БҮЛДІРГЕННІҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ

Бүлдірген кенесі — Tarsonemus fragariae Zimm. Өсімдік кирик-п кснелердің түрлішс тырңактылар (Tarsoncmidac) тұкымдасына жата­ды. Қазақстанның оңтүстік-шыгысында суармалы жерлсрдс өсірілстін бүлдіргеннің аса қауіпті зиянкссі.

¥рғашы кснснің түсі ақшыл-сары, кейдс қоңыр, үзындығы 0,2—,24 мм, сопақша кслгсн денссі айқын көрінстін көлдснсң айгызбсн (бо­роздка) протеросома жэнс гистсросома дсп аталатын скі баііккс бвлінген, бүйіріндс бірінші және екінші жүп аяқтардың жамбасы ара- лығында түйрсуіш басы тәрізді псевдостигмалдық мүшслср орна- ласқан, алдыңғы 3 жүп аяғының тырнақтары біркалыпты жетілгсн, ал төртінші жүп аяғы баскаларына Караганда жіңішкс жднс тыр- нақтың орнында екі қылшық болады, олардың біреуі өтс үзын. Ер- ксктері үргашыларына қарағанда кішкене, үзындығы 0,15 мм, пішіні жұмьіртка тәрізді сопақша болады.

Ұрықтанған ұрғашы кснелер бүлдірген өсімдігінің түбіндсгі қосалқы жапырақтарды, кейдс бүктелгсн жапыракша такталарының арасында қыстайды. Көктсмдс, өсімдіктің өсуі басталган ксздс (ауаның тсмпсратурасы 13°С асқанда) кснслср жүмырткаларын .әлі ашыла қоймаған жас жапырақтарға сала бастайды. Бүл жүмыртқалардан шыққан личинкалар бір рет түлсп, нимфа фазасына өтпей, бірдсн үргашы жэне сркек кенелерге айналады.

Кенслердің жүмыртқалауы жэне дамуы үшін ауаның салыстырма- лы ылғалдылығы 80-85%, орташа тәулік тсмпсратурасы 17-22°С сн қолайлы жағдай болады. Кснснің бүл түрінің бір үрпагының дамуы орта ессппсн 32 күнгс созылады. Қазақстанның оңтүстік-шыгысында ол жылына 4-5 үрпақ беріп өсіп-өнеді.

Кенелср көбінесс өсімдіктің көлсңкслсу жағындағы жас жапы- рақтарын мсксндсйді. Ал жаппай өсіп-өніп көбсйгсн жағдайда олар өсімдіктің гүл сабақшаларын, бітеу гүлдерін, гүлдсрін, мүртшалары- мсксндсп, қатты зиян келтіреді.

Кенелер сорып зақымдаған өсімдіктсрдің жапырактары сарғайыі калыпты көлсмгс жетпей өліп қалады. Қатты закымданғаь осімдіктсрдің өсуі нашарлап, беретін өнімі кілт төмсндсйді, жидсктср үсақ болады. Олар шағын ғана қашықтыққа қозғалып бара алады Сондықтан зиянксс негізінен көшст өсімдіктсрмсн біргс таралады.

Бүлдіргеннің сабақ нематодасы — Ditylenchus dipsaci Kuhn. Фи тонематодтардың тиленхиде (Tylenchidac) түкымдасына жатады Қазакстанда тсгіс таралған. Дене қүрылысы жагынан картоптың жәж пияз бен сарымсақтың сабак нематодаларына өтс ұксас.

Бүлдіргеннің сабак нематодасы мекендсгсн өсімдіктсрдің өсу бәсеңдеп, әлсірсйді, сабағында, жапырақтарының сағағы мсн жүйке лсрінде ісік тәрізді көмпиген буылтықтар пайда болады. Жапыраі слгагы мен гүлсидамы қысқа жэне бүралып өссді, жапырак тактась кеңірдектеніп, оның эпидермисі жарылып кстсді. Жапырактың нсма тода мскендсген жеріндсгі тканьдер өліп, закымданган учаскі

к күрсңдснеді. Жапырак сағагы мен гүлсидамының бұлтиган жсрлсрі р алгашында морт сынғыш келсді де одан соң жұмсарып, шіріккс айна- Кладм. Паразиттің өздері есімдіктің зақымданган бөлігіндс болады. Са- 1 бақ нематодаларының басқа түрлері сияқты бұл түрдің дс көбсюі мен дамуы сыртқы ортага шықпай өсімдіктердің өздсріндс өтеді.

Нематода бүлдірген өсімдігінің өзекшесіндс, ксйде жапырағында I қыстайды. Сәуір — мамыр айларында бірінші генерация есіп-өніп да- і миды. Одан кейінгі даму жылдамдығы ауа райы жағдайлармна бай- * ланысты. Оның өсіп-өніп, дамуы үшін үйлссімді температура І5-24°С аралыгында болады.

Нематоданың бүл түрі бүлдірген плантациясына катты зиян келтірсді. Кейбір маліметтер бойынша ол өсімдіктсрді орташа дәрсжеде зақымдаганда плантацияның енімін 2-3 ссс, ал катты ■ зақымдаса 6-7 есе төмендетеді.

Бүлдірген бізтүмсығы — Anthonomus rubi Hrst. Кдтты Ічвднаттылар (Colcoptcra) отрядының бізтұмсыктылар (Curculionidae) Втұкымдасына жатады. Насекомның дене пішіні жұмыртка тәрізді, арка жағы дөңес, түсі қара қоңыр, ұзындығы 2,5-3,2 мм болады."

Ересск қоңыздар бүлдірген немесе итмүрын өскен учаскслердс I өсімдік қалдықтарының астында қыстайды. Олар қысқы мексндерінен ауа райының жағдайларына байланысты сәуірдің аяғы-мамырдың бас ксзінде шыгады да алгашында итмүрын өсімдігін, одан соң бітсу £ гүлдері пайда болысымен бүлдірген өсімдігін мсксндсп, гүлдің то- і заңдықтарын жартылай нсмссе түгелдсй жсп кояды. Өсімдіктің зақымданган жерлсріндс түстері қара кішкснтай шүңкырлар пайда ! болады. Қоңыздардыц көктсмгі қоректенуі 10-15 күнгс созылады. Одан соц жүмыртқалауға кіріседі. Бүл ксзең мамырдың скінші онкүндігінсн маусымның бірінші онкүндігінс дсйін созылады. Жүмыртқалау үшін үрғашы қоңыз бүлдіргеннің бітсу гүлінің бүйір і жағын ксміріп үңгиді де жүмыртқасын соның ішінс, тозацдыкка жа-

І.быстыра салады. Одан соң тесікті экскрсмснттсрімен тыгындап тас- I тайды. Бұдан кейін ол гүл сағағын кеміре бастайды, нәтижссіндс 3-4 Ёжүн отксн соң бітеу гүл түсіп қалады. Эмбрионалдык. даму 7 күнгс I созылады. Жүмыртқадан шыққан личинкалар бітеу гүлдің ішіндс 20- I шакты күн дамиды да сонда қуыршаққа айналады. Жаңа үрпактың Ц қоңыздары шілденіц орта кезінде шыгып, көп ксшікпей кыскы і үйкыға кетеді. Генерациясы бір жылдык.

Бүлдіргеннің жапырақ жемірі — Pyrrhalta tenella L. Қатты ^канаттылар (Colcoptcra) отрядының жапырак жсмірлсрі К (Chrysomelidae) тұқымдасына жатады. Ұзындығы 3-4,2 мм сопакша Вкелген, акшыл-қоңыр нсмесе қоңыр түсті жылтыр коңыз. Бүлдіргсн I плантациясында және бакта өсімдік калдыктарыныц астында I қыстайды. Коктемде, ауа райы жағдайларына байланысты коксктін I ІІ-ІІІ онкүндіктеріндс қоңыздар қыскы мсксндсрінсн шыгып, Весімдіктің жас жапырақтарымен қоректенеді. Олар жапырак тактасын I ойып-ойып жеп, ірі жүйкслсрін ғана калдырады.

Қоңыздар жүмыртқаларын 5-6 данадан топтал, жапырак, тактасының астыңгы жағына салады. Алматы облысы жагдайында көктсмгі үрпактьің личинкалары көксктің аяғы мсн мамырдың I- онкүндігінде шығады да бүлдіргсннің жас жапырақтарымсн қоректсніп, дамуы 20-23 күнге созылады. Одан соң олар осімдік шогының түбіне таяу 2-3 см терендікте куыршакка айналады. Қуыршак стадиясы 10-15 күн дамиды да жас коңыздар маусымнын скінші онкүндігінің басында шығады. Олардың салған жүмырткаларынан шілдснің 10-20 кездерінде жазгы үрпактың личин­калары шыгады. Ал бүл үрпактың коңыздары тамыздың II- онкүндігінің басында шыгады да, көп ксшікпей қыскы үйкыға кстсді. Сөйтіп, Қазакстанның оңтүстік-шығысында бүлдіргсннің жапырак жсмірі жылына 2 үрпак беріп өсіп-өнеді.

Күрес шаралары. Ерте көктемде бүлдірген плантациясын өсімдік калдыктарынан үкыпты түрде тазалау, оның қатар аралыктарын копсыту жәнс мүмкіншілігіне карай өсімдігі калың жсрлерін сирсту.

Бүлдіргсн нсматодасын күрту үшін учаскені 6 ай бойы кара парда үстау, нсмесс күзде, болмаса кешст өсімдіктерді отырғі>ізудан 30 күн бүрын топырақты карбатионның 40% с. е. (1500-2000 л/га) срітіндісімен фумигациялау. Карбатионның орнына кешстті отырғызудан 20 күн бүрын 50% ДД-ны пайдалануға болады (700 л/га).

Бүлдірген кенесін кұрту үшін өнімді жинап алғаннан кейін өсімдіктсрді орып алып, баска жакка әкету, одан ксйін плантацияны акарицидтердің бірсуімен өңдеу керек.

Бізтүмсыктылар мен жапырак жемірлсріне карсы күресте планта­цияны өсімдіктері бітеу гүлін шығарған кезде (бірак гүлдің ашылу- ынан аз дегенде 5-6 күн бүрын) карбофостың 50% к. э. (0,5-1,2 л/га) бүркуге болады.

ҚАРАҚАТ ПЕН ҚАРЛЫҒАННЫҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ

Қарақаттың мөлдір қанатты көбелегі — Synonthebon tipuliformis СІ. Қабыршак канаттылар (Lepidoptera) отрядының мөлдір канаттылар (Aegeriidac) түкымдасына жатады. Қазакстанныц батыс, оңтүстік-шығыс және солтүстік аймактарында таралған.

Көбелсктің дснесін көкшіл кара түсті кабыршактар баскан. Қүрсағында сакина тәрізді орналаскан ақшыл-сары түсті жіңішкс жо- лактар болады. Олардың саны еркектсрінде 4, “үрғашыларында 3. Қанаттарының түсі шыны тәрізді мөлдір. Алдыңғы канаттарының сырткы жиегінде кызғылт-сары түсті кемксрмс орналаскан. Қанаттарының өрісі 20-28 мм. Жүлдызкүрттарының жалпы түсі ак, басы мсн көкірск бөлімдері және аналь калканшалары коңыр. Үзын- дығы 30 мм жетеді (43-сурет).

Зиянксстің жүлдызкүрттары каракат есімдігі сабагының ішіндс (түбіне таяу бөлігінде) кыстап шығады да көктемдс сонда куыршакка айналады. Көбелектер мамырдың аяғы мен маусымнын бас ксзіндс шығып, көп кешікпей-ақ өсіп-еніп кебеюге кіріссді. Олар 280

жұмыртқаларын бір-бірлеп қарақаттың (кейде қарлмганнмң) са- бағындағы бүршіктердің жанына орналастырады. Әрбір үрғашы көбс- лектің салатын жұмыртқаларының саны 40-60 болады. Жаңа шыккан жұлдызқұрттар өркенді кеміріп жеп, оның ішінс енсді. Одан сон са- баққа өтіп, оның ішінде жоғарыдан төмен қарай жылжып жол сала­ды. Сөйтіп, ол сабақтың төмснгі бөлігіне жетіп, сол жсрдс қыстап шығады. Генерациясы бір жылдық.

Мөлдір қанатты көбелектің жұлдызқұрттары закымдаған өсімдік сабақтары тіршілігін біржола жойып, қурап калады.

Қарлығанның қан көбелегі — Zophodia convalutella Hb. Қабыршақ канаттылар (Lepidoptera) отрядының кан көбслсктср (Pyralidae) түкымдасына жатады. Қазакстанның орталык жэнс солтүстік аймактарында таралған.

Көбелектің алдыңғы канаттарының түсі көлдснсң сызыктар мсн дактары бар қоңыр болады. Ал артқы канаттары ак шашакты акшыл- қоңыр. Қанаттарының өрісі 30 мм жетеді. Ең жас жүлдызкүрттары ақшылдау, ал ересек жұлдызқүрттарының түсі акшыл жасыл, ксйдс қоңыркай рсңді, басы және көкірек қалканшасы кара, ұзындығы 100 мм дейін жетеді.

Бүл зиянкес куыршақ күйінде қарлыған мен каракат бүталарынын айналасында, топырақтың үстіңгі қабатында кыстайды. Көбслсктср куыршақтан ерте көктемде үшып шығады да көп ксшікпсй-ак есіп-

43-сурет. Қарақат мелдір канаты: а-имаго; б-жүлдызкұрт.

өніп көбсюге кіріссді. Ұрғашы көбелск жұмырткаларын карлыган мсн каракаттың гүлдеріне бір-бірлеп немесе топтап (5 жұмырткага дсйін) орналастырады. Әрбір үрғашы көбелск 200 жүмыртка салады.

Жүлдызкүрттар қарлыган мен қарақаттың жидсктсрін өрмек жіптсрімсн шырмап алып, соларды жеп, қатты зиян кслтірсді. Закымдалган жидсктер шіріп кетеді немесе қурап калады. Өсіп- жстілгсн жүлдызқүрттар қоректенуін тоқтатқаннан ксйін топырак арасына сніп куыршакка айналады да сол жсрдс қыстап шыгады. Ге- нсрациясы бір жылдық.

Қарлыганның сары егеушісі — Pteronidae ribessi Sc. Жаргак канаттылар отрядының (Hemcnoptera) кэдімгі сгсушілер (Tcnlhrcdinidae) түкымдасына жатады. Кең таралган зиянкес. Әсірссе Қазакстанның солтүстік жәнс солтүстік-шығыс аймактарында катты зиян кслтіреді.

Ересск насекомның денссі үзынша цилиндр пішінді, кокірегі мсн күрсагы жирен түсті. Ұрғашыларының алдыңғы жотасында 3 кара дақ болады, еркектсрінің алдыңғы жотасы біркслкі коңыр түсті. Аяктарының түсі сары, дснссінің үзындығы 7-8 мм.

Зиянксстің жалган жұлдызкүрттарында 3 жұп көкірск аяктары жәнс көгілдір жасыл түсті 7 жүп жалган аяктары болады. Басы жэне көкірск аяктарының түсі кара, денесін кептегсн кылшыкты сүйслдср баскан, жалпы түсі сүрғылт жасыл. Ұзындығы 16 мм дсйін жстсді.

Зиянксс жалған жүлдьізкүрт күйінде топырак арасында кыстайды. Ерте коктемде жалған жүлдызкүрттар сол кыстап шыккан жсрлсріндс куыршактанады да олардан көп кешікпсй ересек насекомдар үшып шыгады. Ұрғашы насекомдар жүмырткаларын карлыган мсн каракаттың жапырактарының астыңғы бетінс (жүйкс бойына) сала­ды. Олардың өсімталдығы 100 жүмырткаға жетсді. Жүмырткадан шыккан жалған жүлдызкүрттар алғашында жапырактьіц астынғы бстінің парснхимасын кеулеп жеп үсак тесіктср жасайды, ал одан соң тек ірі жүйкслсрін ғана калдырып, жапыракты түгслдей жсп кояды. Личинкалардың коректенуі 20-25 күнгс созылады, одан сон олар топыракка сніп, піллә жасайды да соның ішіндс куыршакка айналады.

Қуыршактардан 15-20 күннсн кейін жаңа үрпактың сресск насс- комдары шыгып, жүмыртқалауга кіріседі. Өсімдіктсрді бірінші үрпактың жалған жүлдызкүрттары калай зақымдаса, скінші үрпактікі де сондай дәрежедс закымдайды. Сөйтіп, егеушілсрдің бүл түрі жы- лына 2 үрпак беріп өсіп-өнеді.

Бітелер — Aphididae. Қазақстанда қаракат пен карлыганның эр түрлі сорттарын бітелердің негізінен екі түрі закымдайды-кызыл қаракат бітесі (Cruptomyzus ribis L.) жэне карлыган бітссі (Aphis grossulariae Kalt.). Бүл зиянкестер топ-топ болып тыгыз шогырланып, өсімдік жапырактарының астыңғы бстінде жэнс өрксннің үшында тіршілік стеді. Бітслердің зақымдауынан жапырактар бүрісіп, пішінін өзгсртсді, ал өркендер кисык-кыңыр болып бүралып өседі. Қызыл 282

ка ра кат бітссі закымданганда жапырақтың үстіңгі бстіндс кызгылт нсмесе саргылт түсті ісік тәрізді төмпешіктер пайда болады.

Қарақаттың бүршік кенесі — Cecidophyes ribis Westw. Өсімдік корскті кснслсрдің төртаяқтылар (Eriophyidae) тұкымдасына жатады. Қаракат өсетін, әсірссе ылгалдылығы мол аймақтарда ксң таралган.

Үрғашы ксненің дснс пішіні кұрт тәрізді, түсі сүттей ак, үзындыгы 0,3 мм, арка калканшасында кснелердің баска түрлсріндс ксздссстін бүдырлар мсн қылшықтар мүнда болмайды. Аяқтарының саны төртсу, сондықтан бүл тұкымдаска жататын түрлсрді төрт аякты кснслср дсп тс атайды.

Кдракаттың ксне мсксндегсн бүршіктсрі біркалыпты өспсй, көбінссс күздсн бастап пішіні шар тәрізді болып өзгсрсді де, көктсмдс ашылмай тіршілігін біржола жояды. Кенслердің бүршік ішіндс коректенуі салдарынан өсімдіктің жапырактары қикы-жикы болып, көріксіз өссді, гүлдсрі мүлде жсміс салмайды. Кснслср жаппай өсіп- еніп катты зақымдаған жагдайда қарақат плантацияларының бсрстін өнімі кілт төмсндсйді.

Кәдімгі өрмекші кене — Tetranychus urticae Koch. Қазакстанда тсгіс таралган, бірак жидек дақылдарын Солтүстік Қазакстанда көбірск закымдайды.

Ерссек кенслср жерге түсксн жапырактарда кыстайды. Көктемде жидск бұталары бүршік атқан кезде олар кыскы мсксндсрінсн шығады да біраз күн қоректенген соң өсіп-өніп көбсйс бастайды. Кс- нслсрдің өздері жәнс олардың личинкалары өсімдік шырынын сорып оның бсрстін өнімін сдәуір дәрежеде төмендстеді. Бүл зиянксс жылы­на 4—5 ұрпақ беріп, өсіп-өніп көбейсді.

Күрес шаралары. Ертс көктемде жидск бүталары бүршік атпай түрганда олардың зақымданган бұтақтары мсн өрксндсрін кссіп алып өртейді. Одан соң түбіндсгі топырағын қопсытып, бүталарды жәнс то- пырақты 40% ДНОК-тың 1% ерітіндісімен (8—15 кг/га) нсмссс нит- рафсннің 60% ұнтагының 2% ерітіндісімсн (40 кг/га) өндсйді.

Бүршік кенесіне қарсы гүлін шашпай түрған ксздс қаракат бүта- сын акрскстің 50% с.ұ. (1,5—3,0 кг/га), ал аналық плантацияда ти- оданның 50% с.ү. (3—6 кг/га) еңдейді. Соңгы жағдайда каракаттың жидегін пайдалануга тыйым салынады.

Қарлығанның қан көбелегіне немесе егеушілсргс қарсы гүлдсну кс- зсңі өтксн соң жидек бүталарын метафостың 40% к.э. (0,4—1 л/га) бүрксді, сонымсн қатар энтобактеринді (3—5 кг/га) пайдалануга бо­лады.

Жидек бүталарын өрмекші кене мекендегсн жагдайда оган карсы гүлдемсй түрғанда және өнімді жинап алганнан ксйін акрскстін 50% с.ү. (1,5—3 кг/га), ал мөлдір қанатты көбслекке, бітслсргс, сгс- ушілерге жэне баска зиянкестерге қарсы гүлдсну ксзсңінсн 10—15 күн етксн соң карбофостың 50% к.э. (1—2,6 л/га) колданылады.

Дата добавления: 2023-10-03