ОМЫРТКАЛЫЛАР ТИП ТАРМАТЫ - VERTABRATA

Тамагын және басқа езіне керекті заттарды белсенді түрде іздеп таба алатындай дамудың жоғары сатысына көтерілген хордалы жану- арларды біріктіреді.

Омыртқалы жануарлар тип тармағы бірнеше класка бөлінеді. Со- лардың ішінде сүт қоректілерді қарастырамыз.

Сүтқоректілер класы — Mammalia. Омыртқалылардың ең жоғарғы класы. Жоғарғы нерв қызметінің орталығы болып саналатын бас миы, әсірссс алдыңғы мидың жарты шарларының қыртысы өте жаксы дамыған. Жүн нсмссс түк басқан тері жамылғысы мен тері бездерінің жақсы жстілуі, кан айналымының бірімен-бірінің араласпауы, газ ал- масу процссінің жақсаруы сүтқоректілердің жылы қанды жануарлар болып қалыптасуына мүмкіндік туғызған. Олардын прогрессивті ерекшсліктсріне ас қорыту жүйесі мен тістерінің қүрылысы жәнс ба- ласын тірі тауып, сүтпен қоректендіруі жатады. Сүтқоректілер класы қалталылар жәнс плацснталы (шуы бар) жануарлар дсп аталатын 2 класс тармагына бөлінеді.

Плаценталылар немесе жоғары сатылы жануарлар (Eutheria) класс тармағына тән ерекшслік — оның өкілдерінің үрығы плацентамен не­месе бала орны деп аталатын ерекше мүшемен жабдыкталған. Пла­цента арқылы ұрық анасының организмімен байланысады да, өзіне қажетті қорсктік заттарды алады, зат алмасу кезіндс пайда болған керсксіз заттарды және көмір қышқыл газын бөліп шығарады. Осы- ның нәтижссінде сүткоректілердің балалары азды-көпті жетіліп туа- ды. Сүтқоректілердің көпшілігі, солардың ішінде кеміргіштер және қоян тәрізділер отрядтарына қіретін зиянды кеміргіштер осы плацен- талы жануарлар класс тармағына жатады.

Кеміргіштер отряды — Rodentia. Сүтқоректілердің ішіндсгі түр байлығы жагынан ең ірі отряд. Ол 2800 астам түрлерді біріктіреді, яғни қазіргі кезде тіршілік ететін барлық сүт қоректілер түрлерінің

1/3 бөлігі осы отрядқа жатады. Оларға тән ерекше бслгі — ит тістері болмайды жәнс күрек тістері жаксы жетілсді. Күрек тістсрінің көпте- гсн түрлсрінің, азу тістерінің дс түбірі ашық болады да, өмір бойы өсіп отырады. Азу тістер мсн күрек тістердің арасында диастема дсп аталатын едәуір кең бос орын бар. Бүл отряд өкілдерінің көпшілігі індс мсксндсйді де, өсімдік тсктес азықпен қоректенеді.

Қоян тәрізділер отряды — Lagomorpha. Tic жүйесінің құрылысы- на сай кеміргіштерге жақын. Негізгі айырмашылығы — үстіңгі жақта 2 жүп күрек тіс орналасқан (кеміргіштсрдікі 1 жүп). Сонымсн қатар олардың скінші жүбы негізгі бірінші жүптың артқы жағына орна- ласқан жәнс олардан гөрі кішірек болады.

II - ТАРАУ. НАСЕКОМДАР ҚҰРЫЛЫСЫНЫҢ НЕГІЗГІ БЕЛГІЛЕРІ

СЫРТҚЫ ҚҰРЫЛЫСЫ

Насекомныц дснссі бас, көкірек жәнс құрсақ деп аталатын 3 бөлімнен, ал олардың әрқайсысы әр түрлі қосымша мүшслермсн (к.осалк.ылар) жабдықталған бірнешс бунақтардан тұрады (1-сурст).

Бас және оның қосалқылары. Бас — тканьдері мсйлінше тығыздалган жәнс мидың сауыты болып есептеледі дс, өзара бірігіп бітісксн 5 бунақтан тұрады. Онда симмстриялы орналасқан 1 жұп күрдслі көз, қарапайым көздер (1...3) және қозғалмалы мүртшалар мсн ауыз мүшелері болады.

Бас сауытының өзі бір-бірінен тігіс арқылы ажырайтын бірнсше болшсктсрдсн қүралады. Бастың алдыңғы жағындағы кеңірск келгсн маңдай болігі үстіңгі жағына қарай төбе, одан соң жслкс (шүйде) дсп аталатын белімдсрмен жалғасады (2-сурст). Мандайдың төмснгі жагында жогаргы ерінмен шектесксн жақтау мандайшасы орналаса- ды. Бастың қырын жағы шекараларын нақты ажыратуға болмайтын самай (көздің үстіңгі жағында орналасқан) және бет (көздің астыңғы жағында) дсп аталатын бөліктерге бөлінеді. Бет жоғарғы жақпсн жалгасады.

Мүртшалар немесе антенналар. Маңдайдың екі жағында көз ара- лығында орналасқан, бірнеше буыннан түрады. Иіс және сезім мүше- лсрінің қызметін атқарады. Насекомның мүртшаларынЫң құрылысы қандай түрлерге немесе топтарға жататынына байланысты әр түрлі болады (3-сурет). Сондықтан бүл белгі насеком түрлерін анықтау

І-сурст. Итальялық шегірткенііі. деие цүры-
іысы, қанаттарыішң сол жақ жүбы
;»рсетілмегсм (Г. Я. Бей-Биснко бойынша):
-мүртиіа; 2-маңдан; 3-к.арапаным көз; 4-
іүрделі коз; 5-алдыңгы арк,а; 6-ссту мүшесі:
-і^нат; 8-жүмыртқа салгыш; 9-табан; 10-си-
іак.; П-сан.

2- сурет. Шегірткеиін бас бвлімі (А. Иммс бойынша):
І-үстіңгі ерін; 2-үстіңгі жақ; З-жақтау мандайшасы; 4-
мандай жақтау тігісі; 5-бет; 6-мандай; 7-муртша
шүңқыры; 8-к.арапайым көз; 9-төбе тігісінің керінстін
болімі; 10-күрделі көз; II-тебе; 12-желке тігісі; |3-жел-
ке; 14-артк.ы желке тігісі; 15-артк.ы желке; Іб-мойын
жарғагы; 17-томенгі ерін; 18-срін қармалауышы; 19-
томенгі жак; 20-жак. қармалауышы.

3- сурет. Нлсекомдардмң мүртшаларының түрлерІ <11. Н. Богданов-Катьков жөне А. Иммс бойынша): а-кдошык. торізді; б-жіп торізді; в-таспик тәрізді; г-ара тарізді; д-тарац тәрізді; с-шок.пар басты; ж-жүмыр басты; з-үршық торізді; н-тақта мүртша; к-иілмс тарак. торіэді; л-к.исық мүртша; м-кауырсык тарізді; н-тікснекті мүртша.

үшін ксң пайдаланылады. Көпшілік жағдайда бір түрге жататын на- сскомдардың мұртшаларының қүрылысы жынысына қарай әр түрлі болады: еркек насскомның мұртшалары ұрғашы насекомға Караганда жаксы жстілген.

Қорсктік заттардың түрлсріне және олармен қоректену тәсілдеріне байланысты әр түрлі топка жататын насекомдардың ауыз мүшелері күрылысы ор түрлі болып келеді. ^уыз мүшесі негізінсн ксміргіш жәнс соргыш болып 2 топқа бөлінеді. Кеміргіш ауыз өсімдіктердің әр түрлі мүшслсрі, тұқымдары және органикалық қалдықтар сияқты қорсктік заттардың қатты түрлерімен қоректенуге бейімделгсн. Ол шыгу тсгі жағынан насекомдардың ауыз мүшелерінің ішіндсгі ең бай- ырғысы жәнс соргыш ауыз мүшелері түрғысынан Караганда алғашқы түрі. Насекомдардың жске бір топтарының сүйық қорекпсн (гүл шы- рыны, өсімдік клсткасының шырыны, жануарлардың каны) қорсктенуге көшуінс байланысты соргыш ауыз мүшелсрі типінің түрленгсн өзгерістері пайда болған.

Кеміргіш ауызы бунакталмаган бір жүп жоғарғы жактан, бу- нақталган бір жүп төмснгі жактан және бунақталған төменгі сріннен түрады. (4-сурет). Ауыз мүшелерін үстіңгі жағынан жоғарғы ерін бүркеп түрады. Жоғарғы ерін, әдетте төрт бүрышты пластинка сияқты тері қатпары болып саналады. Ауыз мүшелерінің мүндай түрі тарақандарға, тура қанаттыларға, коңыздарға, тор қанаттылар мен жаргақ қанаттылардың кейбіреулеріне, көбелектердің жүлдызқүртта- рына және кептеген басқа насекомдардың личинкаларына тән.

Соргыш ауыз мүшелері едәуір өзгерістерге үшыраған, бірак соған қарамай көпшілік жағдайларда кеміргіш ауыз мүшелері типіне тән жалпы белгілер оларда сақталып калган. Мысалы, жалап-кеміргіш ауыз мүшелерінің (бал арасы, жабайы ара) төменгі жактары жәнс

2- сурет. ІІлсекомдардың ауыз мүіиелсріиің
ксмІргіш түрі (II. Н. Богданов-Катьков бой-
ынша): а-жогаргы ерін; б-жогарғы жак.; в-
томснгі жак; І-ішкі шайнау қалагы; 2-сыртк.ы
Шайнау калағы; 3-жақ қармалауышы; 4-
баганаша; 5-негізгі буын; 2-төмснгі ерін; 6-
тілшік; 7-қосалк.ы тілшік; 8-срін
Қармалауышы; 9-иек; 10-астыңғы иск.

5- сурст. 1»ак.ашык к.анлаланы>і басы жене
ауыз мүшслсрі (II. II. Богданов-Катьков бой-
ынша): а-мндалапыц басын алдыцгы

жагынан жоне сол к.ырынан царагандагы
корінісі; 6-к.андаланың түмсыгының ж от а рты
срін түсыиан колденең кссксидегі басының
керінісІ; в-оте үлгайтып к.араган ксздсгі
жогаргы болігі; І-жогарсы ерін (сәл
котсрілгсн); 2-мүртша; 3-коз; 4-түмсык.
тактаншала ры; 5-6-ша ншыгыш кылшықта р
(турін ошүртксн жогаргы жане томенгі жак.1*

7-томемгі срін; 8-сору түтімпесі (тамактану
каналы); 9-сілсксй каналы.

темснгі срні ұзын тұмсыққа айналған. Олардың жеке бөлшсктсрі өтс үзарған, бірақ ксміргіш ауыз мүшелеріне тән бунақталу әлі сақталған. Қандалалардың шаншып-сорғыш ауыз мүшслерінің жоғаргы жәнс төмснгі жақ бөлімдері өте жіңішке және үзын шан- шыгыш қылшықтарға айналған (5-сурет). Олар кеп бунақталған үзын түмсықтың ішінде орналасады. Қандала қорсктенгсн ксздс оның түмсыгы субстратқа тірсліп, артқа қарай бүгіледі, сонымсн қатар шаншыгыш қылшықтар жабын қабықты тссіп, өсімдік тканына неме­сс қүрбан организмнің денссіне енеді. Шаншығыш қылшықтың екінші жүбы өзара тығыз жанасады. Осының нәтижссіндс олардың ішіндс 2 өзск түзіледі. Оның бірсуімсн өсімдік тканіне немесе орга­низм денссінс қандала өзінің сілскейін қүяды да, екіншісімен сыртта алдын ала қорытылған тамақ затын сорып алады. Гүлдің тәтті сірнссімсн қоректснстін көбелектсрдің үзын түмсығы төмснгі жақ мүшслсрінің бунакталу қабілеттілігін жойып, тым үзаруынан пайда болған.

Өсімдіктердің зақымдану бейнссі мсн оның сипаты насекомдардың ауыз мүшслсрінің қүрылысына жәнс қоректену тәсіліне тікелей бай­ланысты. Сондықтан олардың қүрылыс срекшеліктерін білу керск. Ол өсімдіктің зақымдану сипатына карай зиянксстің қандай түргс жата- тынын анықтау үшін ғана смес, сонымен қатар күрсс шараларын үйымдастыруда инссктицидтерді таңдап алу үшін де қажст. Мысалы, ауыз мүшслсрі кеміргіш насскомдарды қүрту үшін олардың ас қорыту жүйесінс эсер ететін инсектицидтерді пайдалану керек. Ондай инсск- тицидтср қорсктік заттармен бірге ішекке түседі де қанға өтіп, на- секомды уландырып өлтіреді.

Өсімдіктің үстінс шашылған ішек инсектицидтері ауыз мүшслсрі соргыш насекомдар үшін нәтижелі емсс. Олармен күресудс тері қабат аркылы ішкі мүшелсргс өтетін нсмесе жанасып тиіскендс эсер етстін инссктицидтерді немесе тыныс мүшелері арқылы өтстін фумиганттар- ды пайдалану ксрск.

Ауыз мүшслерінің сыртқы шығыцкы бөліктерінің орналасуына карай насскомдардьің басын үш типке бөледі: гипогнаттык, прогнат- тык және опистогнаттық бас. Гипогнаттық баста ауыз бөлімшслері трмсн қарай бағытталған (шегіртке, кандала, қоңыздардың көптеген түрлсрі), прогнаттык баста ауыз бөліктері алға қарай бағытталған (барылдақ қоңыздар, алтын көзділердің личинкалары), опистогнаттық баста ауыз бөліктері төмсн және артқа қарай бағытталған (бітслср, бүргс, шіркей, цикада).

Кеуде. Насскомның кеудс бөлімі — алдыцғы, ортаңғы, артқы ке- удс дсп аталатын 3 бунақтан түзілген. Бунақтардың әрқайсысы арка, нсмссс тсргит дсп аталатын жоғарғы жарты сақинадан, төс, нсмссе стсрнит дсп аталатын төмснгі жарты сақинадан және плсйрит дсп аталатын бүйір жағындағы бөліктерден түрады. Бунақтардың жоғарғы жарты сакина тәрізді бөлігін көрсету үшін алдыңғы арка, ортаңғы арка, артқы арқа, ал төменгі жарты сақина тәрізді бөлігін көрссту үшін алдыңғы төс, ортаңғы төс және артқы төс деген атаулар пай- даланылады.

Ксудс бөліктің әрбір бунағында бір жұп аяқ (барлығы 3 жұп аяқ), ал ортаңғы жэнс артқы көкіректе бір жүптан (барлығы 2 жүп) канат болады.

Насскомның аяғы жамбас (төспен жалғасқан), ұршық, сан, жіліншік (сирак), табан дсп аталатын бірнеше бунақтан түрады. Та- бан бунактарының саны кандай түрге, топқа жататынына байланы­сты 1...5 дсйін болады. Табанның сң соңғы бунағы арасында 1...3 темпсшік орналасқан, бір көбінесе екі тырнақшамен бітеді. Бу- нактардың, тырнақшалардың жәнс төмпешіктердің саны насекомдар- дың түрін анықтау үшін пайдаланылатын негізгі белгі қатарына снсді.

Тіршілік сту жағдайларына және жеке топтардың мамандану дәрежесіне байланысты насекомдардың аяқтарын бірнсшс типке бөлсді (6-сурст). Мысалы, таракан, барылдақ қоңыз, қандала сиякты жылдам жүгіретін насскомдарға жіңішксргсн ұзын сирақты аяқ тән. Ал торт бунактан түратын жалпак табанды жуандау жәнс кысқарақ кслгсн жүргіш аяқ типі коңыздардың бірқатар тұқымдастарының (жапырак жегілср, бізтұмсықтылар, мұрттылар т. б.) өкілдсрінде ксз- дсссді. Тіршілік жағдайларына нсмесс қозғалу тәсілдсріне бейімделу алдыңғы нсмссе арткы аяқтардың мамандауына себеп болған. Мыса­лы, бүзаубастың, зауза қоңыздың жетіліп дамуы үзақ уакыт топырақ арасында өтуінс байланысты алдыңғы аяғы жерді қазуға, дәуіттің ал­дынгы аяғы қүрбанын шап бсріп үстауға, шегірткенің артқы аяғы сскіругс, суды мсксндейтін насекомдардың (жүзгіш қоныз т. б.) арткы аяғы жүзугс, араның артқы аяғы гүл тозаңдарын жинауға бсйімдслгсн. Осы айтылғандарға сәйкес насекомдарда казғыш, үстағыш, сскіргіш, жинагыш аяк типтері пайда болған.

Насскомдарда әдеттс 2 жүп канат болады. Алайда кейбірсулсріндс тск қана алдыңғы жүп канат (кос канаттылар нсмесс шыбындар,

3- сурст. Насекомдардың аяктарыііыіі. түрлері (II. Н. Богданов-Катьков бойынша): а-жүгіргіііі аяк, (барылдақ коцыздікі); б-жүзгіш аяк, (сүңгуір к,оңыздың артқы аягы); в-ceKjpriui аяқ (шегірткснің арткы аягы); г-қазгыш аяк. (бүзаубастыіү алдмііғы аяғы); ә-үстағыш адк. (дәуіттін алдынгы аяғы); е-сорғыш аяк. (жүэгіш қоңыздык алдыкгы аягы>; ж-жинагыш аяк. (бал арасыныК артқы аяғы); з-жүргіш аяқ (бізтүмсык. қоныздың табаны); І-жамбас; 2-үршыц; 3-сан; 4-снрак; 5-табан.

кокцидтердің біраз түрлеріндс) кейде артқы жүп қанат (желпуіш қанаттылардың еркегіндс) дамыган. Қанаттары мүлдс жок, нсмссс да- мымаган насекомдар да (алғашқы қанатсыздар класс тармағының окілдері, біте, бүрге, төсек қандаласы таҒы басқаларда) жиі ксздессді. Насскомдардың қанаты шығу тегі жағынан тері жамылғысының скі кабатты қатпары болып саналады: ересек насеком пайда болар ксздс тсрі қабаттары бірімен-бірі жанасып жүқа және икемгс өтс көнгіш (эластикалы) пластинкаға айналады.

Насеком қанаттарын қатайтатын тіреуіш қызметін жүйкслсрі атқарады. Жүйкс тамырлар немесе жүйкслер деп трахеялар мен ге­молимфа түтікшелерінің қатайып кеткен бөліктерін айтады. 16

4- сурет. Долана кебе-
ЛСІІНІН канаттарыныц

курмлысм. Он жац жубы-
пмк жүйкелері

■йсетілгеіі (II. II. Богда-
нов-Катьков бойынша):

С-косталь жүйкесі; Sc-суб-
косталь жүйкссі; Д2 Д2—*
дискаль жүйкелері;
рад паль R2 К4 жүйкслері:
М| М3 медиаль жуйкелер;

СиІ Сц2 кубиталь жүйкс-
лср:

Л2 ЛЗ — аналь жүйкслер.

Қанаттың жүйкелену сипаты, яғни жүйкелердің пішіні, саны жәнс олардың орналасуы әр түрлі ңасекомдардың түрлерін анықтау үшін сң қажетті негізгі белгілердің бірі болып саналады.

Қанатты насскомдардың қарапайым топтарында бойлық (канаттың үзына бойына орналасқан) жүйкелердің мынадай түрлері болады: ко- стальды нсмссс коста (С), субкостальды нсмесе субкоста (Sc) ради- альды немесе радиус (R), медиальды (ортаңғы) немесе медиа (М), кубитальды нсмссе кубиутус (Си) жэне анальды немесе аналис (А). Бүл жүйкслердің көбі бунақталған (7-сурет).

Насскомның қанатында бойлық жүйкелерден басқа көлдснсң жүйкслср дс ксздеседі. Олар көбінесе өздеріне қөрші бойлық жүйке- лсрдің аттарымен аталады. Мысалы, радиомедиальды жүйке (радиал- ды жэне мсдиалды жүйкелерді қосатын), медиалды жүйке (екі мсдиалды жүйксні қосатын) және тағы басқалары. Кейбір насекомдар қанаттарының жүйкеленуі әдеттегіден өзгеше: жекеленген бунақтары бірімсн-бірі косылып немесе жоғалып кетеді.

Насскомдарда кездссетін алуан түрлі қанаттардың барлығы 3 түрлі белгілеріне, яғни консистенциясына (біртекті, әртекті), тұйықталған тор көздсрінің санына (торлы немесе жарғақты) және кабыршақтану нсмесе түк басу (жалаңаш немесе жабық) дәрежссіне қарай жіктеледі.

Алдыңғы жүп канаттар консистенциясына байланысты бсрік тығызданып, жүйкелсрі жақсы көрінетіндей жарғаққа айналуы (шегіртке, дәуіт, таракан) немесе жүйкелері үстінен қарағанда керінбейтіндей мүйізденіп (коңыздар немесе қатты канаттылар) кстуі мүмкін. Мұндай қанаттарды үстіңгі канаттары немесе элитралар дсп атайды. Қандаланың алдыңғы жүп канатының тек негізгі түпкі бөлігі ғана теріге немесе мүйізге айналған. Сондықтан ондай қанатты жар- тылай үстіңгі канат немесе жартылай элитра дейді. Егер насекомның қанатында көлденең жүйкелердің саны көп болса (осыған байланысты тұйыкталған тор көздердің саны да көп болады), оны тор канат дсп атайды (мысалы, инеліктерде, тор канаттыларда. тура канаттыларда). Ал тұйыкталған тор |көздс^Щ* Хянцйсани

аз болса (20-дан кем болса), ондай қанатты жарғақ канат (тсң канаттылар мен жарғақ канаттыларда жэне кос қанаттыларда) дсйді.

Қанат пластинкасын түгелдсй кыска түктср (мысалы, жмлгалмктарда) немесс жұмсак кабыршактар (көбслсктсрдс) бүрксп түрса, ондай канатты бүркемелі канат дейді, ал түктср мен кабі>іршактар аз немесе мүлдс жок болса, жалаң канат дсп атайды.

Осы жоғарыда келтірілген классификация насекомдардың кез-ксл- ген отрядының қанаттарына кыскаша, бірақ жетерліктей дәрсжеде сипаттама беруге мүмкіндік туғызады. Егер насскомдардың канаттары жалаңаш та әртекті болса, бірінші жүбы тсрі жарғакты, скінші жүбы торлы болса, онда олар тура канаттылар отрядына жа­тады. Сол сиякты қанаттары біртекті дс, жалаңаш жарғакты болса жаргак канаттылар отрядына жатады. Қанаттары біртскті және жаргакты кабыршактармсн бүркелген болса, қабыршак канаттылар отрядына жатады.

Қүрсақ. Қүрсак насекомның денесінің үшінші бөлігі, ол азды-көпті езара үксас бірқатар бунақтардан түрады. Ересек насскомның күрсак бунақтарында аяк болмайды. Ең қарапайым насекомдардың күрсағы II бунактан түрады (протуралар). Жойылып немесе жскслснгсн мүшелсрінің қосылып кстуіне байланысты, көзге көрінстін бу- нактардың саны 9...10 (тура канаттыларда) немесе әуслі 4...6 (жаргак канаттыларда, кос канаттыларда) шамасына дейін кыскарган. Көптеген насекомдардың жекелеген бунактарында косалкы мүшелср болады. Жыныс косалкылары VIII жәнс IX күрсак ссгмснттсрінде орналаскандықтан, оларды генитальдық бунактар дсп,

I- VIII бунактарды прегенитальдык, ал Х-ХІ бунактарды постгсни- тальдык бунактар дсп атайды. Прегенитальдык ссгмснттсрдс косалкылардың болуы тек алғашкы канатсыздар класс тармагыныц

8- сурст. ІІасекомлардын
күрсак белііінің

қосалкылары (Г. Я. Бсй-
Биснко бойынша):
а-тарақаіыың еркегінік»
(үстімсн караг.:нла); б-
айыркүйрыктың ерксгінікі
(үстінен қараганда); в-
үшкыиі иісгірткенің ер-
кегінікі (кырынан

Караганда); г-ушқыш
шсгірткснің үргашысыіііи
(кырынан Караганда); I*
цсрк; 2-грифслск; Э-аналь
пластинкасы; 4-гениталъ
пластннкасы; 3, 6. 7—

VIII, IX, X сакнналармның
тсргиттсрі; 8, 9— V

Дата добавления: 2023-10-03