КАТТЫ КАНАТТЫЛАР, НЕМЕСЕ КОҢЫЗДАР ОТРЯДЫ - COLEOPTERA

Қатты канатты насекомдар немссе қоңыздар үлксн-кішілігі (0,3- 180 мм дейін), дене құрыЛысы, түсі және тіршілік ету жағдайы алуан түрлі болады. Ауыз мүшелёрі кеміргіш, 2 жұп канаты бар, оның. бірінші жұбы мүйізденген, үстіңгі канат немесе элитра деп атайды. Ал екінші жүбы жарғак канат, олар үстіңгі канаттардан үзынырак та, тыныштық қалыпта ұзыйынан және көлденеңінен бүктелген бола­ды. Кейде канаттары толык жетілмеген немесе мүлде болмайды. То- лық түрленіп дамиды, кейдс гипермстаморфоз да, байкалады. Личинкалары камподео тәрізді немесс күрт тәрізді, куыршактары ашық. Кепшілік түрлері моновольтинді, кейбіреулері жьілына 2-3 рст үрпақ берсді, генерациясы көпжылдык түрлер де ксздессді.

Қатты канатты насекомдар класының қүрамында 250 мыңдай түрі бар, ең ірі отряды. Біздің елде 20 мыңнан аса түрлері кездеседі. Тұқымдастарының саны 100-ге жетеді. Олар 2 отряд тармағын күра- ды. t

ЕТ ҚОРЕКТІЛЕР ОТРЯД ТАРМАҒЫ — Adephaga. Бүл отрядтың екілдеріне тән негізгі белгі-арткы аяктарының сан бөлігі өте ірі бо­лады да, құрсақтың I — стерниті аркылы артқа карай созылып,

қозғалмайтындай болып орнығады. Барлық табандары 5 бунактан тұрады (табан формуласы 5-5-5). Қоңыздардың өздсрі жәнс олардың личинкалары жыртқыштар, тск аздаған түрлсрі ғана өсімдіктсрмсн қорсктснсді. Қазакстан фаунасынан осы отряд тармағының қүрамына 6 түқымдас кіреді (барылдақ қоңыздар, сүңгуір қоңыздар жәнс тағы басқалар).

Барылдақ қоңыздар түқымдасы — Carabidae. Ет қорсктілер отряд тармағының ең ірі түқымдасы, 20 мыңнан аса түрлсрі бар. Қоңыздар өтс жылдам, тсз қимылдайды, қара түсті немесс әр түрлі-түсті, аяқтары жүгіруге бсйімдслгсн. Личиңкалары камподсо тәрізді, көбінесе топыракты мекендейді. Барылдақ қоңыздардың көпшілігі жыртқыш, насекомдармсн, моллюскалармен қорсктснсді. Мысалы, мүсін денелі коңыз (Calosoma sycophante L.), мүсінді дала коңызы (С. denticolle Gebl.) және баска түрлсрі жүпсыз көбслсктің, шалғын көбслсгінің, жапырақ ксміргіш коңыр көбелсктсрдің және баска да зиянды көбелектердің жүлдызкүрттарын жеп күртады. Қырымдык ба- рылдак қоңыз Қырымда жеміс-жидск дакылдарынын зиянксстсрі-мол- люскалармсн қорсктенеді. Барылдак коңыздардың ксйбір түрлері аралас корекпен және есімдіктсрмсн дс қорсктснсді. Мысалы, дәнді дақылдарға астыктың барылдак коңызы (Zabrus tcncbrioidcs Gz.) мсн тары барылдак қоңызы (Ophonus calccatus Duft.) зиян кслтіреді.

КӨП ҚОРЕКТІ ҚОҢЫЗДАР ОТРЯД ТАРМАҒЫ — Polyphaga. Бүл отряд тармакка жататын коңыздардың артқы аяктарының жам- бас бөлімі қозғалмалы, қүрсактың I—стернитінің арткы жисгінс жст- псйді. Аяктарының табан бөлімі әр түрлі санды бунактардан түрады. Табан формуласы мынадай: 5-5-5; 5-5-4; 4-4-4; 3-3-3 (бүл үш циф- рдан түратын табан формуласы-алдыңғы, ортаңғы, арткы аяктардын табанындағы бунактардың санын көрсетсді). Личинкалары көбінссе қүрт тәрізді, бірак оларда камподео тәрізді личинкалар да ксздсссді. Отряд тармағы көптегсн түкымдастарға бөлінеді.

Тақта мүрттылар түқымдасы — Scarabaeidae. Мүртшаларының үшы жолактанған такта тәрізді, алдыңғы аяктары казғыш, табан формуласы 5-5-5. Личинкалары күрт тәрізді (С— тәрізді иілгсн), түсі ақшыл, жаксы жетілген көкірск аяктары бар, басы коңыр түсті үлксн болады.

Такта мүрттылар түқымдасының біркатар өкілдері ауыл шаруашы- лык дакылдарының басты зиянксстсрі болып саналады, әсірссс зауза тұкымдас тармағына жататын кузька қоңызы (Anisoplia auslriaca Hbrt.) және баска астық қоңыздары, мәрмәрлі зауза жәнс т. б.

Шыртылдақ коңыздар тұкымдасы — Elateridae. Ұзындау кслгсн жалпақ дснелі қоңыздар. Денесі артка қарай біртіндсп жіңішкерген, алдыңғы арканың арткы екі бүрышы үшкір болады. Ұстау үшін қозғаған кезде қоңыз ыршып, аунап түседі дс «шырт» етксн дыбыс шығарады. Осыған байланысты шыртылдақ коңыз дсп атайды, табан- дарының формуласы 5-5-5. Сымқүрттар деп аталатын личинкалары қүрт тәрізді, денесі серпімді — тсрі кабаты сдәуір катайган, топырак 62

арасында, орман төсенішінің астында, ағаштың шірігсн сүрегінде тіршілік етсді. Көптеген түрлсрі фитофагтар. Ауыл шаруашылық дакылдарына зиян келтірстіндсрі аз смсс, мысалы сгіс шыртылдағы, қара шыртылдақ, ксң денелі шыртылдақ жәнс тағы баскалары.

Қара денелілер тұқымдасы — Tenebrionidae. Тері жамылғысы мсйліншс тығызданып қатайған, қара түсті қоңыздар. Көпшілік түрлсрінің үстіңгі қанаттары тігіс бойымен бітісс қайнасып қосылып ксткен. Сондықтан олар үша алмайды. Табандарының формуласы: 5- 5-4. Личинкалары қүрт тәрізді. Сыртқы қүрылыс жағынан сым қүрттарына өтс үқсас болғандықтан оларды жалған сымқүрттары дсп тс атайды. Нағыз сымқүрттарынан айырмашылығы олардың басы деңсс, үстіңгі срні айқын көрінсді, алдыңғы жүп аяғы жаксы да- мыған, ортаңғы және артқы аяқтарынан ірі болады. Далалы жәнс шолді зоналарда көп кездсседі. Қоңыздардың өздсрі жәнс личинкала­ры — фитофагтар нсмссс жануар тскті заттардың қалдықтарымсн қоректснеді, кейбіреулсрі жыртқыштар. Бірқатар түрлері ауыл ша- руашылық дақылдарымен жәнс олардың қоймада сақталатын өнімдерімен қоректсніп көп зиян кслтіреді.

Кокцинеллидтер түқымдасы — Coccinellidae. «Қан қызы» дсп ата­латын жыртқыш қоңыздар. Дснссі жарты шар тәрізді, арқа жағы дөңес, бауыр жағы жазық болып кслсді. Мүртшалары қысқа, соңғы бунағы түйреуіш басы тәрізді. Табайдарының формуласы 4-4-4, бірақ 3-бунағы өтс кішкснс болады, сондықтан табандары 3 бунақты сияқты. Личинкалары камподсо тэрізді. Кокцинеллидтердің көпшілігі жыртқыштар. Олар бітс, жапырак, бүргесі, кснс, кокцидтср сияқты үсақ насекомдармсн қорсктснсді. Өтс ксң таралғандары: 7 нүктслі кокцинсллида (Coccinella scptcmpunclala L.), стсторус (Stclhorus punctillum Wse.) және басқалары. Кейбір түрлсрі-фитофаг, солардың ішінде өсімдіктерге зиян келтірстіндсрі картоп кокцинеллидасы нсмс­сс 28 нүктелі кокцинсллида (Epilacha viginlioctomaculata Molsch), бақша кокцинеллидасы (Е. chrysomclina Ғ.), Лихачев кокцинеллида­сы (Bulaea lichatschovi H.) жэне т. б.

Сүген немесе мүртты қоңыздар түқымдасы — Cerambycidae. Үстін түк басқан ірі нсмссс орташа кслген сопак денслі насекомдар. Көпшілік түрлерінің мүртшалары дснссінің жартысынан үзын, қылшық тэрізді, кейде ара тэрізді. Табандарының формуласы 4-4-4, сирағында 2 тепкі тырнақ болады. Личинкалары қүрт тэрізді ақшылдау немесс сүр түсті, көбінссс аяқсыз, басы кішірск кслсді, ал- дыңғы кеудеге кіріңкіреп түрады.

Бүл түқымдастың өкілдері нсгізінен орман ағаштары мсн скпе ағаштардың басты зиянкестері. Ағаштан жасалған материалдарды да зақымдайды. Кейбір түрлері шөп тскті өсімдіктсргс де зиян келтірсді (мысалы, күнбағыс сүгені, дала сүгсндсрі жэне тағы баскалар).

Жапырак, жемірлер түқымдасы — Chrysomelidae. Дснс түрқы келте жэне жуандау келгсн түрлі-түсті жылтыр коңыздар. Сүгсн коңыздардан айырмашылығы — мүртшалары дсне жартысының үзын-

дығынан қысқа, сирағында тспкі болмайды, егер болса біреу ғана. Личинкалары қүрт тәрізді, денссінің арқа жағы кылшықты, ксдір- бүдырлы дөңсстеу болады да, бауыр жағы жазықтау келсді. Көпшілік түрлері өсімдіктермен корсктснсді, солардың ішіндс бірқатары ауыл шаруашылык, дақылдарының зиянкестері. Мысалы, колорад қоңызы (Leptinotarsa decemlineata Say.), астық сүлікшссі (Lcma mclanopus L.), крестгүлділер бүргелері (Phyllotrcta туысы) жәнс баскалар.

Дәнек қоңыздары түқымдасы — Bruchidae. Үстіңгі канаттары аз- дап кысқалау келген ұсак коңыздар. Осыған байланысты қүрсак ұшы-пигидий канатпсн жабылмай ашық түрады. Басы аздап кана алға тнығыңкырап, томен қарай киғаш бағытталған. Мұртшалары 11 бунакты, ара немссс тарақ тзрізді. Табанының формуласы 4-4-4. Ли­чинкалары күрт тәрізді, С-әрпі сскілді доғаша иілгсн, алғашында кыска аяктары болады да, ксйін олар жоғалып кетеді. Өсімдіктермсн қоректенеді. Личинкалары мсн куыршактары бүршак түқымдас өсімдіктердің, кейде шатырша гүлділер <мен 'шырмауык тұкымдастардың және де баска өсімдіктердің дәндсрінің ішінде дами­ды. Ауыл шаруашылык дакылдарының зиянкестері катарына бұршак коңызы (Bruchus pisorum L.), үрмс бүршак коңызы (Acanthoscclidcs obtectus Say.) және басқалары жатады.

Бізтұмсықтылар түқымдасы — Curculionidae. Қүрамында 40 мыңнан аса түрлері бар өте үлксн түкымдас. Қоңыздың басының ал- дыңғы бөлігі үзарып, тұмсыкка айналған. Мүртшалары әдсттс бүгілмелі түйреуіш басы тәрізді, бірінші бунағы баскаларынан үзын болады. Личинкалары қүрт тәрізді, денесі С әрпі тәрізді доғаша иілгсн, акшыл түсті, аяктары болмайды, төменгі жактары екі бу­накты қармалауыштармен жабдыкталған. Бізтұмсыктылардың көпшілігі фитофагтар және солардың ішінде ауыл шаруашылыгы мен орман шаруашылығының зиянксстёрі де көп, мысалы, беде дән жегірі (Aphion apricans Hbst.), кызылша бізтүмсығы (Bothynodcrcs punctiventris Germ.), койма бізтұмсығы (Sitophilus granarius L.) жәнс күріш бізтұмсығы (S. oryzac), жолакты түйнск бізтүмсығы (Silona Lineatus L.) және басқалары.

Түтікше ширатқыштар түқымдасы — Attelabidae. Бізтұмсыктарга жакын, бірак олардан айырмаиіылығы — мүртшалары бүгілмелі смсс және құрсағында үстіңгі канаттармсн бүркслмеген пигидия болады. Личинкаларының төменгі жактарында үш бунақты кармалауыштары бар. Қоңыздар және олардың личинкалары ағаштың жапырағынан ширатылған түтікшс ішінде, сонымен катар өркен жәнс жсміс ішіндс де тіршілік етеді. Жеміс ағаштарының зиянкестсрі катарына осы тұкымдастан казарка (Rhynchitcs bacchus L.), букарка (Cocnorrhinus pauxillus Germ.) деп аталатын түрлср жатады. ■

Дата добавления: 2023-10-03