XII- ТАРАУ. КӨКӨНІС ЖЭНЕ КАРТОП ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ

КАПУСТАНЫҢ ЖӘНЕ БАСҚА КРЕСТГҮЛДІ ДАҚЫЛДАРДЫҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ

Көкөніс дақылдарының ішіндс насскомдармсн сң қатты

зақымданатыны — капуста. Қазақстанның тек оңтүстік-шыгысында гана оны насскомдардың 50-дсн астам түрлсрі зақымдайтмнм белгілі. Төменде солардың ішіндегі ең қауіптілсріне ғана сипаттама бсрілсді.

Капуста бітесі — Brevicoryne brassica L. Тсң канаттылар отряды- ның (Homoptcra) бітслср түқымдасына (Aphididac) жататын насском. Қазақстанда тсгіс таралған. Әсірссе оңтүстік жәнс оңтүстік-шыгыс аудандарда қатты зиян келтіреді.

Қанатсыз партеногенездік үрғашы көбелектің дснс пішіні

жүмыртқа тәрізді, түсі сарғьглт-жасыл, үстін сүрғылттау ақшыл түсті балауыз шаңы басып түрады. Денесінің ұзындығы 1,93 мм, сні 1,22- 1,25 мм. Ал қанатты партеноғенездік үрғашысының дснссі

сүрғылттау, қүрсағы көкірск бөлігінсн айқын жіктелгсн. Мүртшала- рының үзындығы дснесінің үзындығындай, басы мсн көкірсгі қоңыр, ал қүрсағы сарғылт-жасыл түсті болады. Денесінің үзындығы 2,15 мм, көлдснсңі 0,87 мм. Жүмырткалайтын үргашылары канатсыз үсақ болады. Дснссінің үзындығы 1,7 мм. Жүмыртқалары үзынша сопак., алғашқы кездс ақсары, ксйіннен жылтыр-қара түскс айналады (33- су рет) .

33-сурет. Капуста бітесі (С. М. Волков пси Л.
Зимин бойынша):

а-мнатсыз үргашы бітс; 6-к.анатты үргашы кенс;
В-бітснің жүмыртқалары бар капуста оэсгі.

Зиянкес жүмыртка фазасында жиын-теріннен ксйін қалған капу­ста өзегінің түбірінде, тұқымдық егісте жэне. жабайы өсстін крестгүлді есімдіктерде қыстайды. Ерте көктемде сол жұмырткалардан шыққан личинкалар торт рст түлеп, партеногенетикалык «нсгіз салушы» үрғашы бітелерге айналады. Жаз бойы капуста бітссі үрықтанбай (партеногенетикалык жолмен) бірден личинкалар тауып тез көбсйсді. Бітелердің эркайсысы 40-70 дейін личинкалар туады. Сөйтіп зиянксс жаппай көбейген қезде өсімдік жапырактарын, ал түкымдыкта гүл өркендерін, түтасымен бітенің ересектері мен личинкалары үйыса ба- сып түрады.

Екінші үрпактан бастап канатты партеногенетикалык үргашы бітелер шыгады. Олар капуста егісіне немесе баска да мәдени не жа­байы өсетін крестгүлділерге үшып барып, сонда колониялар күрып шогырлана тіршілік стеді. Жаз аягында, ягни өсімдіктердің всгстаци- ясы аякталар кезде, бітенің үрғашыларымен қатар ерксктсрі дс пайда болады. Олар шагылысып үрыктанғаннан кейін ұргашылары жүмырткалауға кіріссді. Қазакстанның оңтүстік-шығысында капуста бітесі кыркүйектің бірінші жартысында жүмырткалайды.

Капуста бітесі Қазакстанда бір жазда 8-15 генерация бсріп көбсй- еді. Оның келтіретін зияны отс зор. Әсіресе жаздыц скінші жарты­сында пісстін капустаны катты закымдайды. Капуста жапырактарының бітелер сорған жерлерінде алгашында акшыл дактар пайда болады. Одан соң жапырак шетінен бастап ширатыла бастайды және бітелердің денесінсн болініп шығатын сұйык заттар жапырак тактасын ластайды. Ал түкымдык егістс осімдіктсрдің жас өрксндсрі бүралып кисайып, деформацияланады, осуі кешсуілдсйді жәнс түкымның түсімі кемиді. Ақ каудан капуста закымданса оның кауданы оте борпылдак және жеңіл болады. Кеш пісстін капуста катты закымданганда онімнің түсімі 36-48 проценткс дсйін азаяды.

Бітелердің коптсген табиғи жаулары бар. Жырткыш және пара- зиттік тіршілік етстін насекомдар олардың сан молшсрін едәуір азай- тады. Солардың ішінде ең тиімділерінің бірі кокцинсллид түкымдасына жататын жеті нүктелі кокцинеллид (Coccinclla seplcmpunclata L.). Әсірссс ол мамырдың аяғы мсн маусымда жаппай шығады да бітслерді коп мөлшердс жеп, қүртып жібсреді. Сол сияқты ызылдак пшбындардың жэнс алтын козділердің личинкалары (кейбіреулерініц еркектері де) бітелермен қоректенеді.

Крестгүлділер кандалалары — Eurydema. Жартылай қатты канаттылар (Hemiptera) отрядының калканшалылар (Pcntatomidae) түқымдасына жататын насекомдар. Қазакстанда крестгүлді дакылдарға бүл туыстың 5 түрі зиян келтіреді. Олардың барлығының мүртшалары 5 бунактан түрады және күрсактарының жартысын жа­уып тұратын үшбүрышты калканшасы болады. Ал олардыц түрлсрін бір-бірінен мына томендегі белгілер арқылы ажыратуга болады.

Рапс кандаласы (Eu. oleracea L.) акшыл немесс кызыл дактары мен жолактары бар жасыл немесе кок түсті жылтыр кандала. Ал- дыңғы арка сакинасыныц ортасында артка карай ксңсйс түсстін

акшыл немесе қызыл жолағы болады. Денесініц ұзындығы 5,5 мм. Қазакстанда тегіс таралған.

: Әшскейлі қандала (Е. ornata L.) Жалпы түсі кызыл, алдыңгы арка сакинасында 6 кара дақ, ал калаканшасы мен үстіңгі канаттарында кара, кызыл түсті дактармен жэне жолактармен әшексйлснген сурст болады. Басы мсн қүрсағының ең соцгы бунағының үсті кара, ал ^қалган бунактарының үсті кызыл. Дснесінің үзындыгы 9-10 мм. Қазакстанда тегіс таралған.

* Марокан қандаласы (Е. marocandica Osh.) — әшексйлі кандалаға үксас, бірак кұрсағының орталык бөлігінде көмескілеу көрінстін скі қара дак болады. Қазакстаннын тек оңтүстігінде ғана кездсссді. г Қыша қандаласы (Е. festiva L.)— дснесі дөңестеу, күрсағының үсті кара, үзындығы 7-8,5 мм. Қазакстанда тегіс таралған.

I Сібір қандаласы (Е. gebleri Коі.)— денесінің алдыңғы арка бөлігінде жасылдау кара түсті 6 дак болады, үстіңгі канаттарының сырткы бөлігі акшыл сары немесе қызыл түсті. Қдлканшаның бүйір жактары да осындай түсті жолактармен көмкерілгсн.

Қандалалардың жұмырткалары кішксне ксспск пішінді. Pane қандаласының жүмыртқалары жасылдау сары, биіктігі 0,6-0,8 мм. Әшскейлі қандаланың жүмырткалары кара, шеңбері жәнс бүйір жағында кара нокаты бар сүрғылт түсті, биіктігі 1 мм болады.

;■ Қандалалар өсімдік қалдыктарының, көпшілік жағдайда ағаш тек- тес өсімдіктсрдің жерге түскен жапырактарының жэне топырак кссск- терінің астында кыстайды. Көктемнің алгашқы жылы күндсріндс олар қыскы мекендерінен шығып, айналасындағы жабайы өсетін әр түрлі крестгүлді өсімдіктсрмсн қоректенеді де одан сон дакылдардың егістігінс көшеді. Жүмырткаларын крестгүлді есімдіктсрдің жапы- рактары мен сабактарына алты-алтыдан скі катар стіп орналастыра- ды. Ауа райы жағдайларына байланысты үрыктың дамуы 6 күннсн 12 күнге дсйін созылады. Личинкалардыц дамуына 20-25 күн ксрск. Сол мерзім ішіндс 4 рет түлеп, үлкендерінің катарына косылады.

Қандалалар мсн олардың личинкалары өсімдік жапырағының эпи­дермис кабатын немесе гүл оркендерін істік түмсыктарымсн шаншып, өсімдік шырынын сорады. Жапырак бетінің кандала сорған жср- лерінде акшыл дактар, ал катты зақымданған жагдайда үсак тссіктср пайда болады. Закымдалған жапырактар кейін саргайып, солып ^Жалады. Өсімдік жас кездерінде закымданса біржола курап кстсді. Түқымдык егістерде кандаЛалар закымдаған осімдіктсрдің гүлдері мсн жеміс түйіндері түсіп немесе түқымдары бүрісіп калады.

Қандаланың бұл түрлері жылына Қазакстанның солтүстік аймактарында 2, оңтүстііінде 3 генерация беріп кобсйсді.

Крестгүлділер бүргелері — Phyllotreta. Қатты канаттылар (Coleoptera) отрядының жапырак жемірлері (Chrysomclidac) тұқымдасына жататын үсақ қоңыздар. Оларға тән жалпы белгілср: арткы аяктары жаксы жетілген, сондыктан секіріп жүріп тіршілік етеді, мүртшалары жіп тәрізді, 11 буыннан түрады. Олардың Қазакстанда ең кеп таралған түрлері мына томендегілер.

Қара бүрге (Phyllotrela atra Ғ.) және оңтүстік бүргссі (Ph. crucifcrac Goeze) металл жаркылы бар жасыл рсңді кара коңыздар, денелеріңің үзындығы 1,8-3 мм.

Ақ сирақты бүргс (Ph. ncmorum L.) үстіңгі канаттарында сары жо- лактар бар кара коңыз. Аяктарының табан және сирак бөлімдері са­ры, басы мен алдыңғы аркасы металл түсті, үзындығы 2,5-3,5 мм.

Көк бүрге (Ph. nigripcs F.) жалпы түсі кек-жасыл, мүртшалары кара, дснесінің ұзындығы 2,2-2,8 мм.

Ирек жолакты бүрге (Ph. undulata Kutsch.) үстіңғі канаттарында сары түсті ирек жолағы бар кара коңыз. Дснссінің үзындығы 2-2,8 мм.

Қоңыздардың жүмырткалары акшыл сары, жартылай мөлдір, со- пакшалау келеді, үзындығы 0,3-0,4 мм. Личинкалары күрт тэрізді жіңішке, сары түсті болады. Қуыршактары ашык, акшыл сары түсті.

Жоғарыда келтірілген бүргслсрдің барлығы ересек насеком күйіндс өсімдік калдыктарының астында жэнс жердің үстіңгі бетіндегі топы­рак арасында қыстайды. Қыскы мексндсрінен сртс көктемдс шығады да алғашында жабайы өсстін крсстгүлді өсімдіктсрмсн коректснсді, одан соң егіске көшеді.

Бүргслер көбінссе жапырактармсн коректенсді. Закымданған жа- пырактардың бсттерінде уытты жара тэрізді күлдірсгсн үсак дактар пайда болады. Капуста жэнс баска крсстгүлді дакылдардың алгашкы даму ксзінде бүргелер олардың жас кегін біржола күртып жібсрсді. Ал тұкымдык егістерде олар есімдіктің жапырактарымен катар гсне- ративті (гүл, жеміс қабы) мүшелерін де закымдайды. Бүргелср эсіресе ауа райы ыстык жэне күрғашылык ксздс катты зиян келтіреді.

Бүргелердің барлығы дсрлік жүмыртқаларын топыракка салады. Олардың личинкалары өсімдіктердің үсақ тамырларымен нсмесс та­мыр мойнына жакын жср үстілік мүшслерімсн корсктенеді. Тек ак сиракты бүрге ғана жүмырткаларын жапыракка салады. Оның личин­калары ткандсрін кеулсй жол жасап, сонда қоректеніп тіршілік стсді. Қуыршақтану процесі топырак арасында өтсді. Жаңа үрпактың жас қоңыздары шілдснің аяғы мсн тамыздың бас кезіндс шыгады. Олар да әр түрлі крестгүлді өсімдіктермсн коректенсді, бірак дакылдарға пэлсндсй зиян кслтіре коймайды.

Капуста күйе көбелегі — Plutella maculipennis Curd. Қабыршак қанаттылар отрядының күйс көбелсктср (Plutellidac) түқымдасына жататын кішкене көбелек. Қазакстанда тегіс таралған.

Көбелсктің денссінің үзындығы 12 мм, канаттарының ерісі 15-18 мм. Алдыңғы қанаттарының үсті коңырлау сүр түсті. Қанаттарының арткы жисгін бойлай дөңгслск үш төмпсшікті акшыл сары жолак ор- наласкан. Артқы канаттары үзын шашактары бар күлгін коңыр түсті (34-сурст). Жүмыртқалары акшыл сары, аздап сопактау, үзындығы 0,4-0,5 мм. Жүлдызкүрттары үршык тәрізді, акшыл жасыл түсті бо­лады. Денссін сирск шыккан кара кылшыктар басып түрады, үзын- 240

дығы 9-12 мм. Қуыршагы сарғылт немесе жасылдау, сопақша кслген ақ түсті борпылдақ пілләнің ішіндс болады. Ұзындығы 10 мм.

Зиянкес қуыршақ күйінде арам шөптерде жәнс жиын-тсріннсн кейінгі қалдықтарда қыстайды. Көбелектердің үшуы ертс көктсмдс? Қазақстанның оңтүстігіндс — сәуірдің аяғы мен мамырдың басында, ал солтүстігіндс — мамырдың аягы мен маусымның бас ксзіндс ба- сталады. Көбелектер ымырт кезінде және түнде шығады.

Көбслектср жүмыртқаларын әдетте капуста жапырағының астыңгы бетіндсгі жүйкс бойына орналастырады. Ксйде олар жұмыртқаларын тұқымдық капустаның бітеу гүліне де салады. Бір үрғашы көбслск жекелеп нсмесе аз-аздан топтап, 100 жүмыртқаға дсйін салады. Ұрықтың дамуы 4-8 күнгс, қуыршақтың дамуы 5-10 күнгс, жүлдызқүрттардың дамуы 11-18 күнгс созылады.

Жүмыртқадан шыққан жас жүлдызқүрттар алгашында жапы- рақтың сыртқы эпидермис қабатын тссіп, жұмсақ тканінс снсді дс со- нда мина (куыс жол) жасап қоректснеді. Бір рет түлсген соң олар минадан шығады да жапырақ бетінде ашық түрде тіршілік стсді. Ка- пустаны зақымдайтын басқа зиянкестерден айырмашылыгы, бүл көбслсктің жүлдызқүрттары қоректснгендс жапырақ тақтасмның эпи- дсрмисінс тимей жүмсак, тканін ғана ойып, яғни жүқа үлпскпсн керілген «терезе» жасап жейді. Кепщілік жағдайда жүлдызқүрттар есімдіктің төбе бүршігін де зақымдайды. Мұндай жагдайда капуста- ньщ қауданы байланбай қалуы да мүмкін. Олар пісіп-жетілс бастаган капуста қауданының ішіне еніп те закымдайды. Бүл көбелектің жүлдызқүрттары әсірссе ертс пісетін капустаға көп зиян кслтірсді.

Капуста күйе көбслегінің бір гснерациясының дамуы 20-30 күнгс созылады. Қазақстанның солтүстік және орталық облыстарында ол 3- 5, ал оңтүстігінде 6-8 генерация беріп көбейеді. Табиғатта зиянксстің сан мөлшерін оның табиғи жаулары едәуір азайтып түрады. Со- ндықтан оның ең соңгы үрпағының сан мөлшері аса жоғары болмай- ды. Табиги жауларының ішінде оның жүлдызқүрттары мсн қуыршақтарында паразиттік тіршілік ететін шаншарлардың, әсірссс нитобия туысына жататын Nitobia fenestralis Holmgr. дсп аталатын шаншардың маңызы ете зор.

Е; 34-сурет. Капуста күйесі:
к' 9-имаго; б-жұдцызқұрт.

Капустаның ақ көбелегі — Pieris brassica L. Қабыршак қанаттылар (Lepidoptera) отрядының ақ көбелектер (Picridac) тұқымдасына жатады. Қазақстанда тегіс таралған. Қанаттары ак, мүртшалары түйреуіш басы тэрізді ірі көбелек (35-сурст). Алдыңғы қанаттарының жоғарғы бүрыштары қара жәнс үрғашыларының канаттарында 2 кара дак болады, қанаттарының өрісі 55-60 мм. Жүмырткалары сары, пішіні шөлмек тәрізді, көп кырлы болады. Жұлдызкұрттары сарғылт-жасыл, денесіндс топ-топ болып көлденсң қатарларға орналасқан нүктелер мен дақтар жәнс бүйір жактарында сары, арка жағында жіңішке ақшыл түсті жолактар болады. Сонымсн катар денесін қылшыктар мен түктер баскан. Ересск жұлдызкүрттар- дың үзындығы 44 мм жетеді. Төменгі жастағы жұлдызкұрттардың ба­сы кара, ал жоғарғы жастағыларынікі үсак кара дактары бар жасылдау сүр түсті болады. Қуыршағы кара дактары бар сұрғылт жа­сыл түсті, үзындығы 23 мм.

Капустаның ак көбелегі жылына 3-4 генерация беріп көбсйсді. Ол ағаштардың діңі мен бұталардың сабағында, үйлердің ксрсгссіндс, ду- алдарда жэне баска жерлерде қуыршак күйінде кысгайды. Көбелсктср ерте көктемде ұшып шығады. Олар күндіз ұшады да әр түрлі өсімдіктердің, көбінссе крсстгүлділердің гүл шырынымен корсктенсді. Ұрғашы көбелектер жұмыртқаларын крестгүлді осімдіктсрдің жапы- рақтарының астыңғы бетіне орта ессгҮпсн 60-80 топтап орналастыра- ды. Әрбір үрғашы көбелек 250-дей жүмыртқа салады.

Жүмыртқалардың дамуы ауа райы жағдайларына байланысты 8-14 күнге созылады. Бірінші күндері жүмыртқа тобынан шыккан жүлдызқүрттардың барлығы бірге болады да, жапырактың астыңғы жағын ксміріп жеп, үстіңгі эпидермис қабатына тимейді. Ксйінірск олар өсімдік бойымен ормелеп жан-жакка таралып, жскс-жекс тіршілік етеді.

Бұл көбелектің жұлдызкүрттары капустаның жапырағын шетінсн бастап кеміріп жеп, тек ірі жүйкелерін ғана калдырады. Жүддызкүрттардыц дамуы ауа райы жағдайларына байланысты 17 күннен 25 күнге, ал қуыршақтың дамуы 11 күннсн 18 күнгс дейін созылады.

Капуста ақ көбелегінің табиғи жауларының ішінде ең корнектісі Apanteles glomeratus L. деп аталатын ііаразитгік тіршілік стстін на­секом. Ол жүмырткаларын топтап зиянксстің 1-жастағы жұлдызқүрттарының ішіне салады. Олардан шыккан личинкалар жүлдызқүрттың ішкі мүшелерінде қоректеніп паразиттік тіршілік етеді. Ақырында жүлдызкүрт өледі, ал паразиттің личинкалары қоректенуін токтатып, сыртка шығады да сары түсті пілләнін ішіндс куыршакка айналады. Капуста ақ кобелегінің жұлдызкүрттарында шаншарлардың тағы бірнеше түрлері және Zeniliia vulgaris Fall дсп аталатын кірпі шьібын паразиттік тіршілік етеді. Ксйбір жылдары олар зиянксстің санын 70-80 процентке дейін азайтады.

Шалқанның ақ көбелегі — Pieris rapae L. Бүл зиянксс те ак кобелектср тұқымдасына жатады. Қазақстанда тсгіс таралған. Капу- 242

35-сурет. Капуста ақ квбелегс
а-имаго; б-жүлдызқүрт.

таның ақ көбслегіне өте үқсас, бірақ одан гөрі кішірск. \анаттарының өрісі 40-50 мм. Ұргашы көбслектің алдыңгы қанаттарында екі-екідсн, еркегіндс бір-бірден қара дақтар болады. Артқы қанаттарының астыңғы жағы сарғылт, ал үстіңгі жағы ақ жәнс алдыңғы жиегінде қара дақ болады. Жұмыртқасының түсі жәнс пішіні капуста ақ көбслсгінікіндей. Жұлдызқүртының үзындыгы 20- 24 мм жетеді, барқыт тәрізді жасыл, денесін қысқа түктср басқан, арқасында бойлай орналасқан сары жолақ болады. Қуыршагы жасыл- дау. немесе сүр.

Капуста ақ көбелегі сияқты бүл түр де қуыршақ күйіндс өсімдік қалдықтарында, ағаштардың діңі мен бүталардың сабақтарында, үйлердің және басқа қүрылыстардың керегелерінде қыстайды. Көбс- лсктер ерте коктемде (капуста ақ көбслегінен бүрын) үшып шыгады да көп кешікпсй жүмыртқалауға кіріседі. Жүмыртқаларын бір-бірдсн жекелеп крестгүлді есімдіктердің жапырақтарының астыңгы бстіне орналастырады. Әрбір үрғашы көбелек 200 дейін жүмыртка салады. Ауа райы жагдайларына байланысты жүмыртқаның дамуы 5-13 күнге, жүлдызқүрттың дамуы 17 күннен 29 күнгс дейін созылады. Капустаның ақ көбелегі сияқты бүл кобелек те жылына 3-4 генера­ция беріп көбейеді.

Көбслсктің жүлдызқүрттары топтанбай жеке-жеке тіршілік етсді. Олар алғашында капуста жапырағын кеміріп, әр түрлі пішінді кіші- гірім тссіктер жасап қоректенеді. Сонан соң жапырақ тақтасын түгелдей жуан жүйкелеріне дейін жеп қояды. Екінші жэнс одан кейінгі үрпақтардың жүлдызқүрттары капуста қауданының ішінс сніп те қоректенеді. Зиянкестің сүйық экскременттсрімсн ластанып зақымданған капуста қаудандары әдетте шіріп кстсді, жагымсыз иіс шығарып, тамаққа пайдалануга жарамсыз болады.

Капуста ақ көбелегіндс паразиттік тіршілік стетін шаншарлар мсн кірпі шыбындар шалқан ақ көбелегінің жүлдызқүрттары мсн қуыршақтарын да зақымдайды.

Қышаның ак, көбелегі — Synchloo daplididae L. Жоғарыда келтірілген көбелсктер сияқты бүл зиянкес тс ак кобелектер түкымдасына жатады. Қазақстанда тегіс таралган.

Көбслектің канат өрісі 40-47 мм, алдыңғы канаттары кара дактары мсн жолактары бар ак түсті болады. Артқа канаттарының жалпы түсі жасылдау, ақ дақтары мен жолақтары сары және қара түсті бол ы п келеді. Жүмыртқасы шалкан көбелегінің жүмыртқасына үксас. Дамуы аяқталған жүлдызкүрттардың үзындығы 30-32 мм, көкшіл сүр нсмссе сарғылт-жасыл, басы акшыл-жасыл. Денссінде көптсгсн коңыр түсті сүйсл тэрізді төмпешіктер болады. Қуыршагы сүрғылт-сары, дснссін ұсак нүктелер басқан, үзындығы 18-20 мм.

Бүл түрдің көбелектері жүмырткаларын арам шөптсрдің жәнс крсстгүлді түкымдык өсімдіктердің жапырактары мсн гүл шоғырларына жекслеп орналастырады. Даму циклі мсн өсімдіктсрді закымдау сипаты жағынан капуста және шалкан ак көбслсктсрінс үксас.

Капустаның қоңыр көбелегі — Mamestra brassica L. Қабыршак канаттылар отрядьіның коцыр кобелектер немесе түн көбслсктсрі түкымдасына жатады. Көп қоректі зиянкес, яғни, өсімдіктсрдің әр түрлі түқымдастарға жататын көптеген түрлерімен корсктснсді. Бірак солардың ішіндс капустаны көбірек үнатады. Қазакстанда тсгіс та­ралган.

Қанаттарының өрісі 40-50 мм жететін ірі көбслек. Алдыңгы канаттарының түсі сүрғылт-коңыр, алдыңгы жиектсрінде сарғылт-ак түсті ирек сызық пен 2 кара дак болады және олардың орта шеніндс шеттері кетік-кстік қара түсті кос жолақ кесе көлдснсң орналаскан. Арткы канаттары таңбасыз ақшылдау болады. Тыныштык калыпта көбелектің канаттары денесін бойлай шатыр тәрізді жиналып жабады. Жүмыртқалары жарты шар пішінді сүр түсті жэнс коп кырлы болады. Жүлдызқүрттарының түсі даму барысында акшыл-жасылдан кара түске дейін өзгереді. Денесінің бүйір жактарында жалпак күңгірт са­ры жолақ және үзілмелі екі қара <рызық жатады. Ұзындығы 50 мм жетеді. Қуыршағы қызыл-қоңыр, жылтыр, үзындыгы 20-25 мм.

Капуста қоңыр көбелегі Қазакстанның оңтүстігінде 2, солтүстігіндс 1 үрпақ беріп көбейсді. Қуыршак күйінде топырак арасында қыстайды. Кобелектер республиканың оңтүстігінде мамыр айында, солтүстігінде маусымның бірінші жартысында үшып шыгады. Олар ымырт жабылганнан кейін және түнде үшады да күндіз топырак ке- сектерінің, өсімдік калдыктарының жэне баска әр түрлі паналардың астында жатады. Жүмырткаларын әдетте 40-60 данадан топтап, ка­пуста жапырағының астыңғы бетіне орналастырады. Ол өтс өсімтал кследі, әрбір үрғашы кобелек орта есеппен 600-700, ал ксйбірсулсрі 2600 жүмыртқаға дейін салады.

Ауа райы жағдайларына байланысты үрықтың дамуы 10-15 күнгс созылады. Жүмырткадан шыққан жүлдызкүрттар бірінші күндері бар- лығы бірге топтанып тіршілік етеді де жапырактың астыңғы жүмсак тканімен коректенсді. Одан соң өсімдік бойымен өрмслеп, жан-жакка 244

тарап кетеді. Басқа зиянкестерден айырмашылығы — олар капуста- ның жапырағын ойып-ойып, үлкенді-кішілі жәнс әр түрлі пішінді саңылаулар жасап жейді. Ересек жұлдызқұрттар капуста кауданының ішіне еніп, оны экскремснттерімен ластайды. Ондай капуста қаудандары сақтауға жарамай, шіріп кетеді.

Қалыптасып келс жатқан капуста қауданының салмағы жапы- рақтарын зиянкестің зақымдау салдарына байланысты болады. Егер жапырақтардың беттері 16 процентке дейін закымданса, онда зақымдалмағандарына Караганда капуста қауданының салмағы 32,8 процентке, 50 процентке дейін закымданса, 69,8 процснткс дсйін ке- миді. Ал жүлдызқүрттар капуста жапырағының 70 процснтін жсп қүртса, өсімдік бас алмайды.

Жүлдызқүрттардың дамуы 24-50 күнге, қуыршактың дамуы 12-28 күнге созылады. Осыған орай көбелектердің үшып шыгуы және олар- дың жұмыртқалау мерзімдері де өте шұбалыңқы болады. Сондықтан бір кезеңде жаңа ғана шыққан жүлдызқүрттар мсн lV-V-жастағы жүлдызқұрттарды да кездестіруге болады.

Капуста көбелегі 2 үрпақ беріп дамитын аймактарда бірінші үрпақтың сан мөлшері өте көп болады. Ал екінші үрпактың сан мөлшері әр түрлі энтомофагтардың белсенді әрсксттсрінің нәтижесінде жиі-жиі азайып түрады. Көбелектің жүмыртқаларында трихограмма, жүлдызқұрттары мен қуыршақтарында шаншарлар жане кірпі шыбындар паразиттік тіршілік етеді. Ал жауын-шашын шамадан тыс мол болған жылдары" көбелектің жүлдызкүрттары виру- стар мен бактериялар қоздыратын ауруларға шалдығып, жаппай кырылып та қалады.

Көктемгі капуста. шыбыны — Delia brassica Bche. Қос канаттылар (Diptcra) отрядының гүл шыбындары (Anlhomyiidac)

35- сурст. Пияз иіыбыны: а-имаго; б-личинка.

тұқымдасына жатады. Капустаның, тарнаның жэне баска да крсстгүлді өсімдіктердің қатсрлі зиянкесі. Қазакстанда тсгіс таралған.

Дснесінің үзындығы 6-6,5 мм күлгін сүр түсті шыбын. Кәдімгі бөлмс шыбынына өтс үксас. (36-сурет). Ерксктерінің алдынгы арка бунактарында 3 кара жолак және күрсағында бір жалпак кара жолак болады, арткы сирактарының түп бөлімінің іш жагында бір шок кылшык орналаскан. Ұрғашы шыбын ерксгінс карағанда ірі жэнс ашык түсті, аркасы мсн күрсағында жолактар болмаііды. Жұмьірткасьщың түсі ак, пішіні үзынша сопак, үзындығы 1,0-1,1 мм, личинкалары қүрт тэрізді, аяксыз, акшыл түсті, дснссінің алдыңгы бөлімі жіңішкелеу эрі жалпактау келген, артқы жағында конус пішінді 14 төмпешік болады, олардың соңгы тертеуі скі-екідсн орна­ласкан. Жалған піллэсі ксспск тэрізді, күрсң-коңыр түсті, үзындыгы

6- 7 мм.

Көктемгі капуста шыбыны жылына 2 үрпак беріп өсіп-өнсді жәнс піллэ күйінде топырак арасында кыстайды. Көктсмдс шыбынның үшып шығуы капуста көшсттсрін жсрге отырғызу кезіндс, ал оныц жүмыртқалай бастауы шиснің гүлденуіне тура келеді. Шыбындар жүмыртқаларын аз-аздан топтап, өсімдіктің тамыр мойнына, са- бағының төменгі бөлігінс нсмесе өсімдік түбіне жакын топырак кссек- терінің астына орналастырады. Жүмырткадан шыккан личинкалар тамырға жэне капуста көшеті сабағының твменгі бөлігінс, шалканның, тарнаның, шомырдын тамыржемістерінс сніп, өсімдіктін сол мөлшерімен қорсктенеді. Закымданған тамыр жүйссі жәнс тамыр- жсмістер шіріп кетсді. Әсірссе капустаның көшеттерін закымдауы етс кауіпті. Личинкалар топырак арасында куыршақтанады.

Жазғы капуста шыбыны — Delia floralis Fll. Көктсмгі капуста шыбынына өте үқсас. Бірак одан гөрі үлкендеу (үзындығы 7-8 мм), сарғылт-сүр түсті, канаттарының сары түсті жүйкслсрі сарғылт-коңыр болады. Личинкасының көктсмгі капуста шыбынының личинкасынан айырмашылығы —қүрсақтың соңғы бунағындағы төмснгі 6 төмпсшік бір-бірінен бірдей қашыктыкта орналаскан.

Шыбындар кыстап шыккан жалған піллэлардан жаздың скінші жартысында үшып шығады жэне олардың үшу ксзсңі үзакка созы­лып, шүбалыңкы болады. Бүлардың жаппай үшып шығуы көктсмгі капуста көбелегінің скінші ұрпағының үшу жэне жүмырткалау ксзінс тура келеді. Жүмырткаларын капуста крестгүлділср түкымдасына жа­татын басқа өсімдіктердің түбіне топыракка салады. Ұрыктыц дамуы

7- 12 күнгс созылады. Жұмыртқадан шыккан личинкалар өсімдіктердің тамырын жэне тамырға тақау баска да мүшслсрін закымдайды. Олардың дамуы 25-40 күнге созылады. Одан соң топы­ракка еніп, 10-30 см терендікте куыршакка айналады. Капуста шы- бынмның бүл түрі таралған жерлсрінің барлыгында жылына бір үрпак беріп есіп-өнсді. Жазғы капуста шыбынының личинкалары кебінесе ак кауданды капустаның ксш пісетін сорттарын закымдайды.

Күрес шаралары. Көкөніс дақылдарын өсірудс ауыспалы сгістін жүйесін дүрыс сақтау, жиын-теріннсн кейін егіс даласын осімдік 246

калдықтарынан тазартып, терең етіп сүдігер жырту, арам шөптсрді күрту, өсімдіктсрдің қатар аралықтарын дер кезіндс баптап, суғарып тұру сияқты агротехникалық шаралардың маңызы өтс зор.

Коктемде капуста жэнс басқа крестгүлді дақылдардың жас көшст- терін нсмссс тұкымнан өніп шыққан көктсрін бүргслсрдсн корғау үшін мына прспараттардың біреуін бүркеді: метафос 40% к. э. (0,5- 1,5 л/га), актилик 50% к. э. (1 л/га), волатон 50% к. з. (0,6-1 л/га). Химиялык, препарат бүріккеннен кейінгі тосу мсрзімі 20 күн, яғни 20 күн етксн соң ғана өнімді пайдалануға боладм. Егер капуста қауданы байлануға дсйінгі мерзім ішінде өсімдіктсрдіц 5-10 про- центін бітелср колониялары мскендеген болса, онда мына препарат- тардың бірсуін бүркеді: антио 25% к. э. (0,8-1 л/га), амбуш 25% к.

э. (0,25 л/га), ДДВФ 50% к. э. (1-1,5 л/га); карбофос 50% к. э. (0,6-1,2 л/га) бүл препараттарды колданғаңнан ксйінгі тосу мсрзімі 20 күнге созылады.

Жоғарыда келтірілген көбелектердің жүлдызқүрттарының төмснгі жастагьілары жаппай шыққан кезде оларға қарсы мына инссктицид- тердің бірсуін бүркеді: базудин 60% к. э.— 1 л/га (тосу мсрзімі 30 күн); амбуш 25% к. э.— 0,25 л/га (тосу мерзімі 20 күн); ДДВФ 50% к. э.— 1-1,5 л/га (тосу мерзімі 10 күн), карбофос 50% к. э.— 0,6-1,2 л/га (тосу мерзімі 20 күн). Микробиологиялык, прспараттар- дан үсынылатындар: ак кебелектер мен күйе кебслсгінің І-ІІ жастағы жүлдызқүрттарына карсы — бактоспсин (0,4 кг/га), БИП (2-3 кг/га), дендробацилин (0,8-1 кг/га), ал капуста қоңыр көбслсгініц жүлдызқүрттарына қарсы бактоспсин (1-1,5 кг/га), битоксибацилин (2 кг/га), ВИРИН-ЭКС (0,1-0,15 кг/га), дендробацилин (1,5 кг/га).

Көбелектердің жүмырткалау ксзеңінің басында жэнс жаппай жұмыртқалган ксзінде трихограммаларды 1 гектарға 120-200 мың да­на есебімен жіберу керек.

Көкөніс дақылдарын капуста шыбыньіның личинкаларынан қорғау үшін шыбындар жаппай жүмырткалаған кезде топы ра к ка (культива- тормен жсрді өндегсндс) 1 гектарға 20-50 кг ессбімсн базудиннің 5% түйірлі препаратын салады.

ПАЛА ГҮЛДІДАҚЫЛДАРДЬЦ ЗИЯНКЕСТЕРІ

Қазақстанда лала гүлді дақылдармен (пияз бсн сарымсақ) қоректенуге маманданған организмдерден ең қатты зиян кслтіретіндсрі пияз шыбыны, пияздың ызылдақ шыбынм, қүпия бізтүмсық, сабақ нематодасы. Ал көп қоректі зиянксстсрдсн бүл дақылдардың жапырақтары мсн генеративті мүшелсрін темекі трипсі мен өрмскші кене, сымкүрттар, кеміргіш көбслсктсрдің жүлдызқүрттары закымдайды.

Пияз шыбыны — Hylemyia antiqua Meig. Қос канаттылар (Diptera) отрядының гүл шыбындары (Anthomyiidac) тұкымдасына жатады. Қазакстанда тегіс таралған.

Шыбынның түсі саргылт-сұр, үзындығы 6-7 мм, аяктары ұзын, мүртшаларының қылшықтары үрпиіп түрады, қанаттары мелдір. Ер-

ксктерінің көздері бір-біріне жақын орналаскан жәнс кұрсағында өнбойына созылған кара-коңыр түсті жолак болады. Ұрғашы шыбын- ның көздері бір-бірінсн алшақтау орналаскан және күрсагында жолак болмайды.

Жүмырткаларының түсі акшыл, ұзындығы 1,2 мм. Личинкасы да акшьгл, аяксыз, үзындығы 4-7 мм жетеді. Денесінің алдыңғы жағы жіңішкеріп сүйірленген, ауыз ілмектерінің түсі кара, жаксы көрінеді. Артқы жағы жуан жэне онда конус тәрізді 14 өсінді орналаскан, олардың ортаңгы төртеуі баскаларына қарағанда ірі болады. Жалған пілләсінің түсі кызғылт-қоңыр, үзындығы 7 мм жстеді, пішіні жүмыртка тәрізді сопакша.

Пияз шыбынының қуыршактары жалған піллә ішіндс 10 см те- рсндіктс топырак арасында қыстайды. Қазақстанның оңтүстік-шығыс аудандарында, дәлірск айтқанда Талдыкорған облысы жағдайында сәуірдің аяғы мен мамырдың бас кезінде үшып шығады. Бүл кезсң бакбак өсімдігінің гүлденуіне тура келеді. Ал дақылдың даму кс- зсндерімсн салыстырғанда шыбындардың шыға бастауы пияз көгінің «ілмск» жасау кезеңіне, ал олардың жаппай ұшуы пияздың скінші жапырағының шығуына тура келеді.

Шыбындар пияз егісінің айналасындағы гүлдеп түрған жабайы өсімдіктерде жиналып, солардың гүл шырындарымсн корсктснеді. Ал пияз скінші және үшінші жапырактарын шығарғанда сгістсгі арам шөптерге көшеді.

Пияз шыбыны әдстте жылына 2 ұрпақ беріп көбейсді. Ал колайлы жағдайлар туған жылдары оңтүстік жәнс оңтүстік-шығыс аймактарда (мысалы Талдыкорған облысының Қаратал ауданында) 3 үрпак бсріп өсіп-өнеді. Оның бірінші үрпағының шыбындары жұмырткаларын көбінесе пияз көгінс жекелсп нсмссс 5-15 данадан топтап орналасты- рады. Ал одан соңғы үрпактардың шыбындары жүмырткаларын пияз- шыктың кабыршағына немесс өсімдікке жакын топырак кссекшелсрінің астына салады. Ұрықтың дамуы 3-4 күнгс созылады.

Бірінші үрпактың личинкалары пияз көгінің ішіне өзскше жол са- лып, жапырактың парснхимасымсн қоректенеді. Екінші және үшінші үрпактардың личинкалары пиязшықтың ішінс еніп, түп жағынан ба­стап етті кабыршактарды жеп закымдайды. Личинканың дамуы 15-20 күнге дейін созылады. Зиянкес жаппай өсіп-өніп көбсйгсн жағдайда бір пиязшыктың ішінде бірнеше ондаған личинкалар корсктснсді де оның ішін үңгіп, ортак куыс жасап закымдайды. Зақымданған пияз- шықтар шіріп кетеді.

Пияз шыбынының личинкаларымсн-закымданған өсімдіктсрді жа- пырактарының солып, одан сарғайып курап калуынан білугс болады. Ондай өсімдіктср оңай жүлынады. Личинкалардың қуыршактануы пиязшыктан тыс топырак арасында өтеді. Жазғы үрпактардың куыршақтарының дамуы 8-10 күнгс созылады.

іПияздың ызылдақ шыбыны — Eumerus strigatus Fall. Қос канаттылар (Diptera) отрядының ызылдак шыбындар (Syrphidae) түкымдасына жатады. Қазакстанда тегіс таралган. Шыбынның үзын- 248

дығк 9 мм жасылдау қола түсті_г қүрсағының бүйір жактарында жар­ты ай тәрізді үш ақшыл дақ орналасқан. Артқы аяқтарыиыц саны басқа аяқтарынікіне қарағанда жуанырақ.

Жұмыртқасы ақшыл түсті сопакша, үзындыгы 0,8 мм. Личинкала- рының түсі сұрғылт-сары, бауыр жағы жалпақ, үзындығы 10-11 мм жетеді. Денссінің артқы жағында қосалқылары бар, олардың 3 жұбы етті өсінді түрінде, ал калған біреуі қоңыр түсті түтікшс түріндс бо­лады. Дсне бунақтарының жиектсрінде лупамсн қарағанда жаксы көрінстін үсак тікенектер орналасқан. Жалған пілләсінің түсі сүрғылт, үзындығы 6 мм. Личинка денесінің арткы жағында болатын қосалқылар мұнда да болады.

Қазакстанның оңтүстік-шығыс аудандарында жылына 2 үрпақ бсріп өсіп-өнсді. Пияз шыбынынан айырмашылығы — ол личинка күйінде егістік жерде топырақ астында қалған пиязшықтың ішіндс қыстап шығады. Қуыршақтануы топырақта өтсді. Шыбындар маусым айының басында үшып шығады. Жүмыртқаларын топтап пияз- шықтарға немесс соларға таяу топырак үстіндс салады. Ұрыклың да­муы 5-10 күнге, личинканың дамуы 25-30 күнге созылады. Екінші үрпақтың шыбындары тамыз-қыркүйек айларында үшып шығады.

ЬІзылдақ шыбынның личинкалары пиязды, сарымсакты, пияз- шықты гүлдерді (қызғалдақ, нарцисс жэне т. б.), ксйдс сабіз, қызылша, картоп дақылдарын да зақымдайды. ₍

Пияздың қүпия түмсықтысы — Ceutorrhynchus jakoblevi Schatz. Қатты қанаттылар . (Coleoptera) отрядының бізтүмсыктылар (Curculionidae) түқымдасына жатады. Қазақстанда тсгіс таралған. Ұзындығы 2-2,5 мм, сопак пішінді. түйреуіш басты, бүгілмслі мүртніалары бар сүр түсті коңыз. Басының алдыңғы жағы үзарып, түмсыққа айналған. Үстіңгі қанаттарының ітігісің,. бойлап. .жіңішкс акшыл 'жолак' орналаск'ан.¹ - Қанаттары күрсакҮың -үшына жедпсйді. Аяқтарының түсі қызыл-қоңыр болады. Жүмыртқалары өтс үсак, (0,3- 0,5 мм) ақшыл түсті, шар тәрізді дөңгелек. Личинкалары қүрт тәрізді, аяқсыз, бас бөлімі қоңыр, жалпы түсі сарғылт, үзындыгы 6,5 мм-гс дсйін болады.

Зиянкес жылына бір үрпақ беріп өсіп-өнеді және сресск коңыз күйінде өсімдік қалдықтарының немесе топырак кессктсрінің астында қыстайды. Коктемде олар алдымен далада жиналмай калган пияз- шықтан өніп шыққан өсімдік көгімен қоректенеді де одан сон пияз егісіне көшеді. Қоңыздар пияздың жапырактарын кем і pin, үсак тесіктер жасап жейді. Қатты закымданған жапырактар курап калады. Ал пияздың жаңа шыққан кектері зақымданса, олар тіршілігін біржола жояды.

Мамыр айының басында қоңыздар жүмырткалауға кіріссді. Ол үшін үрғашы қоңыз пияздың түтікше жапырағын кеміріп теседі де, соған жүмыртқаларын бір-бірден орналастырады. Ұрыктың дамуы 1-2 жстіге созылады. Личинкалар жапырақтың ішінде тіршілік етсді дс оның сыртқы жүқа қабығына тимсй, тек жүмсак тканін ксміріп, сыр- тынан карағанда үзынша жолақ тәрізді болып көрінстін жол салып

қоректенеді. Зақымданған түтікше жапырақтар ұшынан бастап сарғаяды да қурап қалады. Пияздың бір жапырагының ішіндс 5 ли- чинкаға дейін болуы мүмкін.

Зақымданған өсімдікте қурап қалған жапьірактардың орнына ксйін жаңа жапырақтар шығады, бірақ ондай өсімдіктердің өсуі мсн дамуы кешеуілдейді де пияздың түсімі едәуір кемиді.

Қоңыздың личинкаларының дамуы 2-3 жетіге созылады. Одан соң олар түтікше жапырақты тесіп, сыртқа шығады да топыракка сніп 3- 7 см тереңдікте борпылдақ піллә жасап, соның ішіндс куыршакка айналады. Қуыршақтың дамуы 20-30 күнге созылады. Жана ұрпақтың қоңыздары жаздың ортасында шығады. Олар пияздың түтікше жапырақтарыньщ және тұқымдық егісте гүл шоғырының шы- рынды сағақтарымен қоректенеді. Мұндай закымдаудың нәтнжссіндс тұқымдық пияздың гүлдері дән салмайды немесе дәндері бүрісіп қалады.

Жиын-терін кезінде қоңыздар сай-жыраларға жэнс баска пана бо латындай учаскелерге үшып барып, қурағЗн шептсрдің арасына нс­месе топырак кесектерінің астына еніп, қысқы үйкыга кстеді.

Темекі трипсі — Thrips tabaci Lind (ХІ-тарауды кара). Ересек трипсілер өсімдік қалдықтарының арасында немесс топырақтың үстіңгі қабатында қыстап шығады да пияз егісіне ерте кектсмдс көшеді. Олар пияздың түтікше жапырақтарының колтығын мсксндсп' олардың шырынын сорады. Зақымданған жапырактар деформацияла- нып сарғаяды да қурап қалады. Пияздың түкымдык сгісінде трипсілер гүл шоғын да зақымдап, түқымның сапасын нашарлатады. Зиянкес жылына 5-6 үрпақ беріп өсіп-өнеді.

Пияз бен сарымсақтың сабақ нематодасы — Ditylenchus alii Beijr. Фитонематодтардың тиленхиде (Thylenchidae) түқымдасына жатады. Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында таралған. Пияз бсн сарымсақтың барлық түрлерінің пиязшыктарын мскендсп, катты зақымдайды. Қүрылысы жагынан картоптың сабак нсматодасы на ore үқсас. Негізгі айырмашылықтары: бұл түрдің дснссінің күйрык бөлімі кілт сүйірленген, артқы жатыры (рудименттік) вульвадан ануска дейінгі қашықтықтан қыска, жүмыртқа безі әдсттс доғаша иілгсн не­месе ілмек тәрізді болады.

Нематодамен зақымданған пияздың тканьдері ісініп, етті қабыршақтары борпылдақ келеді, көбінесе түбіршігі шытынап жары- лады да қопарылып түрады. Ал нематода мекендеген пияз өсімдігінің квгі нашар өседі, түтікше жапырақтарының үштары курап калады. Қатты зақымданған өсімдіктер біржола өледі. Бүл жағдайда өсімдіктсрдсгі нематодалар топырақта қалып қояды. Нсматоданыц бүл түрі үшін анабиоз күйіне көшу қасисті тән. Анабиоз күйіндс не­матода 2-3 жыл бойы тіршілігін жоймай, топырак арасында жата бе­реди

Қолайлы жағдайлар болып түрса нематода өсімдік тканьдсріндс үздіксіз өніп-өсіп кебейе береді. Оның дамуы үшін үйлссімді жылы-

Ч|^:;

лық температурасы 20°С шамасындай. Ал тіршілік әрсксттсрінің төменгі жылылық табалдырыгы 7-9°С аралығы.

Erie даласында нематода көбінесе зақымданған өсімдіктсрдің жи- ын-теріннен кейінгі қалған қалдықтарында жэне аздап топыракта сақталады. Егер ауа-райы жауын-шашынды ылғалды болса, онда па­разит тез таралып, оның зиянкестік әрекеті күшейе түседі. Пияз түқымын нематодалармен залалданған топыраққа сепкен жағдайда, олар пияздың өніп шыққан көктеріне енеді де олардың дүрыс өснеуінің немесе біржола тіршілігін жоюына себепкср болады. Нема- тодалар пияз бен сарымсақты сақтау орындарын да бүлдіріп, көп зи­ян кслтіреді.

Күрес шаралары. Ауыспалы егіс жүйесін дүрыс сақтау, нематода- мен залалданған учаскеге пияз бен сарымсақты ксміндс 3-4 жылға дейін қайта егуді жоспарламау. Жиын-теріннен кейін сгістік жсрді өсімдік қалдықтарынан тазалап, терең етіп сүдігср жырту. Қоймаларда пияз бен сарымсақты сақтау туралы ережені бүлжытпай орындау: ауаның температурасын 0+3°С шамасында, салыстырмалы ылғалдылыкты 70-75% үстау, уақтысымен пиязшықтарды іріктсп, қойманы дезинфекциялап тұру.

Темекі трипсісі мен пияз нематодасына және кейбір ауруларға қарсы күрес көиіет пияздарды іріктеу, оларды отырғызу алдында ТМТД 80% с. ү.-ның суспензиясында (1 л суға 30 л) 10 минуттай ұстап өвдеу.

Пияз шыбыны, темекі трипсісі және пияздың ызылдақ шыбыны- мсн күресуде түқымды себу немесе кешет-пиязды отырғызу алдында топыраққа базудиннің 5% түйірлі препаратын (50 кг/га) сіңіру және түқымды 5% базудинмен (50 кг/га) дәрілеу. Пияз шыбынының ли­чинкалары мен пияздың құпия тұмсықты қоңызы шыққан кезде оларга қарсы пияздың когін вофатокс 30% с. ү.-мсн (0,35-0,7 кг/га) бүрку.

ЖЫЛЫ ЖАЙЛАРДА ӨСІРІЛЕТІН КӨКӨНІС ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ.

Коконіс дакылдары теплицалар мен парниктерде және басқа жылы жайларда жасанды климатта осіріледі. Eric даласымен салыстырғанда мүнда ауа мен топырақтың температурасы және ылғалдылыгы әдеттс жоғары және топырақтың қүрамы мен оған түсетін жарық та әзгеше болады. Мүндай арнайы жағдайлар жэне осы дақылдардың басқа дақылдармен алмастырмай өсірілуі зиянды организмдердің кептеген түрлерінің жаппай көбейіп, қорлана беруіне мүмкіншілік тудырэды.

Жылы жайларда огірілетін коконіс дақылдары зиянкестерінің фа- унасы 2 топтан түрады: ашық алаңдарда үнемі кездссстін қолайлы жағдайда еніп кетстін кәдімгі жергілікті түрлср (капуста шыбыны, йфестгүлділердің бүргелері, бүзаубас, қара шегірткслер, сымқүрттар, жала на hi шырыштар, бітелердің бірқатар түрлсрі, темскі трипсісі, ормекші кенелер жэне т. б.); басқа жерлерден, көбінесс оңтүстік аудандардан әкелінген, жылы жайларды мекендеуге бейімдслгсн жы-

лу сүйгіш түрлер (теплица ақ қанаты, беріш нематодалары және т. б.).

Тсплицаларда жэне баска жылы жайларда өсірілстін көконіс дақылдарын зақымдауға маманданған зиянксстсрдің барлығының дерлік ауыз аппараты шаншып-сорғыш, полифагтар жэне көбею по­тенциалы жоғары дәрежеге кетерілген поливольтинді түрлср. Мүндай ерекшеліктсрде олардың теплица жағдайында (температура мсн ылғалдылықтың жоғары болуы, дақылдардың үзак уакыт, ,ксйде жыл бойы, үзіліссіз өсірілуі) олардың қарқынды түрдс жаппай өсіп-өніп көбеюіне мүмкіншілік тудырады.

Бітелер — Aphididae. Қазақстан жағдайында тсплицаларда өсірілетін кияр, томат, бүрыш, салат, балдыркөк, ақ жслкек жәнс баска көкөніс өсімдіктерін бітелердің бірқатар түрлсрі закымдайды. Олардың ішінде әсірссе жиі кездесетіндері шабдал бітссі (Myzodcs persicae Sulz.), бакша бітесі (Aphis gossypii Glov.), кәдімгі картоп бітесі (Aulacorthum solani Kalt.), үлкен картоп бітссі (Macrosiphum euphorbiae Thom.)

Бүлардың барлыгы жыл бойы партеногенетикалык жолмсн жэнс диапаузасыз дамиды. Сондықтан олардың суыққа төзімділігі жоғары дэрежсде болмайды да қыс кезінде теплицаларды паналап, жыл бойы үзіліссіз өсіп-өніп көбейе бсреді.

Бітслер әсіресе ауаның температурасы 23-25°С, салыстырмалы ылғалдылығы 70-85% болган ж:ағдайда ете жылдам дамиды. Бір ұрпағының дамуы 6 күннсн 12 күнге дейін созылады, ал бір үргашы бітенің табатын личинкаларының саны қандай түргс жататындығына байланысты 50-100 дейін жетеді. Сондықтан өсімдіктердс бітснің ірі- ірі жаңа колонияларының пайда болып түруын қыска мсрзім ішіндс- ақ бақылауға болады.

Зиянкестсрдің сорып қорсктенуі әсерінен өсімдіктсрдің жапы- рақтары ширатылып калады. Сонымен катар бітслердің дснссінсн шығатын желім тэрізді тәтті заттарды саңыраукүлактар мексндсп, жапырак бетінде жүқа қабықша пайда болады. Осының салдарынан жапыракта ассимиляция жэне зат алмасу қиындайды. Закымданған өсімдіктердің өсуі тежеледі, гүлдерінің біразы қурап қалады, жемістері пісіп жетілмейді. Сонымен катар бітслердің біркатар түрлері вирус ауруларын тасымалдаушы болады.

Теплица ақ қанаты — Trialeurodes vaporariorum Westw. Тен канаттылар (Homoptera) отрядының ак канаттылар (Alcyrodidac) түқымдасына жатады. Тропикалық насеком, Қазақстанда нсгізінсн теплицалар мен оранжереяларда мекендейді.

Ересек насекомның денссінің үзындығы 1,5 мм жетсді, жалпы түс сары, қанаттарының түсі үн тэрізді ақ. Жүмырткалары ұзынша кел ген өте үсак (0,24 мм) қыска сабақшалы. Личинкалары акшылда) жасыл, көздері қызыл, үзынша сопақтау келген талпақ дснссіі тікенсктер мен балауыз тэрізді заттар басып түрады, күрсагыньп үшында екі жіпшесі болады, үзындығы 0,29 мм.

Аққанаттылардың ұрғашылары жұмыртқаларын 10-12 данадаі топтап өсімдіктің жас жапырақтарының астыңғы бстінс салады. Ли чинкалар 2-3 күннен кейін шығады да 10-13 күннсн кейін нимфа- 252

ларға, одан соң 10-12 күннен кейін ересек насекомдарга айналады. Зиянкестің үрғашылары 25-30 күн өмір сүреді. Осы мсрзім ішінде I олардың әрқайсысы 130 шамасындай жұмыртқа салады. Тсплицалар- да зиянкес үздіксіз жыл бойы көбейіп, 10-15 үрпакка дейін бсре ала- • ды. Қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына асірссе жүмыртқалары мен үрғашылары төзімді келеді — тсмператураның 5°С, кейбір жағдайларда — 12°С дейін төмендеуінс төзе алады.

Ақ қанаттылардың өздері және олардың личинкалары жапырактың шырынын сорып және оны денелерінен бөлініп шығатын жслім Ітәрізді сұйық заттармен ластап, қатты зиян келтірсді. Закымданған жапырақтарды күйе саңырауқұлағы мекендеп, ауруға шалдығады. Нэтижесінде жапырақтар мерзімінен бүрын түсіп калады да өсімдік әлсіреп, түсімі кемиді.

Темекі трипсісі — Thrips tabaci Lind. Зиянкестің дсне қүрылымы жэне биологиясы туралы мәліметтер ХІ-тарауда («Темскі өсімдігінің зиянкестері») берілген. Трипсілердің теплицаға енуінің нсгізгі Ікөздерінің бірі — көшет пияздар. Пияздың етті кабыршактарының арасында қыстап шыққан трипс көктемде көшет пиязбсн бірге тсп- лицаға енеді. Трипсінің бірінші үрпағының дамуы теплица жағдайында 22-30 күнге созылады. Қиярдың бір всгстациялық ке- зеңінде ол тез өсіп-өніп, 6-8 ұрпаққа дейін бере алады. Трипсілср қоректенген жапырақтардың астыңғы бетінде көптсгсн ұсак кара нүктелер (зиянкестің экскременттері) бар ақшыл-сары дактар пайда болады. Қатты зақымданған өсімдіктсрдің жапырактары карайып курап қалады.

Кэдімгі өрмекші кене — Tetranychus urtica Koch. Зиянкестің дсне құрылысы мен биологиясының ерекшеліктері туралы мәліметтср XI- тараудағы «Мақта дакылының зиянкестері» дсгсн такырыпта берілген. Теплицалармен жэне баска жылы жайларда ксздсссді.

Ұрықтанып диапаузага кеткен ұрғашы кенелер теплица мен пар- никтердің рамаларыньщ жарықтарында, сабаннан немссс қамыстан Щжасалған төсеніштерде, өсімдік қалдықтарыныц астында кыстап шығады. Олардыц реактивация кезеңі 0-10°С дейінгі температурада 45-60 күнгс созылады, яғни қиярдың түқымын ссбу нсмссс көшетін отырғызу кезінде кенелер өсіп-өніп көбеюге кабілетті болады. Қыскы теплицаларда өрмекші кененің алғашқы 4-5 үрпақтары кыска күн (ақпан — сәуір айлары) жағдайларында тіршілік стеді. Күндізгі жоғары температураның (23-25°С) әсеріне байланысты популяцияның көпшілік бөлімі күннің қыскалығын сезбей, дамуын жалғастыра бе­реди Ал теплицаның температурасы 23°С томен болатын салкындау жағын мекендеген ұрғашы кенелердің біраз бөлігі (16-38%) кыска күннің әсерінен өсімдіктерді тастап, диапаузага кетеді. Рсактивизаци- . ядан кейін олар есімдіктерге қайта келіп, көбейе бастайды. Со- Щядыктан қыс кезінде теплицаларда кенелерге карсы күрес тәсілін ұйымдастыруда олардың алғашкы ошақтарын дер кезінде тауып ■ алып, бірінші үрпактың үрғашыларын кұрту шешуші роль аткарады. Егер осы кезеңді өткізіп алып, кенелердің жарым-жартысы кыскы ди-

апаузага кетіп үлгерген болса, онда барлық всгстациялык ксзсң ішіндс зиянкестен құтылу қиынға соғады. Ссбсбі диапаузага кстксн үрғашы кенелер басқаларына Караганда акарицидтсрдің әссрінс төзімді келеді. Өрмекші кене көкөністерден әсіресе қияр, кауын, асқабақ, қабақша (кэді) дақылдарына қатты зиян келтірсді дс кызылша, шпинат, аскөк, балдыркөк, ақжелкек, бұрыш, томат өсімдіктсрін аз дәрежеде зақымдайды. Ал пияз бен сарымсакка және капустаға ешкандай зиян келтірмсйді.

Беріш нематодалары — Meloidogyne Goeld. Түрліше тсрілі нсма- тодалар (Hetcroderidae) түкымдасына жатады. Бұл туыстың 4 түрі жэне бір түр тармағы кездеседі. Солардың ішінде Қазакстанда кездс- сетіндері: оңтүстік беріш нематодасы (Meloidogyni incognita Kof. cl White) жэне солтүстік беріш нематодасы (М. hapla Chitw.).

Нематоданың бұл түрлері оңтүстік аудандарда егістік далаларда да жэнс жылы жайлардың барлығында да кең таралған. Ал баска аймақтарда көбінесе ірі калалардың төңірегіндсгі тсплицаларда ксздс- седі.

Ұрғашыларының пішіні алмүрт тәрізді, үзындығы 1,5 мм жстсді. Денесінің бас бөлімі сүйір келеді. Еркектері жіп тәрізді, үзындығы 1,7 мм жетеді. Жұмырткалары өте үсақ (0,01 мм), пішіні бүйрск тэрізді.

Зиянкестің жұмырткалары мен личинкалары өсімдік тамырлары- ның калдыктарында өліп калган үрғашы нематоданың тері кабығының ішінде жэне топырак арасында қыстайды. Олардың дамуы көктемде топырактың температурасы 10-І2°С жсткендс басталады. Личинкалар кыстап шыккан жерлерінен шығады да өсімдік тамырына еніп, біраз уакыт корсктеніп алган соң жыныс мүшелсрі жстілген ересек нсматодаға айналады. Зиянкес мекендсгсн тамырларда диа­метр! 3-5 мм жэне одан да үлкен беріштер пайда болады. Нематода жұмырткаларын беріштің ішінс салады. Оның өсімталдығы етс жоғары — эр үрғашы нсматоданың салатын жұмырткаларының саны 2000 жетсді.

Беріш нематодалары — өсімдіктердің 300 аса түрлсрімсп коректене алатын көп қоректі жэндіктер. Теплицаларда олар эсірссс томат пен киярды қатты зақымдайды. Сонымсн катар олар бакла­жан, салат, аскөк, сэбіз жэне баска көкеніс дакылдарына да сдэуір зиян келтіреді.

Күрес шаралары. Өнімді жинап алганнан ксйін өсімдіктсрді жэнс теплицаның ағаштан жасалған бөліктерін 40% формалин (2,5 л/га) мен инсекто-акарицидтердің біреуінің қоспасын бүрку. Инсскто-ака- рицидтерден мына препараттардың бірсуін пайдалануға болады: кар­бофос 50% к. э. (3 л/га), акрекс 50% с. ү. (6-8 кг/га), актелик 50% к. э. (3,6-6 кг/га). Бұдан соң теплицаны өсімдік калдықтарынаи үкыпты түрдс тазалап, жогарыда көрсетілген қоспаньщ сртіндісімен екінші рет бүрку керек. Бүл бүркуді күкіртті (1 тскшс мстргс 50 г мөлшеріндей) жаккан кезде бөлінетін күкіртті газбен түтіндсту тэсілімен алмастыруға болады.

Теплицаның ішін дезинфекциялағаннан кейін 7 күн өткен соң, бірак дақылдардың түкымын себуден нсмесе кешет-өсімдіктсрді өтырғызудан кем дегенде 30 күн бүрын, беріш нсматодасына карсы гопыракты мына препараттардың біреуімсн дезинфскциялайды: 10% түйірлі бидат (40 кг/га), карботионның судағы 40% срітіндісі (1500- 2000 л/га), ДЦ 50% техникалық сүйыктығы (2000 л/га), 85% Ітүйірлі дозамат (800-1000 кг/га). Дезинфекцияланған жерді міндстті түрдс 5-7 күн пленкамен бүркеп қою керек.

Қиярдың өсіп-дамуы ксзінде зйянкестермен күрссу үшін темснде көрсстілгсн шаралар іске асырылады.

1. Зиянкестер комплексіне қарсы актеликтің 50° к. э. (3-6 л/га) төрт рет бүркіп өңдеу.

2. Өрмекші кененің алғашқы ошақтары лайда болған ксзде фито- сеиулюсті жіберу (50 зиянкеске 1 жыртқыш есебімен немссс биток- сибацилиннің ерітіндісін (15-20 кг/га)) бүрку. Ал кененің көбсюі II балдык дәрежеге жеткенде мына препараттардың бірсуімсн өңдсйді: акрекс 50% с. ү. (6-8 кг/га), тедион 30% с. ү. (5-12 кг/га), карбо­фос 50% к. э. (2,4—3,6 л/га), актелик 50% к.э. (3—6 л/га), кол- лоидтык күкірт немесс күкірттің 80% с. ұ. (2—4 кг/га), омаит 30% с.ү. (5-6 кг/га).

3. Бақша бітесінің алғашқы колониялары шыққан кездс афидофаг- тарды мына көрсетілгсн арақатыста (афидофаг: күрбан) жібсру ксрек. і Циклонеда (1:15), галлица афидимиза (1:25), алтын козділср (1:5, 1:20 дейін), лизифлебус (1:5). Ал бітелер жаппай көбейгсн жағдайда энтомофтора саңырауқұлағының судағы суспензиясьін нсмссс мына препараттардың біреуін бүрку керек: актелик 50% к.э. (3-6 кг/га), карбофос 50% к,э. (2,4-3,6 л/га), амбуш 25% к.э. (2,0-2,5 л/га).

4. Теплица ақ қанатьшың личинкалары шыққан кездс энкарзиаИы (1:5 немссе 1:10) арасына 14-15 күннен салып, 3-4 рет жібгру ксрск. Сонымен қатар вертициллум саңырауқұлағының титр (10° (120-200 кг/га) культурасын бүрку кажет. Ал инсектицидтерден белофостьт 50% к. э. (3-6 л/га) немссе ровикурд 25% к.э. (2-2,5 л/га) пайда­лануга болады.

Томат, бүрыш, баклажан жэне басқа көкөніс дақылдарын зиянкс- стерден қорғау үшін де осы экоғарыда көрсетілген энтомо-акарифаг- тар мен биопрепараттарды қолдану керек.

КАРТОПТЫҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ

Картопқа көбінесе топырақты мекендейтін насекомдар (сымқүрттар, жалған сымқүрттар және т. б.), бірқатар кебслектсрдің жұлдызқүрттары жэне сорғыш насекомдар (қандалалар, бітелер, ци- кадалар) зиян келтіреді Соңғылар картоптың вирус ауруларын тара- тушы болып та саналады. Бүл зиянкестердің кепшілігі кеп қорсктілер тобына жатады. Сондықтан олар туралы мағлүматтар VIII-тарауда бсрілгсн. Бүл тарауда тск картоппен (жэне сонымен туыстас баскада өсімдіктермен) қоректенуге маманданған зиянкестсрдің ішіндсгі Қазақстанда кездесетіндеріне ғана тоқталамыз.

І Колорадтық картоп қоңызы — Leptinotarsa decemlineata Say. Қатты канаттылар (Coleoptera) отрядының жапырак жсмірлсрі

(Chrysomelidae) тұқымдасына жатады. Картоп дақылын зақымдайтын зиянксстсрдің ішіндсгі ең қауіптісі. Шыққан жсрі — Солтүстік Аме­рика. Европаға өткен гасырдың 70-жылдарында әкслінгсн. Содан ба­стап біртіндеп көптсген елдерге таралған. Бүрынғы КСРО-да таралуы 1950—60 жылдардан басталады. Қазіргі уақытта ол Рсссйдің свропа- лық бөлігінде, Кавказда, Орал тауының шығыс жағында орналаскан облыстарында таралған. Қазақстанда Орал, Ақтөбе, Қостанай, Көкшетау, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Жезқазған, Талдыкорған, Алматы облыстарында кездеседі.

Қоңыздың үзындығы 9—11 мм, дене пішіні сопақша, арқа жагы дөңес, түсі қызғылт-сары, қанаттарының әрқайсысының үстіндс бой- лай орналасқан 5 қара жолақ болады. Алдыңғы арка сакинасында көптегсн қара дақтар бар, олардың біреуі (ортада орналасканы) ла- тын әрйі “V’’-ға ұқсас. Мүртшалары 12 бунақтан түрады, олардың түп бөлігі ақшыл, ұшы кара болады (37-сурет). Жүмырткалары со- пақша келген сары немесе қызғылт-сары түсті жылтыр, үзындыгы 0,8—1,2 мм. Личинкалары қызғылт-сары, алмүрт пішінді, басы жәнс алдыңғы арқа сақинасы және аяқтары кара, бүйір жактарында 2 қатар болып орналаскан кара меңді нокаттар бар, үзындыгы 15—16 мм жетеді. Қуыршағы кірпіш реңді кызыл нсмссс кызгылт-сары, ұзындығы 10 мм дейін болады.

Колорадтық қоңыз имаго фазасында көбінссе картоп өсірілстін учаскелсрде 20—50 см тереңдіктс топырак арасында кыстайды. Көктемдс топырақтың жылылығы 14—15° жстксндс коңыздар жср бетіне көтеріліп, 2—3 күн қоректенген соң жүмырткалауга кіріссді. Жүмыртқаларын топтап (40 данаға дейін) жапырактың астыңгы бетіне салады. Орташа өсімталдығы әрбір ұрғашы коңызга 500

жұмыртқадан келеді. Ал аса қолайлы жағдайлар туған ксздс кейбіреулері 2400 жұмыртқДға дейін бере алады.

Қыстап шыккан қоңыздардың жер бетіне көтсрілуі өте созылыңқы, кейде 3 айға созылады. Сондықтан олардың жүмыртқалау жәнс ли- чинкаларының шығу мерзімдері де үзаққа созылады. Жүмыртқаның дамуы 4—7 күнге созылады. Ал личинканың дамуы үшін 16—24 күн керек. Осы мсрзім ішінде личинка 3 рст түлеп, 4 личинкалық жастан өтеді. Қорсктснуін тоқтатқан личинкалар 5—8 см терсңдіккс дсйін топыраққа еніп, 3—5 күн өткен соң сонда куыршакка айналады. Куыршак стадиясы 6—15 күнге созылады. Бір үрпақтың дамуы үшін (төменгі даму табалдырығы 12° болғанда) 335°С шамасы тиімді тем­пература жинағы қажет. Батыс Қазақстан жағдайында жылына 2 үрпақ, ал Солтүстік Қазақстанда 1 үрпақ бсріп көбсйсді.

Колорадтық қоңыз картоптан басқа томатты, баклажанды, бүрыш- ты, темскіні зақымдайды, сонымен қатар алқа тұкымдасына жататын басқа өсімдіктермен де қоректенеді. Олардың ішінде сң ұнатып қоректенетіні — картоп дакылы. Қоңыздар жэне олардьІЦ личинкала­ры өте қомағай келеді, картоптың жапырағы мен сабағын күні-түні бірдей ксміріп жеп, қатты зиян келтіреді. Егер картоптың бір түбіндс қоңыздар мен личинкалардың 30—40 шақтысы қорсктснстін болса, онда өсімдіктің жапырақтарын түгелдей қүртады. Бүл жагдаііда кар- топтың өнімі 10 есеге дейін төмендсйді.

Қызылбас шпанка — Epicauta erythrocephala - Pall. Қатты канаттылар (Coleoptera) отрядының алагүлік (Mcloidac) түқымдасына жатады. Рссейдің оңтүстік-батыс жағында орналаскан Куйбышев, Ульянов, Волгоград, Саратов облыстарында ксңінсн таралган. Қазақстанда Павлодар, Семей, Акмола облыстарында кездссіп, сдәуір зиян келтіреді.

Ересск қоңыздың дсне пішіні үзындау сопакша келген (үзындыгы 17—20 мм), үстіңгі канаттары кара-коңыр, басы кызыл түсті болады. Биологиясы зерттелмеген. Қоңыздар маусым— шілдс айларында кар- топтың жапырактары мсн сабағын кеміріп, ксйдс біржола күртып жібереді. Ал олардың личинкалары шегірткелердің жүмырткаларымсн қоректеніп, өсімдіктерге ешкандай зиян келтірмсйді.

Картоптың сабақ нематодасы — Ditylenchus destructor Thorne. Фитонематодтардың тиленхида (Tylenechidae) түкымдасына жатады. Өте кең таралган зиянкес. Картоп өсірілетін аймактардыц бар- лығында кездеседі. Негізінен картопты (түйнектсрін жэнс жср үстілік мүшелерін) зақымдайды. Сонымен катар сәбіз, бүршак, карамык, то­мат жэне баска дакылдарды да закымдай алады. Ал арам шоптердсн дала қалуені, кара алка жэне бакбак өсімдіктеріндс ксздсссді. г Ересск нсматоданың дене пішіні — алдыңғы жэнс арткы жактары сүйірленген мөлдір түсті жіңішке қүрт тэрізді, бас бөлігіне Караганда артқы қүйрық бөлігі үшкір келеді. Ұрғашы нематоданың үзындыгы 9 - 816 ²⁵⁷

0,72—1,35 мм, көлденеңі 0,022—0,032 мм, ерксгінің үзындығы 0,72— 1,35 мм, көлдснсңі 0,02—0,025 мм.

Нематоданың барлык, даму циклы өсімдік тканьдсрінің ішінде өтеді. Олардың ішіне паразит қүрттар картоп түйнсктсрі пайда болмай түрып енеді. Нематода мскендеген өсімдіктердің жапы- рактарының бетін үсақ әжім басқан, сабағы жуандау кыска бо­лады.

Кейіннен қүрттар картоп түйнектсрінің ішіне снеді. Олардың сн- гсн жерлерінде түйнектің эпидермисі алғашында бозарады да, кейіннсн қара-сүр түске көшеді. Сонымен қатар сол жер ішкс карай батыцқырайды жәнс оның эпидермисін түйнектің жүмсағынан оңаіі сыдырып алуға болады. Нематода мскендсгсн картоп түйнегі ақырында түгелдей бүзылады. Әсірссе нематода картопты көкөніс қоймаларында сақтау кезінде қатты закымдап, көп шығі»інға үшыра- тады.

Фитонематодтардың бұл түрінің дамуы үшін үйлесімді темпера­тура 20—25°С. Ұрғашы нематода 250 жүмыртқаға дсйін салады. Жүмыртқадан шыққан личинкалар картоп түйнсгіндс срссск насс- комдармен бірге қоректсніп, тіршілік етеді. Қолайлы тсмпсратура- да жәнс ылғалдылық жеткілікті болған жағдайда, нсматодалар зақымданған картоп түйнсктсрінен сауларына оп-оңай өте алады. Сөйтіп, сақтауға қойылған картоптың едэуір бөлігін шірітіп жібереді.

Картоптың зиянкестерімен күресу . шаралары. Ауыспалы eric жүйесін сақтау. Картоптыц ең жақсы алғы дақылдары болып санала- тындар: астық дақылы мсн бүршақ дәнділер, қант қызылшасы жәнс көпжылдық шөптер. Биылғы жылы картоп өсірілетін учасксге қайтадан картоп отыргызуды кем дсгснде 3—4 жылдан кейін ғана жоспарлау керек.

Өнімді жинап алғаннан ксйін сгіс даласын картоп өсімдігінін қалдықтарынан тазалау. Картоп түйнектерін сақтау ксзіндс нсматод- тың зияндылық дәрежесін азайту үшін қоймадағы ылгалдылык 85— 90% болғанда, ауа темпсратурасын 13°С қалыпта үстау.

Түкымдык түйнсктерді үқыпты түрдс іріктеп алу. Картопты сабак нсматодасынан қоргаудыц негізгі шараларының бірі—клондық сүрып- тау, яғни түқымдыққа нсматодамсн закымданбаған түптсрдің түйнск- тсрін пайдалану. Картоп көктсп шыққан соң тырмалау, катар аралыктарын жүйслі түрдс баптап түру зиянксстсрдің дамуына қолайсыз жағдайлар тудырады.

Картоп отырғызылған учаскслердс колорадтык коңыз ксздссксн жағдайда ол туралы карантин инспекциясына немссе өсімдік корғау станциясына дереу хабарлап, карантиндік сактандыру срсжссінде көрсетілген талаптарға сай шараларды жүзеге асыру керек.

Колорадтық қоңыз бсн шпанка қоңызы таралған учаскслсрдс оларға карсы мына препараттардың біреуін колдануға болады: амбуш 258

— 25% к.э. (0,2 л/га), волатон 50% к.э. (1—1,5 л/га),- 2,5% к.э. (0,3 л/га), дилор 80% с.ү. (0,3—0,6 кг/га), золой 35% к.э. (1,5—2,0 л/га) нсмссе оның 30% с.ү. (1,7—2,3 кг/га). Жер үстілік бүркудс жұмсалатын судың мелшсрі 400 л/га.

Химиялық препараттарды зиянкестің популяциясында скінші жа- стағы личинкалар басым болган кезде қолдану ксрск. Колорадті>ік қоңыздың сан малшері онша көп болмаса, әрі картой сгісі мал қораларына жақын орналасқан жағдайда оған қарсы бактсриялық препарат битоксибациллинді (2—3 кг/га) қолдануға болады.

Дата добавления: 2023-10-03