БИОТИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАР

Биотикалық факторларға әр түрлі организмдсрдің арасындагы тіршілік әрекеттері процссіндс пайда болатын өзара карым- қатынастар жатады. Олардың ішіндегі сң нсгізгілсрі — организм- дердің қоректік заттарға катынасы жәнс соның нсгізіндс туатын өзара байланыстар.

Қоректік заттарға мамандану. Насекомдар мсн баска организм- дердің жеке топтарының органикалык заттардыц әр түрлі көздсрін талғап алу негізіндс туатын қатынастар корсктік заттарга маманда- нудың бірінші түріне жатады. Маманданудың осы түрі бойынша есімдіктермен қоректенетін организмдсрді (бітслсрді, калканшалы қандалаларды, бізтүмсық қоцыздарды жәнс т, б.) фитофагтар дсп, жануарлармен қоректснетіндерді зоофагтар дсп атайды. Соңгылардың ішіндсгі насекомдармен қорсктснстіндсрді (жырткыш барылдак қоңыздарды, алтын көзділердің личинкаларын, әр түрлі шаншарлар- ды және т. б.) энтомофагтар дсп, ал кенслсрмсн корсктснстіндсрді (мысалы, жыртқыш трипсілсрді, стсторус коңызын, фитоссйид тұқымдасына жататын кенелерді жәнс т. б.) акарифагтар дсп атайды. Өсімдік текті заттардың шіріп бұзыла бастаган калдыктарымсн коректснетін организмдерді (подураларды жәнс баска алғашкы 104

қанатсыз насекомдарды, сауытты кснелерді, нсматодтардың көптсген түрлсрін) сапрофагтар деп, жануар текті заттардың бүзыла бастаған қалдықтарымсн қоректенетіндсрді (өлексс жегіш қоңыздарды, олсксс шыбындарының личинкаларын және т. б.) некрофагтар дсп атайды. Ал малдың қиымсн және қүстың саңғырьіғымен қоректснстін насе­комдарды (қи қоңызын, стафилин қоңыздары мен ксйбір шыбындар- дың личинкаларын) копрофагтар дейді.

Қоректік заттарға маманданудың екінші түрі жоғарыда керсстілгсн қорек көздерінің әрқайсысының ішінен талғап алу дәрежссімсн бай­ланысты. Маманданудың бұл түрі бойынша насекомдарды (баска ор- ганизмдер де) монофаг, олигофаг, полифаг деп аталатын 3 топка бөлсді. Фитофагтардың ішінде өсімдіктердің бір ғана түрімсн нсмссс туыстығы ете жақын бірнешс түрлерімен қорсктенетіндсрі (мысалы, бұршактың дәнек қоңызы, жүзім филлоксерасы, таңкурай кенссі) мо- нофагтарға, бір түқымдасқа жататын есімдіктердің кептсгсн түрлсрімен қорсктенетіндер (мысалы, крестгүлділсрдің бүргс қоңыздары мсн қандалалары, түйнек бізтүмсықтары, астык шыбында- рының личинкалары және т. б.) олигофагтарға жатады. Ал полифаг- тар (мысалы, шсгірткелер, шыртылдақ қоңыздар, күздік көбслск, жалаңаш шырыштар, кәдімгі өрмекші кене және т. б.) өсімдіктердің әр түрлі тұқымдастарына жататын көптегсн түрлерімсн корсктснсді.

Қорсктік заттарға маманданудың осы көрсетілген негізгі топтары- нан басқа өсімдік және жануар текті заттардың алуан түрлсрімсн бірдсй коректенетін организмдср де болады (мысалы, таракан, айырқүйрық және т. б.). Оларды пантофагтар, немссе талғаусыз қорсктснстіндер дсп атайды.

Насекомдар мсн кснелер және баска өсімдік қорскті жәнді.ктср үшін қоректік өсімдіктердің шеңбері соншама кең болғанмсн, әрбір түрдің әуелі көп қоректі зиянкестер тобының ішіндсгілсрдің өтс жоғары дәрежелі өсімталдығы мсн тіршілігін сактап калу кабілсттігін камтамасыз етстін өсімдіктер болады. Мысалы, алабота өсімдігімсн қоректснгенде күздік көбелектің өсімталдығы бір үрғашы көбслсккс 940-1700 жүмыртқаға дейін кслсе, жүгерімен қоректенгендс тек 80- 290 дейін ғана келсді.

Фитофагтар үшін жоғарыда көрсетілген қоректік маманданудың II- түрінде коректік заттардың басқа түрлерін пайдаланатындар да ксз- деседі. Мысалы, энтомофагтардың ішінде монофагтарға насекомдардың тек кана бір түрі — қан бітесінің дснесіндс пара- зиттік тіршілік ететін афелинус мали деген шаншар, олигофагтарға қалканшалы бакашык қандалалардың жүмыртқасында паразиттік тіршілік етстін жүмыртка жегіштср — теленоминдер, ал полифагтар қатарына, кабыршак канаттылар отрядының 24 түкымдастарына жа­татын насскомдардың 89 түрлерінің жұмырткаларында паразиттік тіршілік стетін жүмыртқа жсгіштср — трихограммалар жатады.

НАСЕКОМДАР МЕН ӨСІМДІКТЕРДІҢ ӨЗАРА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ

Жоғарғы сатылы гүлді өсімдіктердің көпшілігі айкас тозаңдануды қажет етеді. Олардың 80% астамы энтомофильдер яғни тск насеком­дар арқылы ғана тозаңданады.

Насекомдар өсімдік гүлінің нектары және тозаңымсн қорсктенген ксзде тозанды бір гүлдсн екінші гүлге тасымалдап тозандандырады. Өсімдіктерді тозандандыруда ең маңызды рольді жарғак канаттылар атқарады, әсіресе аралар (түкті ара, бал арасы, саяқ ара) аткарады.

Жабық тұқымды өсімдіктердің пайда болуы насекомдардың шығуымен тікслей байланысты екендігі белгілі. Жоғары сатыдағы гүлді өсімдіктер мен насекомдар топтарының біркатарьіның эволюци- ясы параллель жүрген. Гүл қоршауының ашық түсті срскшс хош иісті болуы, нектардың шығуы, әсіресе гүл қүрылысынын срск- шсліктері сияқты өсімдіктсрдің бсйімдеушіліктсрі то- зандандырушыларды өзіне тарту үшін пайда болтан. Осымсн катар тозаң мен нектарды жинау үшін қажетті бсйімдсушіліктср насеком­дарда да пайда болған. Мысалы, араларда арткы жинағыш аяктарының кәрзеңкслерінде тозаңдарды дене мөлшерінін 1/4 бөлігінен асатын түйірге айналдырып, оларды едәуір кашыктыкка апаруға мүмкіндік жасайтын қимыл жүйесі калыптаскан.

Біздің слдс насекомдармен тозаңданатын егістін калсмі 20 млн гсктардан асады, сондыктан тозаңдандырғыш насскомдардың пайдалы әрекеттерін күшейтетін шаралардың маңызы өте зор. Ондай шара­да рға өсімдіктерді тозандандыру үшін бал арасын тнімдірек түрдс пайдаланумен қатар түкті ара, саяқ ара, ызылдак шыбын сияқты жа­байы тозаңдандырғыш насекомдарды қорғау жүмыстары да жатады.

Өсімдіктердің зақымдануы жэне зияндылық. Насекомдар жәнс басқа зиянксстср өсімдіктерді көбінесе қоректенген ксздс жәнс өтс сирек жүмырткаларын салған кезде закымдайды. Олар ауыз аппара- тының құрылысына байланысты өсімдіктің тканын, жскс мүшслсрін (жапырақтарын, тамырын, жемістерін) кеміріп нсмссс сорып бүлдіреді. Осының нәтижесінде закымдалған өсімдіктсрдің зат алмасу процесі өзгереді, өсуі, қор затын жинауы тежеледі жәнс тағы баска тіршілік әрскеттері нашарлайды.

Сонымен катар көптеген зиянкестер өсімдіктердің ауруларын тара- тады. Кейбір жағдайда ауру коздырғыштардың спорасы өсімдік тканіне зиянксстің зақымдаған жерінен енсді, болмаса насском өзі (мысалы, цикада) инфекцияны сақтаушы және тасымалдаушы қызметін атқарады.

Өсімдіктің зақымдануы зиянкестің оған тигізген әссрінің тек сыртқы көрінісі ғана. Ол өнімнің өлшсммсн жәнс акшалай көрсетілетін шығынын анықтай алмайды. Өсімдіктсрдің зиянксстср- мен зақымдану дәрежесі өнімнің мөлшсрінс жәнс баска көптсгсн жағдайларға (климат факторларына, агротехника дәрсжссінс, зиян- кестің сан мөлшеріне, өсімдіктің өсу фазасына және т. б.) байланы­сты әр түрлі болады. Мысалы, егер швед шыбыны жаздык бидайдың негізгі сабагын зақымдаса, өсімдік өнім бермсй, солып каладм. Ал 106 '

$ ercp eric ертс себілсе және топыракта корсктік заттардың қоры Щжеткілікті болып өсімдік зиянкес шығатын ксзгс дейін түптеніп НЬігсрсе, онда шыбын жұмыртқаларын жанама сабақтарға салады да, рөнімді негізгі сабақ береді.

Сөйтіп, шығьшның малшері тек зақымданудан ғана емес, сонымсн коса зшшкестің өсімдікке эсер ету дэрежесіне дс байланысты. Соңғы Іжағдай зияндау коэффиценті арКылы, яғни закымданған Ф. осімдіктсрден жиналған өнімнің зақымданбаған есімдіктсрдікімсн са- жлыстырғандағы кему проценті арқылы көрсстіледі.

Зақымдау типтері. Өсімдіктердің зақымдану типтері алуан түрлі. Ол насекомның ауыз аппаратының қүрылысына, даму фазасы мсн тіршілік күйіне, сонымен қатар зақымданған өсімдіккс, яғни оның күйі мсн закымдауға қарсы реакциясына байланысты. Сондай бола тұрса да, өсімдіктердің зақымдану типтері жсткілікті түрде өзінс тэн сипатта болады жэнс зиянды насекомдардың түр қүрамын анықтауда, эсіресе оларды жүмыртқа немесе личинка фазаларында анықтауға тура келсе, маңызды критериялардың бірі болып саналады. Өсімдіктердің зиянкестсрмен зақымдануының мына төмсндсгідсй тип- тері болады.

ҚОРЕКТЕНУ ҮШІН ДАЯРЛЫҚСЫЗ ЗАҚЫМДАУЫ 1. Жапы- рақтың зақымдануы. Өрескел дөрекі желіну. Ауыз мүшелсрі кеміргіш : зиянксстер жапырақты эдетте шетінен бастап жсп, тек сабакшасы мен жуан жүйкслерін ғана калдырады. Мүндай зақымдау шегірткелер мсн қабыршақ қанаттылардың көпшілігінің v жүлдызкүрттарына (капуста ақ көбслсгінің, долана кебслсгінін, қыскы мүр көбелегінің жэне т. б.) тэн

Тесік жасап жеу. Зақымданған жапырак тканіндс эр түрлі пішінді ірілі-ұсакты тесіктер пайда болады. Мүндай закымдау капуста коңыр х: кебелегінің жүлдызқүртына, жапырак, жсгілер мсн бізтүмсық апион коңыздарына, жалаңаш шырыштарға тэн.

Әшекейлеп жеу. Жапырақты шетінсн бастап эшскейлі ойықтар жа­сап жейді. Түйнек бізтүмсықтары осылай закымдайды.

Кдңқалап жеу. Жапырақ тканінің бір жағы қырылып жслінсді, ал скінші жагында эпидермис мөлдір жұқа қабық түріндс сакталады, нс- месе жапырақ ткані екі жағынан да желінеді. Соңғы жағдайда бар- лык жүйкелер (өте үсақтары да) түгслдсй сакталады. Закымдаудың мүндай түрі капуста күйе көбслсгінін жүлдызкүрттарына, pane егсуішінің жалған жүлдызкүрттарына, сүлікшс коңыздың личинкасы- на жэне т. б. зиянкестерге тэн.

Мина жасап жеу. Жапырак тканінің ішін ксулсп жол салып нс- месе оның паренхимасында кең қуыс жасап закымдау. Қызылша шы- бывының личинкасы, алма күйе кебслегінің жүлдызкүрты жэнс т. б. g зиянксстер осылай закымдайды.

Жапырақтың түсін өзгертуі. Өсімдік шырынын сорып қорсктснетін I зиянксстер закымдаған кезде жапырак бстінде коңыр, сары, қызғылт I вемесе күміс түсті дақ пайда болады, болмаса тканнің закымданған

белімі өңсізденеді. Мұндай зақымдау өсімдік корскті кандалалардың көпшілігінс, тсмекі жәнс оранжерей трипсілсріне, өрмскші кснелср мсн төрт аякты кенелсрдің ксйбіреулсрінс тән.

Жапырақтың деформациялануы (ширатылуы, кснірдектснуі.) Зақымданудың мұндай түрі ауыз аппараты шаншып-соргыш насском- дар (әсіресе бітелер) зақымдаған кездс солардың сілсксйінің дссрінсн болады.

2. Сабақтың, бүтақтың жэне тамырдың зақммданум. Сабақты кеміру. Өсімдік сабагын сыртынан кеміріп закымдау ксміргіш қоңыр көбелектердің жүлдызқүрттарына жәнс зауза коңыздар мен шыртыл- дақ қоңыздардың личинкаларына тән.

Жол салып зақымдау. Шөп тсктсс өсімдіктсрдің сабагының ішін кеулсп жол салып зақымдау жүгері көбслсгінің жүлдызкүрттары мсн астық егеушілерінің жалған жүлдызқүрттарына тән. Ал .Train тсктсс өсімдіктердің ішкі ағаштық бөлімі мсн кабығын ксміріп жол салып зақымдау мөлдір қанатты көбелектің жүлдызкүртына жәнс кабык жсмірі мен сүгсн қоңыздарының личинкаларына тән.

3. Генеративті мүшелердің зақымдануы, бітеу гүлді жеу. Закымданудың мүндай түрінс алманың бітсу гүлінің ішкі бөлімін ал­ма гүл жемірінің личинкасы мен жапырак ширатқыштардың жүлдызқүрттарының зақымдауы жәнс крсстгүлділсрдін тұқымдық егісін pane гүл жсмірінің зақымдауы жатады.

Жемісті миналау. Зақымданудың бүл түрінс алма, алмүрт, шаб- дал, алхоры жемір көбелсктсрінің жүлдызкүрттарының закымдауы мысал болады. Олар жсмістің түкымы жәнс жүмсағымен корсктсну үшін оның ішіне сніп бүлдірсді.

Масақтың толық немесе жартылай 'ағаруы. Закымданудың мүндай түрі бақашық қандалалардың, бидай жәнс сүлы трипсілсрінің жәнс астық нсмссе дән кенссінің закымдауынан пайда болады.

ҚОРЕКТЕНУ ҮШІН ДАЯРЛЫҚ ЖАСАП ЗАК.ЫМДАУ. 1. Суб- стратты механикалық тәсілмсн закымдау. Жапырак түтіктсрі мсн орамдары бір немссе бірнсшс жапырақты ширатып ораудан пайда бо­лады. Ширатқыш қоңыздың личинкасы мсн жапырак шираткыш көбелектің жүлдызқүрттары солардың ішіндс тіршілік стіп қоректенеді.

Жапырак үялар-өрмск жіптерімен шырмалған жапырактардан жа- салады. Ондай үялар жұлдызкұрттардың (алма, мойыл, жсміс күйс көбелектерінің) қоректснуі жәнс кыстап шығуы үшін (долана, шаңқан көбелектерінің) пайдаланылады.

2. Қоректену үшін субстратты физиологиялмқ даярлықпен закымдау. Жапырак, сабақ, өркен жанс бүршік бсріштсрі — насс- комдар мен кенслердің (алмұрт пен шсгіршін бітслсрінің, жаңғак түзушілер мен галлицалардың, бсріш түзуші кснслсрдің) корсктснуі нәтижесінде тітіркенудің салдарынан өсімдік тканьдсрінің калыптан аса өсіп, қампиып ісінуінсн пайда болады. Бсріштің пішіні шар тәрізді немесе сопақша болып кследі.

Тамыр беріштері— жүзім филлокссрасының корсктснуі ксзіндс жүзім тамырында, жасырын түмсықты коңыздың коректснуі ксзіндс тұкымдық крестгүлділсрдің тамырында, бсріш нсматодтарының коректснуі кезіндс қияр, томат жәнс баска өсімдіктсрдің тамырында пайда болады.

Организмдердің арасындағы өзара қарым-қатынас түрлері. Әр түрлі организмдсрдің арасындағы езара карым-катынастың нсгізгі түрлсрінс симбиоз (сслбссу), жырткыштык жәнс паразитизм жатады.

Симбиоз еркін тіршілік стетін организмдсрдіц біргс тіршілік ету- лсрінің түрлері. Екі симбионттың сксуі дс пайда табу үшін сслбесіп тіршілік стуінс (мутуализм) казарка қоңызы мсн жсмістің шіруін қоздыратын саңрауқұлақтың бірігіп түруы мысал болады. Казарка жсміс сабағын закымдап, жүмыртқасын ксміргсн ксздс пайда болган камераға салады. Сол ксздс қоңыздың ішіндс нсмссс кұрсагындағы түктсрдс болатын саңырауқүлактың споралары камсрага біргс снсді. Қоңыздың личинкасы саңырауқүлақтын әссрінсн тск жсміс шіри ба- стаған ксзде ғана дами алады.

Симбиоздың екінші түрі — үсак организмнің бір жсрдсн скінші жсргс көшу үшін өзінсн ірі организмнің дснссінс жабысуы. Мүндай симбиозды форсзия деп атайды. Мысалы, майка дсп аталатын қоңыздың өсімдік гүліндс ксздссстін бір жастағы личинкасын ара дс- нссіне жабыстырып өз ұясына апарады, үн кснссінің нашар қимылдайтын гипопустары насскомдардың нсмссс кеміргіштсрдің дс- нссінс жабысып сдәуір кашыктыкка таралады. Симбиоздың үшінші түрін комменсализм дсйді. Ол симбионттардың бірсуі скіншісінін ар- тык қалған тамак коры (оған айтарлыктай зиян кслтірмсй) сссбіндс корсктснуімен сипатталады. Мысалы, кекск ара мсн жылтыр аралар- дың ксйбір түрлсрі баска аралардың үясында тіршілік стіп, солардың тамак қорымен корсктснсді.

Жырткыштық дсп күштірск организм (жырткыш) өзінсн әлсіздсу келген үсак организмге (күрбан) шабуыл жасап, оны өлтіріп корсктснуін айтады. Насскомдардың, кснслсрдің жәнс баска зиянды жәндіктердің жырткыштары жануарлардың әр түрлі топтарына жата­ды. Сүт қоректілерден оларға кірпі, көртышкан, жарғанат жатады. Кертышкан күнінс жалпы салмагы ез салмағынан 1,5 ссе артатын омыртқасыздарды жеп күртады. Қүстардың сн нәтижслі болып сссп- тслетіндсрі — токылдак, қарлығаш, шымшык, кара торғай. Қарлығаштың бір ссмьясы (срсссгі 2, балапаны 4) бір маусым ішіндс 1 млн жуық насекомдарды қүртады.

Жырткыш энтомофагтар мсн акарифагтар насекомдар мсн кснс- лсрдің ішінде өте көп кездеседі. «Қан кызы» дсп аталатын коңыздардың (кокцинеллидтсрдің) тор канаттылардың (әсірссе алтын көзділердің), ересектері дс жәнс личинкалары да бітслср мсн калканшалылардың көптсген түрлсрімсн, барылдак коңыздар түкымдасына жататын жырткыш коңыздар ксміргіш коңыр кебслск- тсрдің жүлдызкүрттарымен, сым күрттарымсн жанс баска насском-

дармен қорсктенеді. Орманда қүмырскалардың ксйбір түрлері етс тиімді болады. Мысалы, бір құмырсқа илсуін мсксндсйтін орманның қызыл қүмырсқалары маусым ішінде жүлдызкүрттардың 2 млн дана- сын жсп құртады.

Паразиттср, яғни паразиттік тіршілік стетін организмдср, баска организмдердің ішкі мүшелерінде (ксйдс сырткы тсрі кабатында) тканьдерді жеп нсмссс клетка шырынын сорып тіршілік стсді. Олар иелерінің организмін тіршілік ортасы рстіндс пайдаланады жәнс па­разитизм кезіндс олармсн биологиялық тығыз байланыста болады. Паразиттср мсн жыртқыштардың арасындағы нсгізгі айырмашылық — жыртқыш өз қүрбанын тікелей бірдсн елтірсді, ал паразит езінің иесі есебіндс қоректсніп, оның тіршілік кабілстін әлсірстсді, оз даму- ының соңғы сатысында ғана оны өлтірсді. Ксйдс паразиттің иссі елмсй тірі қалады. Паразиттік тіршілік стстін насскомдарға жарғак қанатты (ихнсумонидтср, хальцидтер, браконидтср жәнс баскалары), кос қанатты (тахиндер), желекқанатты жанс т. б. насекомдар отряд- тарының көптсген өкілдері жатады.

Паразиттар сыртқы (эктопаразит) жәнс ішкі (эндопаразит) пара- зиттер болып 2 топқа бөлінсді. Сыртқы паразиттср жасырын тіршілік етстін насекомдарға (ағаш қабығының астында, ширатылған жапырак арасында өмір сүретіндерге) тән. Ішкі паразиттсрдің ішіндс сң бағалысы жұмыртқа жемірлсрі (трихограмма, теленомус), ссбсбі олардың личинкасы иесінің жүмырткасының ішіндс дамып, зиянкссті күні бұрын өсімдікке зақым кслтірс алмайтын фазасында өлтірсді.

Паразит насскомдардың сссбінсн үстсмс паразиттср, нсмссс II- рсттік паразиттср деп аталатын баска организмдср паразиттік тіршілік етуі мүмкін. ІІ-рсттік паразиттсргс тән ІІІ-рсттік паразиттср дс болуы мүмкін. Үстсме паразиттердің ксйбір түрлсрі зиянды насс- комдардың дснссінде қорсктеніп, ІІ-рсттік паразит болып та ссспте- лсді. »

Насекомдарда омыртқасыздардың баска топтарының өкілдсрі дс, яғни кенелер мсн нематодтар паразиттік тіршілік стеді. Ncoaplectinidae тұқымдасына жататын нсматодтардың ксйбірсулсрі зиянды насекомдарға қарсы күрссте пайдаланылады. Сонымсн катар бұл тұқымдастың өкілдері насекомдар үшін патогснді бактсриялармсн симбиозда болады. Мысалы, «ДД-136» дсп аталатын нематода (Ncoaplectana туысына жатады) насскомдардың жүзден аса түрлерінде паразиттік тіршілік етеді. Ол колорадтык коңыздың ли- чинкасының ішінс сніп, бактсриялық ауруды коздырады. Зиянксс со- ның салдарынан өледі. Бүл туысқа жататын нематодтар кәзіргі ксзеңдегі бүріккіштерде болатын бірнсшс атмосфсралык кысымға тезс алады. Мүның өзі оларды осы жолмсн жасанды түрдс таратуға мүмкіндік туғызады.

НАСЕКОМДАРДЫҢ АУРУЛАРЫ. Насскомдардың жәнс баска зи- янкестердің ауруларын қоздырғыштарға бактсриялар, саңраукүлақтар, вирустар жәнс бір клсткалы карапайым жануарлар 110

жатады. Қазіргі кезде насекомдардың ауруларын коздыратын бакте- риялардың 250 мыңдай түрі белгілі. Солардың ішіндс Bacillus thuringiensis Вегі. деп аталатын түргс жататын кристалл түзуші спо- ралы бактериялар ерекше орын алады. Табигатта ауру жаппай та- раған кезде (эпизоотия кезіндс) өлгсн насекомдардың ксйбіреулерінен бөлініп алынган осы түрдің бірнсшс варианттары зи­янды насекомдармсн күресу үшін бактсриялы препараттарды жасауға нсгіз болтан. Мысалы, энтобактсрин дсп аталатын микробиологиялық препарат үшін ара көбелегінің жүлдызкүртынан алынган, ал дсндро- бациллин препараты үшін сібірлік жібск көбслсктің жүлдызқұртынан алынған бактериялық штаммдар пайдаланылады.

Насекомдардың ауруларын қоздыратын саңраукүлақтардың 400- дсн аса түрлері бслгілі. Әсірссс жиі ксздесстіндсрі: зигомицсттср кла- сынан— энтомофторлы саңрауқүлак түқымдасының өкілдсрі жәнс мускардинді саңрауқүлақтар. Бовсрия туысына жататын саңрауқүлақтың негізінде зиянды насскомдардың көптегсн түрлсрін (колорадтық қоңызды, зиянды бақашык кандаланы, шалгын жәнс жүгсрі көбелектері жұлдызқүрттарын ж дне баскаларды) ауруға шал- дықтыратын боверин препараты жасалған. Полиэдроз вирустары ты- ныштық күйінде өлгсн организмнің клсткаларының ішіндс срскшс кеп қырлы белокты заттар — полиэдраларда болады. Ауруга шал- дыққан жүлдызқүрттың денссін сары дактар каптап кстсді. Ядсрлі полиэдроз түт көбелегінің, сопы көбслектің, жүпсыз көбелсктің жүлдызқүрттарында жэнс шырша егеушісінің личинкасында зерттсл- гсн.

Гранулез вирустарының полиэдроз вирустарынан айырмашылығы — олар бір-бірден (ксйде жүп қүрып) сопакша келгсн капсулаға оранған және грануланың үлкендігі полиэдраларға Караганда кішкснс болады. Гранулез алма жсмірінің, капуста ак көбслсгінің, күздік көбелектің және қабыршақ қанаттылардың баска да түрлсрінің жүлдызқұрттарында байқалған. Ауруға шалдыккан жүлдызқүрттар- дың денесінің бауыр жағы көбінесс акишл немссс акшвіл-сары түсті болады. Әдетте ондай жүлдызқүрттар тіршілік әрскеті нашарланудан әлсіреп өледі.

Басқа микроорганизмдсргс қарағанда вирустар тірі организмдсрдің клеткаларында ғана тіршілік ете алады жэнс оларды жасанды қоректік ортада көбейту әзірше сәтсіздіккс үшырауда, Сондықтан ауру қоздырғыш вирустарды тауып алып лабораторияда өсіріп көбсй- ту үшін табиғатта өлгсн насскомдарды жинауға тура кслсді.

Протоза ауруын қарапайымдар (Protozoa) типіне жататын бір клсткалы жануарлар қоздырады. Олардың ішіндс аралардың нозема­тоз (Nosema apis Zand) ауруын, түт көбслсгінің пебрина (N. bombycis Naeg.) ауруын қоздыратын споровиктер класына жататын микроспоридия отрядының кейбір өкілдсрі ете жаксы дамыған. Мнк- роспоридиялар қоздыратын аурулар зиянды насскомдарға карсы

колданылуда жэнс сол ауруларды зиянксстсргс колдан жүктыруға эрскст жасалуда.

Қорек тізбегі. Жануарлардың қорсктенуі оларды баска организм- дермен азды-көпті дәрежсдс корсктік карым-катынастар нсгізіндс тыгыз байланыстырады. Бұл қарым-қатынастар тск скі оргамизммсн ғана, яғни қорск затын тұтынушы мсн (консумснт) жәнс камтамасыз етушімен (продуцент) шсктелмсйді. Тұтынушылардың копшілігі өз тарапынан басқа организмдсрді, ал олар үшінші организмдсрді жәнс т. б. қоректік заттармсн қамтамасыз стуші болуы мүмкін. Сөйтіп, ксйде көптсген түрлсрді байланыстыратын корек тізбсгі қүрылады.

Қорск тізбсгі әдсттс өсімдіктердсн, ягни анорганикалык қосылыстардан орган и калы к заттарды жасауға кабілстті автотрофты организмдерден немесс өсімдік текті жэнс жануар тскті дайын орга- никалык заттардың қалдықтарынан басталады. Бүл заттармен фито- фаггар, сапрофагтар, нскрофагтар қоректенсді. Насскомдардың бұл топтары есебіндс энтомофагтар — жырткыштар мсн паразиттер, ал паразиттер ссебіндс үстсмс паразиттер коректенсді. Демск, корск тізбегінің неше түрлі тармақтары бар жэнс етс күрделі, көбінссс тым шиеленісксн. Сондықтан ауыл шаруашылык зиянксстсріне карсы ин- тегралды күрес тэсілін қүру үшін қорск тізбсгінің қүпиясын ашудыц прақтикалық маңызы өте зор.

Дата добавления: 2023-10-03