МТЫШҚАНДАР

Қүмтышқандардың сыртқы түрі егеуқүйрықтарға үксайды, Қүйрығының үшында қара-қоңыр ұзын шашақ қылы бар, басы со- пақтау, құлағы едірейіп көрініп түрады, көзі біршама үлксн. Ал- дыңғы жағынан қарағанда күрек тістерінің бір-скі сары жолағы болады. Бұлар бүкіл жыл бойы тіршілік етеді жәнс біржарым жылдан екі жылға дейін өмір сүреді.

Қазақстанда қүмтышкандардың 4 түрі мекендейді. Солардың сксуі ауыл шаруашылыгына зиян кслтірсді.

Үлкен қүмтышқан — Rhombom opimus Licht. Қүмтышкандардың ең ірісі, әрі көп тараған түрі. Оның түрқы 16—21, қүйрығы 13—17 см, күйрығының үшындағы ұзын қылшықтары шашақталып түрады. Күрек тісінде үзынша келген 2 сары жолақ болады (баска түрлердс — біреу ғана). Арка жоны жирен-сары, бауыры акшылдау кслсді.

Қазакстанда Жайык өзенінен бастап, шығыска карай Балкаш көлінің бойына дейін кең тараған. Бүл аралыкта ол күмды шөлдерді мекендейді. Оның негізгі қорегі — сексеуіл. Сондыктан да бүлар көбінесе сексеуіл өскен жерлерде жиі кездесіп үйір-үйір болып мс- кендейді. Мекендерінің аумағы ондаған шаршы метрдсн бірнсшс мың шаршы метрге жетеді. Індерін сексеуіл, жыңғыл, караған сиякты бүталардың тамырлары астынан, 3 метрге дейінгі терсндіктс бірнешс қабат етіп казады. Кейбір жерлерін кеңейтіп үялар жәнс коймалар жасайды.

Қүмтышкан шөлді аудандарға жаксы бейімделген. Азык іздсугс тек ертеңіі және кешкі мезгілдерде ғана шығады. Ол өсімдік көктсрін өте кеп жейді. Әдетте індерінің төңірегі тып-тықыр болып жатады. Көктемде-әр түрлі эфемерлермен коректенсе, жылдың баска ксз- дерінде астық түқымдас шөптерді, алабота жэне күмда өсстін әр түрлі өсімдіктерді, сексеуілдің, т.б. бүталардың жапырак-сабактарын корск етеді. Бүлар кыска карай азык корын да дайындайды. Әр күмтышкан осы кезде 20—30 кг дейін шөп жинап бір жерге үйсді, үйіндідегі шеп кепкеннен кейін індеріне тасиды. Қазақстанның оңтүстік-шығыс 318

аудандарында тышқан 40 түрлі өсімдікті жейді, бұлардың кепшілігі изен, шөл қияғы, ебелек, жусан, түлкімасақ, ақбас жоңышқа, сартас- па, ксндірмасақ, қүмаршық сияқты мал азығы үшін аса күнды шөптер. Ксй жерлерде ауыл шаруашылық дақылдары сгісінс дс зиян келтіреді.

Қызылқүйрық қүмтышқан — Meriones erythrourus Gray. Бүл түрдің сыртқы пішіні және түсі ірі құмтышқанға үқсас, бірак. одан кішірек келеді. Дене түрқының үзындығы 13—16 см, күйрығы 12—16 см, салмағы 70—125 грамдай. Күрек тістерінің бір ғана сары жолағы болады. Үлксн қүмтышқан сияқты бүл да Қазақстаннын оңтүстік бөлігінде ксздессді, көбінесе тау етектерін, өзен аңғарларын жәнс сгін алқаптарының төңірегін мекендейді.

Қызылқүйрық қүмтышқан өсімдіктердің 50 жуық түрін жсп азы к етеді. Қоныстанған жерінде ең алдымен мортық, изсн, сбслск, қарақүмық, бидайық, т.б. астық тұқымдас өсімдіктсрмсн қорсктснеді.

Қоймаларына 9—12 кг дейін қысқы азық қорын жинайды. Азык. қорында жоғарыда аталған өсімдіктердің дәндері мен сабактары, ал егін төңірегінде немесе егістің өзінде қоныстанса, бидай, арпа, тары және басқа дақылдардың масақтары мен дэндері көбірск ксздсседі.

Наурыз айының аяқ кезінен маусым айына дейін жсдсл өсіп-өнсді. Қыстап шыққан құмтышқандар 2 рет балалайды, эр жолы орта сссп- пен 7 баладан табады. Тышқандар үйір-үйір болып қоныстанады. Қоныстарынын аумағы 40—100 шаршы метрдей, сгістік жсрлсрдс 30—40 шаршы метрден аспайды.

Қызылқүйрық құмтышқандар көбейіп кетсе, мал жайылымдарына, егістіктергс едәуір зиян кслтіреді. Алматы облысының мал жайыла- тын өңірлерінде көктемде және күзде бұлар мал азығы болатын қүна- рлы шөптердің 20—30 процентін жеп, өрістің отын төмендстсді. Мақта егетін аудандарда мақта егісіне де зиянын тигізсді. Астык, қоймаларын мекендеп, олардың қабырғаларын теседі, астыкты жсп, түқымды ластап едәуір шығын келтіреді.

Дата добавления: 2023-10-03