз қызатын учасксгс (мысалы, арам шоп өсксн қара парға) салады. Ал шөбі калың учаскс ол үшін қолайсыз, сондыктан сүлы-сиыржоңышка екпс парынан ксйін сгілгсн күздік би­дай бүл зиянксспсн етс аз зақымданады, нсмссс тіпті закымданбайды десе де болады.

Дақылдардың зиянкестермен зақымдануын төмендетуде ты- ңайтқыштардың ролі. Ауыл шаруашылык дакылдарының өсуі, дамуы жәнс олардың өнімінің жоғары болуы үшін минсралдық, органикалык жәнс сиДералдық тыңайтқыштардың кандай жағымды эссрі бар сксні жалпыға мәлім. Осыған коса тыңайткыштар есімдіктсрдің рсгснсра- тивті кабілсттілігін зиянксстсрдің закымдауына тезімділігін арттыра­ды, ал кейбір жағдайларда закымдану каркынын төмсндстсді.

Тыңайткыштардың көптсген түрлсрін зиянксстсрді күрту үшін пайдалануга да болады. Мысалы, тозаң түйірлі супсрфосфатты шашу жалаңаш шырыштармсн күресудің тиімді тәсілі болып саналады. Қышқыл топыракты извсстсу жэнс аммиак тыңайткыштарымсн жсрді өңдеу сымкүрттар, жалган сымкүрттар, кызылша бізтүмсығыныц ли­чинкалары сиякты топыракты мексндсйтін зиянксстсрдің дамуы үшін колайсыз жағдайлар тудырады. Біркатар галымдардың зсрттсулсрі бойынша минсралды тыңайткыштарды, әсірссс фосфор тыңайткыштарын, капуста сгістігіндс колданғанда осімдіктсрдің хи­мизм! (химиялык күрамы) әзгсрстіндігі жәнс соның нәтижссіндс он­дай өсімдіктер жапырак жсгіш жүлдызкүрттардың корсктснуі үшін колайсыз болып табылатындығы аныкталған. Мүндайда насскомдар- дың өсімталдығы төмендеп, сан мөлшсрі ксмиді.

Гидротсрмиялык жағдайлардың колайлы жактары жсткіліксіз болғанда тыңайткыштарды колдану есімдіктің есуі мсн дамуын жыл- дамдатады. Нәтижссіндс есімдіктің закымдауға ссзімтал фазасының басталу ксзсңі зиянксстің сң бслсенді әрскст жасайтын ксзінс тура кслмейді де, оның зияндылығы едәуір темсндейді. Мысалы, астық түқымдас дакылдардың кауіпті зиянксстсрінің бірі швсд шыбыны

эдстте даму жағынан өте жас өсімдіктерді мсксндсп, соларды көбірск закымдайды. Ал түптсну фазасынан өткен өсімдіктсрдс ол жүмырткаларын жанама сабақтарга салады. Сондыктан астьік тұқымдастардың өсуін жылдамдататын тыңайткыштардың оптимадды дозасын қолданганда өсімдіктсрдің көпшілігі швсд шыбынының жұмыртқалау ксзі басталганға дсйін түптсну фазасмнан өтсді. Сөньің нәтижесіндс сгіннің бүл зиянкеспен закымдану каркыны томсндсйді. Органикалық және минсралдык тыңайтқыштар өсімдіктсрдін дамуы үшін қолайлы жағдайлар тудырып, зиянксстсрдің закьімдауьіна карсы олардың төзімділігін арттырады жәнс закымданған мүшслсрдің қалпына кслуіне көмсктссіп олардың рсгснсративті кабілсттілігін күшейтсді. Мысалы, тамыр жүйесі капуста шыбынының личинкала- рымен зақымданған капуста өсімдіктсрін түптсп, тыцайткьіштармсн өндеу жүмысы өсімдіктсрде қосымша тамырлардын дамуына мүмкіншілік тудырады. Сөйтіп, бүл өсімдіктсрдің закымдауға карсы төзімділігін арттырады. Тынайткыштарды колдану ндгижссіндс өсімдіктсрдің біркслкі болып сртс көктсуі, жапырактарының. жақсы дамуы бүрге қоңыздары, көбелсктсрдің жұлдызкүрттары, бізтұмсықтар сияқты жапырақ ксміргіш зиянкестердің, сонымсн қатар көптеген сорғыш насскомдардың зияндылығын ксмітеді.

Зиянкестердің дамуына топырақты баптау жүйесінің тигізетін әсері. Топырақ көптсген зиянкестср үшін тіршілік ортасы балып ессптеледі. Зиянды насскомдардың кейбірсулері мысалы, бүзаубас нс­мссс шыртылдақ қоңыздардың личинкалары топмракты түракты мс- ксндсйді, басқалары, мысалы шсгірткслср топыракка жүмыртқаларын салады, яғни олардың эмбрионалдық дамуы сонда етсді. Ксйбір на­секомдар, мысалы көбслектердің көптсгсн түрысрі топырақта қуыршаққа айналады. Өсімдік қоректі нсматодтардың да копшілігінін тіршілігі топырақпен тығыз байланысты. Сондыктан топыракты бап- тап өндеген кезде байқалатын әр түрлі физикалык өзгсрістср-оның тығыздығының, қүрылымының ылғалдылығының, тсмпсратурасьіныц және т. б. өзгеруі сонда тіршілік етстін зиянксстсргс әр түрлі дәрежеде әсср етсді. Топыракты баптау аркылы онда ксздссстін зи- янкестсрді тікелсй қүртуға да және олардың өсіп-оніп көбсюін, тіршілік қабілеттілігін, даму каркынын тсжсугс дс, сөйтіп акырында сан мөлшері мен зиянкестік әрекетін төмсндстугс болады.

Зябь жырту мен түқымды себер алдында жырту жәнс отамалы дақылдардың қатар аралығын баптау жүмыстарын дср ксзіндс дүрыс жүргізу аса қауіпті зиянкестердің көптегсн түрлсрімсн күрссудсгі аг- ротехникалық шаралардың ең маңыздылары болып саналады.

Топырақ эрозиясынан зардап шскпсйтін аудандардьің бірқатарында аңызды қопсыту мен ертс мсрзімдс тсрсн стіп зябь жыртудың өсімдік қорғау саласында маңызы зор. Бүл шаралар орын- далған жағдайда аңызда, өсімдік калдыктармнда, жсргс түсксн дәндердс, арам шөптердс, топырак бстіндс нсмссс онын үстіңгі кабатында ксздссстін зиянксстсрдің көпшілігі кырылып калады.

Өнімді жинау, соңынан іле-шала аңызды копсыту жсргс төгілгсн түкымның көктсп өнуін жылдамдатадм. Одан шыққан жас осімдіктсргс әсірссс швсд және гссссн шыбындармның жазғы үрпактары жүмыртқаларын салуды етс үнатады. Егсушілсрдің личин­калары аңызда калган бидай сабагының түбіріндс, ал бидай трипсінің личинкалары топырактың үстіңгі кабатында кыстайды. Тсрең етіп зябь жырту топьіракты жақсартумен қатар өніп шыккан өсімдік көктері (швсд жәнс гссссн шыбындарының жүмырткаларымсн коса) жәнс көптсген зиянксстер шогырланатын өсімдік калдықтары топы- рактың астыңгы кабатына түсіп жабыладм. И. Ф Павловтын (1967) маліметі бойынша тсрсндігін 20 см стіп зябв жыртканда бидай трипсісі мсн астык бітссінің 50-70% кырмлады.

Тсрсң егіп зябь жьірту көптегсн зиянксстсрдің (мысалы, сымқүрттардың, шалгын кобслсктің жүлдызкүрттарының, капуста және макта түн көбслектср қуыршақтарынын жәнс т. б.) қыстап шыгуга кажетті калыпты жагдайларын бүзадм. Олардмң көпшілігі жердіц жыртьілган кабатының астына түсіп кайтадан шыга алмай калады, ал баскалары, ксрісіншс, жыртылган жсрдің бстінс шығып, табиги жауларының (насском қоректі кұстардың, жырткыш жлнс па­разит насскомдардың жәнс т. б.) шабуылына үшырайды нсмссс сырткы ортаның кодайсыз жағдайларыныц әссрінс душар болып кырьілады.

Қдзакстанның көпшілік аудандарында топыракты эрозиядан және оны арам шөптсрдсн тазартуға көмсктссстін кыртысты аудармай жырту тәсілі зиянксстсрді күртатын жыртқыш насскомдардың (ба- рылдак коныздардың жәнс т. б.) бслсснділігін күшсйтсді.

Насекомдар куыршак немесе жүмыртка фазаларында әр түрлі мс- ханикальік әссрлерге ете сезімтал кслсді. Сондыктан топырақты мс- ксндейтін зиянкестсрдің куыршакка айналу нсмссс жүмырткалау кездеріндс жүргізілегін катараралыкты баптау жүмысы сол зиянкс- стсрдің сан мөлшері мен зияндылыгын сдәуір төмсндстсді.

Дакылдардьің зиянкестермен зақымданумна егін егудің тәсілі мен мерзімінің тигізетін әсері. Ерте көктсмдс сгілгсн сгістіктсрде өсімдіктср ерте көктсйді және өсу фазаларынан тсз өтсді дс зиянкс­стер шығатын мерзімге дсйін жаксы түптсніп олардмң закымдануына твзімді болады. Мысалы, бапталған түкыммсн колайлы мсрзімінде ерте еіілген жаздык егістср астык шыбындарының личинкаларымсн аз закымданады. Егінді ерте мерзімде сгіп, бүргс қоңыздардың, әсірссе зығырдың аса кауіпті зиянкссі зығыр бүргссінің зияндығын еддуір дәрежеде төмендетуге болады. Қант кызылшасының басты зи- янкссі кызылша бізтүмсығы осы дакылдың ксш сгілгсн сгістіктсріндс өте зор шығын кслтірсді. Қыстап шыккан коныз қызылшаның жаңа шыккан жас көгіне шабуыл жасап, тұкым жарғактарынан төмснгі өскінін кыркып тастайды немесе өсу нүктссін жсп кояды, соныц нәтижесінде өсімдік біржола солып, курап калады. Ал жаксы дамыган өсімдіктердс (ерте егьтгсн егістікте) кызылша бізтүмсығы жапырак

тактасын гана закымдайды, одан өсімдік өдмсйді. Сондыктан оның
зияндылыгы онша жоғары болмайды.

Ксйбір жағдайларда, өсімдік қорғау тұргысынан Караганда, сгінді
ксшіктіріп (бірақ қолайлы мсрзіміндс) скксн дс жөн. Мысалы,
Қазакстанның солтүстік жэнс орталык. облыстарында ксшіктіріліп
сгілгсн жаздық бидай дәннің сүр көбслсгінің жүлдызкүрттарымсн аз
зақымданады.

Зиянкестердің сан мөлшері мен зияндылық әрекетіне өнімді жи-
нау тәсілі мен мерзімінің әсері. Дәнді дакылдардың өжмін жсргс
төгіліп ысырап болудан сактайтьін дән үстағыш тстіктерді колдана
отырып, сртс жәнс кыска мсрзім ішіндс жинап алу зиянксстсрдің
төгілгсн дәннсн өніп шыккан өсімдік көгімсн корсктсну мүмкіншілігін
сдәуір азайтады жәнс дән көбслегі, зиянды бакашык кандала, астык
шыбындары сияқты зиянксстсрдің қорсктсну мсрзімін кыскартады.
Егін өнімін бөлшсктсп жинаған ксздс дан кобслсктсрінің
жұлдызкұрттары, астык кандалалары жәнс оның личинкалары дестс
арасына сніп шогырланады. Сондыктан оларды қүрту үшін дсстсні
дср ксзіндс жинап бастыру ксрек.

Күнбағыс өсімдігі сабагының түбіріндс қыстайтын сүгсн қоңызбсн
күрссудс нсгізгі шаралардың бірі — енімді жинау ксзіндс күнбағыс
сабақтарын жср бстінс такай ору, одан соң терсң стіп зябь жырту.

Арам шөптермен күресу. Арам шөптср ауыл шаруашылык зиян-
ксстерінің көптсгсн түрлсрінің өсіп-еніп көбсюінс мүмкіндік
туғызады. Мысалы, сртс көктсмдс шығатын крсстгүлділсрдің бүргс
қоңыздары алғашында крсстгүлді арам шөптсрдс корсктсніп, одан соң
турнепс, тарна, шалгам, капуста сияқты крсстгүлді дакылдарға кешіп
едәуір зиян кслтірсді. Капуста жэнс баска крсстгүлді көкөніс
дақылдарына орасан зор зиян келтірстін капуста бітссінің дс коктсмгі
өсіп-еніп көбсюі жабайы өсетін крсстгүлді есімдіктсрдс отсді. Дәнді
дақылдардың көптегсн кауіпті зиянкестсрі, мысалы, астык шыбында-
ры жаздык сгінді орып жинау мен күздікті себу арасындағы кезеңдс
тек астык түкымдас арам шөптердс дамиды. Гүлдснгсн ксздс арам
шөптср көбслсктің кептсгсн түрлері үшін нектар көзі болып ссептс-
леді. Нектармен жеткілікті түрде корсктснгсн көбслсктсрдің
өсімталдығы жогары болады да, олардың зияндылыгы сдәуір
көтеріледі. Көптегсн насекомдар көбінссс арам шөптсргс
жүмырткалайды. Мысалы, шалғын көбслсгі кызылша егістігінде
жүмырткаларын арам шөптсрге салады, одан соң олардан шықкан
жүлдызқүрттар кызылшаға көшсді. Күздік кобелек туралы да осыны
айтуға болады. Отамалы дақылдардың сгістігіндс ол жүмырткаларын
дала шырмауығының жапырағына салуды кебірск үнатады. Зиянке-
стсрдің кейбір түрлері арам шөптсрді кыскы мсксн рстіндс дс пайда-

ланады.

Арам шөптермен күрссудің негізгі шараларына жататында

түкымды тазалау және сорттау, ауыспалы сгісті енгізу, сол зона үшін
топыракты баптаудың рационалды жүйссін колдану, ауыспалы егіі
124

отамалы дақылдар мсн қара парды снгізу, жүйслі түрдс арам шөптерді отап, соңынан оларды құрту, химиялык күрсс тәсілін колдану. .

Зиянкестердің зақымдауына төзімді сорттарды пайдалану. Бидай- дың, арпаның күнбағыстың және баска дакылдардың зиянксстсрдің зақымдауына төзімді келстін сорттарын скксндс шаруашылыктың осімдік қорғау саласына жүмсайтын каражаты сдауір дәрсжсдс азая- ды. Мысалы, қатты бидайдың бірқатар сорттарына гссссн шыбыны- ның личинкалары айтарлыктай зиян кслтірмсйді. Сондықтан шыбынның зияндылығы жогары болатын аудандарда ондай сорттарды пайдалану өте тиімді болып ссептслсді. Швед шыбыны көбінссс жұмсақ бидайда жиі ксздсссді және оның тіршілік қабілсттілігі онда жоғары болады. Дамуының бас кезіндс сабағы тсз өсіп, тканьдары тез катаятын бидай сорттары жасыл көзді шыбынның личинкалары- нын закымдауына сдәуір төзімді кслсді. Астык сгсушілердің личин­калары бидайдың бітсу сабакты сорттарын аз закымдайды. Ондай сабактың ішіндс личинканың қозғалуы қиындайды. Күнбагыстың са- уытты сорттарын күнбағыс көбслегінің жүлдызкүрттары закымдай ал- майды. Ссбсбі бұл сорттардың түкымының (шсмішкссінің) кабығында жүлдызқұрттар кеміре алмайтын қатты қабыршакты кабат болады. Сондықтан зиянксс күнбағыс зәмбілінің түбін, орам жапарақшаларын ксміріп жеуге мәжбүр болады да, оның өнімінс зиян кслтірмсйді.

Қорыта кслгсндс, ауыл шаруашылык,- дакылдарының химиялык қүрамы, анатомиялық жәнс морфологі?!?лык срскшсліктсрі нсмссс би- ологиялық қасисттсрі жағынан зиянкестср үшін тартымсыз нсмссс олардың қорсктснуі үшін жарамсыз сорттарды шығару өсімдік корғау саласындағы ең маңызды бағыттардың бірі болып саналады.

Дақылдарды кеңістікте оқшауландыру. Ксйбір дакылдарды зиян- кестердің мскен етуінсн қүтқару үшін оларды сол зиянксстср көп ксздссетін тсрриториядан қашықтау учаскегс сгугс болады. Мысалы, бүршақ түқымдас дақылдардың аса кауіпті зиянксстсрі түйнск бізтүмсықтылар көпжылдық бүршақ түкымдас шөптсрдіц сгістігіндс жиналып, сонда кыстайды. Одан соң көктсмдс олар біржылдык дәнді бүршак дакылдарынын егістігіне көп зиян кслтіреді. Сондықтан ол дакылдарды көпжылдык бүршақ түкымдастардан кашыктау жсргс ор- наластыру керск. Сол сияқты капустаның аса кауіпті зиянксстсрінің бірі капуста шыбынының зияндылығын төмсндсту үшін оның сгістігін етксн жылы крсстгүлді дакылдар егілгсн учаскслсрдсн 800-1000 мст- рдсй қашыктыкка орналастырған жөн.

БИОЛОГИЯЛЫҚ КҮРЕС ТӘСІЛІ

1971 жылы кабылданған биологиялык күрсстің Халыкаралык үйымының уставы бойынша зиянды организмдсрдің закымдауынан болатын шығынды азайту үшін нсмссс оны болдырмау үшін тірі ор- ганизмдсрді нсмссс олардың тіршілік әрсксттерінің өнімдсрін пайда- лануды биологиялык күрес тәсілі дсп атайды.

Зиянкестермен күрссуде қолданылатын тірі организмдсрге олардың табиғи жаулары, ягни насекомдар мсн кснслсрдің, нсматодтар мсн қарапайым жәндіктердің жыртқыш паразиттік тіршілік стстін түрлсрі, сүт қоректілер мсн қүстардың жыртқыш, түрлсрі жэнс ауру тудыратын бактериялар, вирустар, саңыраукүлактар жатады. Ал тірі организмдсрдің тіршілік өнімдерінсн колданылатындар: жыныс атт- рактанттары нсмссс жыныс феромондары, сонымсн катар гормондар жәнс олардың синтстикалық аналогтары.

Зиянкестердің табиғи жауларын биологиялық күрсстс пайдалану- дың мынадай жолдары бар: интродукция жэнс акклиматизация, аре­ал ішінде тарату, маусымды колонизациялау, сонымсн қатар жергілікті энтомофагтарды қорғау жэнс оларды пайдалану.

Интродукция жэне акклиматизация (жсрсіндіру). Интродукция- лауда тиімділігі жоғары энтомофагтарды өздсрінің байырғы ареалы- нан жаңа, олар кездеспейтін аймакка әксліп жібсрсді. Ал акклиматизациялауда баска аймақтан әкслінгсн энтомофагтарды жаңа аймактың жагдайларының азды-көпті срскшсліктсрінс жсрсіндіреді. Интродукцияланган энтомофагтардын көмсгімсн шст елдсрдсн әкслінгсн зиянксстсрге қарсы биологиялык күрсс, жсргілікті зиянксстргс қарсы биологиялык күрсспсн салыстырғанда кепшілік жағдайда өтс тиімді болады. Мысалы, алма ағашының аса кауіпті зи- янкссі шет жерлік қанды бітемен күрссу үшін оның паразиті афсли- нус (Aphclinus mali Hald.) 30-жылдары КСРО-га интродукцияланган болатын. Қыска мсрзім ішінде ол қанды бітснің барлык арсалына түгел таралып, жаксы көндікті дс, оның зияндылығын онша сезілмсйтіндей дәрсжсгс дсйін төмендстті. Цитрус агаштарыныц қауіпті зиянкесі австралиялық сымыр ицсриямен күрссу үшін жыртқыш қоңыз родолиді және цитрустың үнды сымырымен күрссу үшін оның паразиті сары коккофагусты интродукциялау да өтс жақсы нәтиже береді.

Ареал ішінде тарату. Нәтижелігі жоғары энтомофагтар мсн aypv коздыргыштарды зиянды организмдсрдің көп мөлшсрде таралған сскі ошақтарынан, олардың табиғи жаулары ксздсспсйтін, болмаса ксйбір себептсрмен жсткілікті мөлшерде корланып шоғырланбаган жаца ошактарына әкеліп жібсруге нсгіздслгсн. Алма жәнс жсміс күйслерінің тиімді паразиті агениасписті (Agcniaspis fuscicolais Dalm.) Қыргызстанның солтүстік тау бөктсріндсгі аудандарынан онын оңтүстігіндегі жаңғақты-жсміс ормандарына әксліп тарату осы тәсілді пайдаланудың сәтті мысалы бола алады.

Маусымды колонизациялау зиянды организМдсрдің табиги жаула­рын колда өсіріп табиғатка оқтын-октын жібсріп түруга нсгіздслгсн. Ол үшін энтомофагтарды арнаулы биологиялык лабораторияларда нс- месе биофабрикаларда жаппай қолдан есірсді дс, одан соң оларды жыл сайын зиянксстер шыққан ксздс сгістік жсрлсргс, жсміс бақтарына, көкөніс плантацияларына, тсплицаларга таратып жіберсді. Маусымды колонизациялау жсргілікті жсрдің табиги энто- 126

■ мофагтары мен патогсндік микроорганизмдср эр түрлі себсптсрмсн

■ (жылдық циклінің иесінің дамуымен синхронды болмауы, суыққа

■ төзімділігінің төмендеуі нәтижесінде кеп медшсрдс қырылып қалуы,

1- пестицидтсрдің әсерінен полуляциясының сдәуір бөлігінің кұрып кс-

■ туі жэне т. б.) зиянксстің өсіп-өніп көбсюін бақылай алмайтын Ж жағдайда қажет болады. Сондықтан зиянксс көбсйср алдында энто- І мофагтарды жаппай жіберу немесе өсімдіктерді микробиологиялық

препараттармен өңдеу оның зияндығын кілт азайтуға мүмкіндік туғызады.

В Маусымды колонизациялау тәсілін жүзсгс асыруда трихограмма- Щлардың бірнеше түрлсрі (Trichogramma cuproclidis Gir., Т. evanesces West., T. cacoecia March.X кең түрде пайдаланылады. Бүл туыстың - өкілдері күздік, капуста, мақта кебслектсрі, сабақ жәнс шалгын кан кебслсктері, алма жсмірі сияқты көптсгсн зиянксстердің жұмыртқасында паразиттік тіршілік етсді. Қазіргі уакытта трихог- рамманы көптеген механизацияланган биолабораторияларда және ендірістік биофабрикада өсіріп, жыл сайын жалпы көлсмі 9-10 млн J гектар егістіктерде пайдаланады. Маусымды колонизациялау тәсілімсн теплицаларда қиярды ермскші кснсдсн коргау үшін : жыртқыш кене фитоссйулюсты (Phytosciulus pcrsimilis Ath. Hcnr.), қиярды, томатты жәнс басқа көкөніс дақылдарын ак қанаттыдан қорғау үшін энкарзияны (Encarsia formosa Gahan) пайдалану да ксң epic ал уда.

Жергілікті энтомофагтарды қорғау жэне оларды пайдалану. Би- ологиялық күресті жүзеге асырудың бұл багыты псстицидтсрді тек дақылдардың өніміне тікелей қауіп төнгсн ксздс гана пайдалануды қарастырады. Мүндай жагдайда өсімдіктерді пестицидтсрмсн баптау жүмысы мүмкіндігінше талгап эсер ететін препараттар мсн энтомо- фагтар үшін қауыпсыз кезсңде жүргізілсді. Сонымен катар энтомо- фагтардың белсенділігін арттыратын біркатар агротсхникалық шаралар жүзеге асырылады. Ондай шараларға жататындар: паразит- тердің жэне кейбір жыртқыштардың қосымша тамактануы үшін қорек базасын жасау. Мысалы, жеміс бактарының аралықтарына, жол бойымен жер суарғыш Қанал жагасына нектары мол өсімдіктср егу, отамалы дақылдардың егістіктеріндс топыракты қопсытып жұмсарту жэне т. б.

Жыныс аттрактанттары. Жыныс аттрактанттары, немесс жыныс феромондары өсімдік қорғау ісінде екі багытта колданылады: агроби- оценозда популяцияның күйін бақылау, сигнал беру жэнс зиянке- стермен тікелей күресу үшін. Мұнда көбінссе синтстикалық арзан феромондар пайдаланылады. Бұған алма жсмірінс карсы инссктицид- терді қолдану мерзімін хабарлау үшін осы зиянксстің синтстикалық «жыныс феромонын пайдалану мысал бола алады.

Жыныс аттрактанттарын зиянкестсрді қүрту қүралы рстіндс пай- Даланудың да тэжрибелері белгілі. Бүл жүмыС феромонды инсскти- Цидті үстағыш ретінде пайдалану «еркск насскомның ваакумын»

жасау жәнс зиянксстің сркектсрш дсзориснтациялау (адастыру) арқылы жүзсге асырылады.

Насекомдардың гормондары. Қазіргі ксзСңге дсйін белгілі болган гормондардың ішінде зсрттеушілердің назарын өзінс кебірск аударғаны ювениль гормоны және оның аналогтары-ювсноидтар. Оларды насекомдарга гормонның әссрінс ссзімтал болатын ксзіндс пайдаланғанда (мысалы, жүмыртқалау ксзіндс) үрық дамуының те- желуі, тіршілік етугс қабілстсіз личинкалардың тууы, нсмссс сырты- нан қарағанда дені сау личинкалардың метаморфоз процссінде өліп қалуы байқалады. Жогары жастагы личинкаларға қолданганда тсз еліп калатын аралық имагиналды — личинка формалары (адульто- идтар) шығады. Егер препарат ерссск насскомның дснссінс тисс, он­да дамудың . бастапкы кезіндс ұрғашы насскомның стерилизациялануы, немссе керісінше, пісуі жстксн ксздс оның өсімталдығының көтсрілуі мүмкін. Сондыктан ювеноидтарды өсімдік қоргау саласында пайдалану белгілі бір қиыншылыктарды тудырады.

Микробиодогиялық препараттарды қолдану. Зиянксстсргс карсы биологиялық күрестс микропрспараттарды пайдаланудың да маңызы өтс зор. Мысалы, энтобактсрин және дсндробациллин сияқты бактс- риялык, препараттар капуста және шалқан ак. көбелсктсріне, капуста, алма және жеміс күйслсрінс, жүпсыз сакиналы жәнс сібірлік көбс- лсктерге және басқа зиянды қабыршақ қанаттыларга карсы ксн түрдс қолданылады.

ГЕНЕТИКАЛЫҚ ТӘСІЛ

Өсімдік қорғаудың генетикалык, немесс автоцидтік тәсілі зиянды организм популяциясында сол түрдің өлімімсн аякталатын нсмссс сыйыспайтын факторлардан тіршілік етугс кабілстсіз, бсдсу особьта- рын снгізугс бағытталган. Бүл тәсілді қолданудың нәтижссіндс зиян- кестің табиги популяциясының сан мөлшсрі кілт төмсндсйді, нсмссс ол жаппай қырылады. Гснетикалық тәсілді қолданудың әр түрлі жол- дары бар. Оларға жататындар: химиялық заттармсн жәис сәулсмсн стерилизациялау, цитоплазмалық сыйыспаушылыкты пайдалану, ди- апаузасыз популяцияларды алу жэнс баскалары.

Сәулемен стерилизациялау. Ионизациялаушы сәулслсрдің жогарғы дозасы — 1000-1500 гр (100-150 крад) насскомдардың тіршілік процестерін тежеп, олардың өлуінс себсп болады. Ал ондай сәулслердің төменгі дозасы — 100-300 гр (10-30 крад) организмнің бөлінетін клсткаларында, ең бірінші жыныс клсткаларында, әр түрлі өзгерістер тудырады. Дозасы дүрыс алынған саулслсрдің әссрінсн со- матикалық клсткалар бүзылмайды, ал жыныс клсткаларында хромо- сомдардың үзілуі, одан соң дүрыс бітіспеуі, ягни транслокациясы жәнс дс олардың мутацияға үшырауы, бірінс-бірінің жабысуы байқалады. Сәуле түсірілгсн насекомдардың шағылысу мүмкіншілігі сакталган жагдайда осындай түзелмсйтін гснстикалык өзгсрістср на- 128

сскомдарды сәулемсн стсрилизациялау тәсілінің нсгізі болып ссспте-

лсді.

Стерилизацияланған насскомдарды олардың табиги популяцияла- рының арасына таратудың сң бірінші өндірістік тәжрибссі 1952 жылы орындалган. Амсриканың Санибсл деген аралында 3800 гектар жерге үй жануарларының зиянкесі — ст шыбынының табиғи популяциясы- на оның сәулсмен стсрилизацияланған еркектері жібсрілгсн. Содан бастап қазіргі кезсңгс дсйін жср жүзінің әр түрлі елдеріндс сәулемен стсрилизациялаудыц кемсгімсн зиянды жәндіктерге карсы күрсстің оннан астам программасы орындалды.

Химиялық тәсілмсн салыстырғанда бүл тәсілдің бірқатар ар- тыкшылыгьі бар. Ол адам мсн үй жануарлары үшін кауіпсіз, зиян- ксстсргс талғап әсср стеді жанс олардың зиянкестік әрскстіне төзімді популяциялар пайда болмайды.

Сәулсмсн стсрилизациялау тәсілінің кемшіліктсріне жататындар- дың сң біріншісі — ол лабораторияларда насскомдарды орасан көп мөлшсрдс үздіксіз өсіріп тұруды қажет стеді, ол үшін өтс көп қаражат псн күш ксрск. Одан басқа, зиянксс қүрыган зонаны арс- алдың баска бөліктерінсн табиғи бөгсттермсн оңашалау нсмссс оған октын-оқтын зиянксстің стсрилизацияланған популяциясын таратып түру ксрск.

Химиялық стерилизация. Насекомдарды химиялық стерилиЗация- лауда хсмостсрилянттар, нсмссс организмдердің көбсю кабілеттілігін толык, жоятын нсмссс оны нашарлататын химиялық заттар пайдала- нылады. Химиялық стсрилизацияның әсері сәулемсн стерилизацияла- удың әссрінс үқсас — мүнда да жыныс клеткаларыныц цитоплазмасы мсн хромосомдарында қайта қалпына келмейтін өзгсрістер байкалады. Хемостсрнлянттарды Скі түрлі бағытта пайдалануга бола­ды: сол заттармсн бапталған насскомдардыц популяциясын табиғатка жібсру, нсмссс насскомдардыц табиғи популяциясын олардың шоғырланған жеріндс хсмостсрилянттармен баптау.'

Сыннан өткен бірнсшс мың косылыстардың ішіндс насекомдарды стсрилизациялау үшін тиімділігі ең жоғарғылары тэф, тиоэтиф, афо- лаш жэнс баскалары. Мысалы, АҚШ-та томатка зиян келтірстін дро- зофилмен күресу үшін афолатты пайдаланған. Сонда стсрилизацияланған шыбыпның 1 фертильді шыбынға жіберілетін нормасы 20-25 болғанда дрозофильдіц популяциясы 49 күн ішінде 82% кеміген.

Хсмостсрилянттардың нсгізгі кемшілігі — олар уытты болады, ал бірқатар жағдайларда жылы канды жануарлар үшін концерогенді бо- яуы да мүмкін. Сондыктан бүл тәсілді жүзегс асырудағы нсгізгі міндеттердің бірі — тек омыртқасыздарға ғана эсер ететін косылыстарды іздестіру жэнс оларды колданудың агробиоцсноздар үшін кауіпсіз тәсілдерін зерттсу. Ондай тэсілдердің бірі — оларды жыныс нсмссс тамак аттрактанттарымен косып стсрилизациялаушы үстағыш түрінде пайдалану.

Цитоплазмалық сыймспаушмлмқ. Аллопатритті, яғни репродук- тивті оқшауланған (біргс ксздсспейтін), популяциялар шағылысқанда ұрықсыз (өсіп-өнуге қабілетсіз) ұрпақ береді. Бұл құбылыс еркек жы­ныс клсткасының (сперма ның) гаплоидты жұмыртқаның ядросымен қосылар алдында тоқтап қалуына байланысты цитоплазмалық үйлес- псу туады.

Цитоплазмалық үйлсспсу үрғашы насекомдар арқылы келесі үрпактарға беріледі. Ол үрпақтардың ұрғашылары бедеу болады.

Цитоплазмалық сыйыспаушылықты пайдаланудың далалық тәжрибесі филяриоз ауруын тарататын масамен (Culex pipiens faligans.) күресу үшін Бирмада үйымдастырылған. Бұл тәжрибеде ма- салардың табиғаттағы сан мөлшері 4 мыңнан 20 мыңға дейін болғанда (соның ішінде үрғашы насекомдар 50%), 52 күн бойы күн сайын гистоплазмалық сыйыспайтын будан еркск насекомдардың 5 мыңы жіберіліп отырған. Сонда масалардың саны тәжрибенің 5- жүмасына дейін 9 есс өскснмен, салынған жұмыртқалардың тіршілік етуге қабілетсіздігі 5 жұмада 19,4%, 8 жүмада — 39%, 9-10 жұмада 100% болған (Рукавишников, 1971).

ХИМИЯДЫҚ ТӘСІЛ

Қазіргі кезде ауыл шаруашылық дақылдарын зиянкестерден қорғау шараларының комплсксінде басты орынды химиялық тэсіл алады. Оны қолдануда әр түрлі химиялық заттар — пестицидтер (негізінен зиянкестср үшін улы) пайдаланылады. Химиялық тәсілдің тиімділігі өте жоғары жэнс ауыл шаруашылық дақылдарының бар- лығында дерлік оларды зақымдайтын зиянкестердің көпшілігіне қарсы қолдануға болады. Сонымен қатар бүл тәсіл өте жоғары өнімді келеді. Себебі оны жүзеге асыру үшін әр түрлі машиналар мсн ме- ханизмдер комплексі (бүрккіштер, тозаңдатқыштар, аэрозоль гснера- торлары, түқым дәрілсгіштср тағы басқалары) пайдаланылады. Көпшілік жағдайда егінді псстицидтсрмен баптау үшін авиацияны қолданады. Күрестің химиялық тәсілінің ең бір артықшылығы — ^ге көбейіп кеткен зиянксстсрді қүрту қажеттігі туған жағдайда оны жылдам және тиімді түрде ұйымдастыруға болады. Осы айтылғандардың бәрі өсімдік қорғаудың бұл тәсілінің тек елімізде ғана емес, сонымен қатар шет елдерде де өте кең тарауына себсп болды.

Химиялық күрес тәсілінің елеулі кемшіліктері де аз емсс. Мысалы, оны жүзсге асыру үшін пестицидтерді, машиналарды, аппаратуралар- ды қолдану белгілі бір қаражатты керек етеді. Кептеген пестицидтср тек зиянкестер үшін ғана смсс, сонымен қоса пайдалы организмдер (энтомофагтар), жылы қанды жануарлар және адам үшін де улы бо­лады.

Сондықтан зиянксстсрмсн химиялық күресті жүргізгснде қауіпсіздік ережссінің талаптарын бүлжытпай орындау керек. 130

Көпшілік псстицидтсрдің қолдану мерзіміне белгілі бір дәрсжеде шек қойылады.

Тірі организмдердің басым көпшілігіне эсер стетін пестицидтердің кейбіреулсрін шсктсусіз, шамадан тыс қолданғанда олар зиянды түрлермсн қатар, зиянксстсрдің көбейіп кетуін тежеп отыратын пай- далы организмдсрді де құртатыны белгілі. Химиялық тәсілдің тағы бір кемшілігі — синтсздсліп алынган органикалық пестицидтерге қарсы зиянкестсрдс төзімділік қасиет пайда болады, әсіресе ол пол- ивольтинді түрлерде байқалады.

Қазіргі кезде бар псстицидтердің ассортимента едэуір кең. Зиянды насекомға қарсы қолданылатын пестицидті инсектицид, кенеге қарсы қолданатынды — акарицид, нематодқа қарсы қолданатынды — нсма- тицид, жалаңаш шырыштарға қарсы қолданылатынды — лимацид, кеміргіштерге қарсы қолданылатынды — зооцид деп атайды. Кейбір пестицидтер зиянкестердің бірнеше тобына эсер етеді. Әсіресе синтез- деліп алынған органикалық пестицидтердің ассортименті өте кең бо­лады. Оларга мстафос, карбофос жэне басқа препараттар жатады. Өсімдік қорғау саласында пайдаланылатын химиялық препараттар су- ланған ұнтақ (с. ү.), минсралды май эмульсиясы (ММЭ), эмульсия- ланатын концентрат (э. к.), ерітілген ұнтақ (е. ұ.), гранула жэне басқалар түрінде шығарылады. Оларды қолдану тэсілдеріне бүрку, то- заңдату, фумигациялау, аэрозолдық баптау жатады. Бүрку үшін көбінесе сулы эмульсиялар мсн суспензиялар жэне препараттардың ерітінділері эр түрлі концснтрацияда, ал тозандату үшін үнтақ нсме- сс тозаң түріндегі препараттар (дустылар) пайдаланылады. Фумига- циялауда газ нсмссе бу тэрізді улы заттар колданылады. Ал аэрозолдық баптауда арнаулы аппараттардың (аэрозолегенераторлар- дың) кемсгімсн аэрозол (улы тұман немесе улы түтін) алынады.

Кэдімгі жер үстілік бүркуде жеміс бақтары үшін гектарына 800- 1000 л, ал егістік дақылдар үшін 300-600 л сүйықтық жүмсалады. Кэдімгі бүркуден баска, гектарына 50,25 жэне 10 л сүйықтық жұмса- латын аз көлемді бүрку дсп аталатын тэсіл де қолданылады. Бүл жағдайда псстицидтің 1 гектарға жүмсалатын шыгынын алдын ала' қарастырылған нормада сақтау үшін эмульсия мен суспснзияның нс- месе срітіндінің көтсріңкі концентрациясын пайдаланады.

Соңғы жылдардан бастап өте аз келемді бүрку деп аталатын тэсіл де қолданылуда. Өсімдіктсрді бұл тэсілмен бүріккенде сұйытылмаған концентраттардың 1 гсктарға жүмсалатын нормасы 0,6-2-3 кг. Аз көлемді жэне өте аз көлемді бүрқу препаратты ұсақ тозаңға айнал- дыратын бүріккішпен жабдықталған аппаратураның көмегімен жүргізіледі. Концентрациясы жоғары пестицид бар сұйықтықтың ірі тамшылары осімдікті күйдіріп кетуі мүмкін. Фумигацияны нсгізінсн жабық орындарда (теплицада, оранжереяларда, қоймада, кеме трю- масында жэне т. б.) сонымсн қатар топырақты зарарсыздандыруда қолданады.

Системді пестицидтср дсп аталатын улы химикаттарды бүрікксндс олар өсімдік тканьдсрінің ішіне снеді дс зиянкесті қорсктенгсн ксзінде уландырады. Псстицидтерді .осындай тәсілмен пайдалануды өсімдіктің ішкі тсрапиясы нсмссс интоксациясы дсп атайды. Оны то- пыраққа отырғызатын матсриалды жәнс тұқымды себер алдында пе- стицидтермсн баптау үшін қолданады.

Зиянкестердің ксйбірсулсрімсн күрссу үшін уландырылған сліктіргіш заттарды (көбінссс қоректік) пестицидпен баптап, зиянкс- стср мскендейтін учаскслсргс шашады.

Дата добавления: 2023-10-03