Ккккккккккккк 4 страница

Құқық ұғымы және мәні. Қазіргі кездегі құқықтық түсінудің жалпы сипаты.

Құқық ұғымының көптеген мәні бар. Ол заң ғылымында және күнделікті өмірде жиі қолданылады. Кең мағыналық түсінік болғандықтан әрбір адамда құқықтың мәні туралы қандай да бір пікір қалыптасады.62 Заң ғылымында құқық бірнеше мағынада қолданылады: - құқық заң ғылымында оқу пәнінің атауын білдіретін ұғым ретінде қолданылады (азаматтық құқық, конституциялық құқық); - құқық деген ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі (білім алу, еңбек ету құқықғы). Осы жағдайда құқық субъективтік мағынада қолданылады; - құқық мемлекетпен байланысты және мінез-құлық ережелерінен тұратын жүйе ретінде түсіндіріледі (нормативтік акті, заңдар, кодекс). Осы жағдайда құқық объективтік мағынада қолданылады; - құқық объективтік және субъективтік құқық жиынтығы ретінде қолданылады (құқық жүйесі). Құқық теориясы құқықты көбінесе объективтік мағынада қарастырады. Оған сәйкес, құқық – бұл жалпыға міндетті, формальді анықталған, қоғамның мүддесін білдіретін, мемлекет бекіткен және қамтамасыз ететін, қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған құқық нормалардың жүйесі.

Құқық өзін құрайтын үш бөлікке негізделеді және ұсталады: құқықтық идеяларға (құқықтық сезім), құқықтық нормаларға (құқықтық ұйғарымдарға) және құқықтық қатынастарға (заңды табиғаты бар қоғамдық қатынастарға). Осыған орай, заңды дүниетаным, негізінен төмендегі құқықты түсіну түрлерінде көріне алады (қазіргі құқық теориясына).

Табиғи құқық теориясы (табиғи-құқықтық, филосо-фиялық әдіс) құқықтың үстемдік идеясына негізделген (Аристотель, Г.Гроций, Дж.Локк, Д.Дидро, Ш.Монтеське, А.Н.Радищев, т.б.). Табиғи құқық теориясы бойынша, мем-лекетпен белгіленген заңды нормалар, заңдар түріндегілермен (жағымды құқық) қатар табиғи құқық барлығын қолдайды, яғни адам табиғатымен қаматамасыз етілген құқық пен бостандықтың жиынтығы; адамға туғаннан берілген құқықтар (не пайда болу күшімен); қандай жағдайларда болсын алынбайтын және бөлінбейтін құқықтар – өмір сүруге, бостандыққа, жеке басының дербестігі, не жеке меншіктікке, өмірінің жағымды жағдайына, өзі сияқты басқалармен араласу құқықтарына, т.б. Құқық – бұл өзін-өзі күшпен сендірген адамгершілік бағалылықтың жиынтығы.

Нормативті (жағымды) әдіс (Р.Штаммлер, П.И.Нового-родцев, Х.Кельзен) нормаларды мойындауға негізделген. Құқық оның таза күйінде («в чистом виде»), объективті-логикалық заңды қосынды (конструкция) ретінде, көрінеді және әлеуметтіктен, тарихидан, саяси және психологиялық мазмұндардан тәуелсіз; мемлекетпен құрылатын тәртіп нормаларының жиынтығы ретінде және оның өзімен қорғалатын. Сондықтан, құқық тек заңдарда көрсетілген (заңға), заңдардан тыс құқық жоқ.

Құқықтың социологиялық бағыты (құқықтың реалистік мектебі) оның негізіндегі қоғамдық қатынастардың ар-тықшылығына байланысты тұрақталады (құқықтағы әрекет басы). Бұл теорияның негізін салушылар (Л.Дюгн, Э.Эрлих, Г.Конторович, Р.Паунд, К.Левеллин, С.М.Муромцев, Г.Ф.Шершеневич, т.б.) айтқандай, құқық – бұл заңда көрсетілгендей емес, шын мәніндегі тәжірибедегі жағдай. Құқық нормада бекімей, әрекетте бекиді («тәжірибесіз құқық жоқ»). Құқық сотта туады, соттың өзінің кең көлемдегі қалыпты пікірі бар. Ол нақты істі, заң нормаларының материальдық жағдайын өте аз пайдаланып шеше алады. Ол қатаң процедуралық жолмен, өзінің өмірлік тәжірибесімен және құқықтың жалпы қағидаларына сүйеніп істі шеше алады.

Жоғарыда көрсетілген табиғи-құқықтық, нормативистік және социологиялық құқықты түсіну типтері (кейіптері) негізгілер болады, бірақ тағыда бірнеше құқықтық мектептер бар, оларда жоғарыдағы теориялардың әрқайсысын негізге алады.

Солидаристік бағыт не құқықтың әлеуметтік концеп-циясы (Л.Дюги) оның оның социологиялық түсінігіне өте жақын. Құқықта бір-бірімен араласатын адамдар топтарының арасындағы гармонияға (келісімділікке) жететін құрал ретінде түсіндіреді және саясатты, экономиканы, моральды, т.б. (әлеуметтік қолдаушылық) сол гармонияны күзетуші және қорғаушы ретінде санайды. Мысал бола алатын жағдай, құқықты, солай айтылатын «корпоративтік мемлекеттегідей» құқық ретінде түсінушілігі.

Құқықтың психологиялық теориясы (Л.Петражицкий, Г.Тард). Бұл теория бірнеше орынға жеке адамның мотивациялық-психологиялық ұстанымын алға тартады. «Құқық – бұл сол көрсетілген емес, адамның бар құқыққа қалай қатынас жасайтындығында (заңға). Құқық жағымды, интуитивті құқыққа ұқсас. Оған қоса құқық интуитивті (шын құқық шығу көзі, себебі тек сол ғана адамның әрекетін қозғаушы сәт. Л.И.Петражицкий нормативті тәртіпті былай түсіндіреді: «әлеуметтік институт», адамдардың жалпы тәртіппен жүруіне сай көрінетіндігі; «жағымды моралдық жағдай», міндетті сезіну, сыртқы мәжбүрлеуден, жазалаудан қорқу; құдай билігін еске салу. Дегенмен, барлық осы факторларды іс жүзіне асыру үшін, ол айтқандай, тиімді әлеуметтік, діни бақылаудың қажет екендігіне көңіл аударып, жоғарғы діни сезімділікті және мемлекеттік заңдардың қатаңдығын қолдайды.

Маркстік (материалистік, таптық) құқық теориясы (К.Маркс, Ф.Энгельс, В.Ленин) таптық тұрғыға негізделіп, құ-қықтық заңға айналдырған үстем таптың еркі ретінде танып, оның қоғам дамуындағы экономикалық факторларға сай қалыптасатын және оның қолындағы мемлекеттік билікті қол-дайтын құрал ретінде таниды. Құқық тек мемлекетте әрекет ететін нормативтік-құқықтық актілердің жиынтығы ретінде көрсетіледі, яғни, заң сонымен толық ұқсастандырылады.

Құқықтың тарихи мектебі (Ф.К.Савиньи, Г.Ф.Пухта) құқықты халықтың рухының туындысы ретінде санайды. Ол қоғамда тарихи процесс кезінде тіл сияқты қалыптасады, мемлекеттің еркінен тәуелсіз. Әдет заңнан жоғары тұрады. Мемлекетке сол қалыптасып жатқан нормаларды байқап оларды бекітуін қалайды. Солай ұлттық құқық қалыптасады.

Реалистік мектеп (Р.Иеринг) құқықты мемлекетпен қорғалатын мүдде ретінде қарайды (құқық мемлекеттің мәжбүрлеуінсіз түкке тұрмайды).

Құқықтың либертарлды бағыты (В.С.Нерсесянц, Л.И.Спиридонов, Р.З.Рившиц, В.А.Четвернин, т.б.) құқықтың жоғарғы тәуелсіздігіне және оның жақсылық пен адалдықтың мөлшері екендігі көрсетіп, соған сүйенеді.

Құқық және басқа да әлеуметтік нормалар, олардың арақатынасы.

Қоғамдағы индивидтердің, адамдардың мінез-құлыктары арнайы нормалар шенберімен шектелген. Қоғамда қабылданған тәртіп пен өмірдін қатынастары адамды: бір калыпта, тәртіп, талаптар көлемінде, өзінің мінез-құлкын калыптастыруды талап етеді. Әр индивид, қопшнын мүшесі коғам қабылдаған нор- маларға өзінің қимыл-әрекетін бейімдейді. Керісінше, коғам- ның санасына, онын тыные тіршглігіне жат талаптар мен ере- желерді индивид қоғамның мүшесі ретінде қабылдауы немесе кабылдамауы мүмкін. Жеке адамнын мінез-кұлыктары қоғам- дык катынастарда пайда болып, қалыптаскдн нормаларіа сай калыптасуы кажет. Сондыктан қоғам қабыадаған адамдардың мінез-кұлықтарынын жиынтығы, ережелері әлеуметтік норма- лардың өмірі мен кызметі сан алуан әрекеттерді қалыптастыра- ды. Әрекеттер құкық галаптарына сай, немесе карсы болуы мүмкін. Ал, әлеуметтік нормалар адам санасына жат, онын та- биғаты кабылдамайтын әрекеттерді жасауға тыйым салады, айыптайды. Жеке адамнын саиасы коғамдық катынастардын жемісі ретінде сол орта кабылдаған тәртіп пен нормаларға тәуелді. Қоғамдық сана әрбір индивидтің санасының жиынты- ғынан калыптасады.

Әлеуметтік нормалар дегеніміз қогамдык маңызы бар қоғамдық қатынасты реттейтін, қабылданған және бекітілген нормалардың жиынтыгы, Әлеуметтік нормалардьщ өзіне тән ерекше- ліктері бар:

1. Әлеуметтік нормалар коғамдык. сана деңгейімен кабылда- нады, бірақ бәріне бірдей міндетті емес. Мысалы, әдет-ғүрып нормаларындағы калыңмал төлеу, кит кигізу, авгобуста карт адамдарға орын беру және т.б,

2. Тарихи дамудың сатысымен бағаланады немесе айкында- лады. Мысалы, жасьг үлкенді сыйлауды казақ коғамында ең жоғарғы қүлыктылықты қасиеперіне жатқызған болса, казір дағдарска ұшырауда.

3. Қоғамдык катынастардын барлык салаларын реттейтін нормалардан калыптасады.

Құқықтық түсінудің негізгі әдістері: психологиялық және әлеуметтік

Құқық өзін құрайтын үш бөлікке негізделеді және ұсталады: құқықтық идеяларға (құқықтық сезім), құқықтық нормаларға (құқықтық ұйғарымдарға) және құқықтық қатынастарға (заңды табиғаты бар қоғамдық қатынастарға). Осыған орай, заңды дүниетаным, негізінен төмендегі құқықты түсіну түрлерінде көріне алады (қазіргі құқық теориясына).

Табиғи құқық теориясы (табиғи-құқықтық, филосо-фиялық әдіс) құқықтың үстемдік идеясына негізделген (Аристотель, Г.Гроций, Дж.Локк, Д.Дидро, Ш.Монтеське, А.Н.Радищев, т.б.). Табиғи құқық теориясы бойынша, мем-лекетпен белгіленген заңды нормалар, заңдар түріндегілермен (жағымды құқық) қатар табиғи құқық барлығын қолдайды, яғни адам табиғатымен қаматамасыз етілген құқық пен бостандықтың жиынтығы; адамға туғаннан берілген құқықтар (не пайда болу күшімен); қандай жағдайларда болсын алынбайтын және бөлінбейтін құқықтар – өмір сүруге, бостандыққа, жеке басының дербестігі, не жеке меншіктікке, өмірінің жағымды жағдайына, өзі сияқты басқалармен араласу құқықтарына, т.б. Құқық – бұл өзін-өзі күшпен сендірген адамгершілік бағалылықтың жиынтығы.

Нормативті (жағымды) әдіс (Р.Штаммлер, П.И.Нового-родцев, Х.Кельзен) нормаларды мойындауға негізделген. Құқық оның таза күйінде («в чистом виде»), объективті-логикалық заңды қосынды (конструкция) ретінде, көрінеді және әлеуметтіктен, тарихидан, саяси және психологиялық мазмұндардан тәуелсіз; мемлекетпен құрылатын тәртіп нормаларының жиынтығы ретінде және оның өзімен қорғалатын. Сондықтан, құқық тек заңдарда көрсетілген (заңға), заңдардан тыс құқық жоқ.

Құқықтың социологиялық бағыты (құқықтың реалистік мектебі) оның негізіндегі қоғамдық қатынастардың ар-тықшылығына байланысты тұрақталады (құқықтағы әрекет басы). Бұл теорияның негізін салушылар (Л.Дюгн, Э.Эрлих, Г.Конторович, Р.Паунд, К.Левеллин, С.М.Муромцев, Г.Ф.Шершеневич, т.б.) айтқандай, құқық – бұл заңда көрсетілгендей емес, шын мәніндегі тәжірибедегі жағдай. Құқық нормада бекімей, әрекетте бекиді («тәжірибесіз құқық жоқ»). Құқық сотта туады, соттың өзінің кең көлемдегі қалыпты пікірі бар. Ол нақты істі, заң нормаларының материальдық жағдайын өте аз пайдаланып шеше алады. Ол қатаң процедуралық жолмен, өзінің өмірлік тәжірибесімен және құқықтың жалпы қағидаларына сүйеніп істі шеше алады.

Жоғарыда көрсетілген табиғи-құқықтық, нормативистік және социологиялық құқықты түсіну типтері (кейіптері) негізгілер болады, бірақ тағыда бірнеше құқықтық мектептер бар, оларда жоғарыдағы теориялардың әрқайсысын негізге алады.

Солидаристік бағыт не құқықтың әлеуметтік концеп-циясы (Л.Дюги) оның оның социологиялық түсінігіне өте жақын. Құқықта бір-бірімен араласатын адамдар топтарының арасындағы гармонияға (келісімділікке) жететін құрал ретінде түсіндіреді және саясатты, экономиканы, моральды, т.б. (әлеуметтік қолдаушылық) сол гармонияны күзетуші және қорғаушы ретінде санайды. Мысал бола алатын жағдай, құқықты, солай айтылатын «корпоративтік мемлекеттегідей» құқық ретінде түсінушілігі.

Құқықтың психологиялық теориясы (Л.Петражицкий, Г.Тард). Бұл теория бірнеше орынға жеке адамның мотивациялық-психологиялық ұстанымын алға тартады. «Құқық – бұл сол көрсетілген емес, адамның бар құқыққа қалай қатынас жасайтындығында (заңға). Құқық жағымды, интуитивті құқыққа ұқсас. Оған қоса құқық интуитивті (шын құқық шығу көзі, себебі тек сол ғана адамның әрекетін қозғаушы сәт. Л.И.Петражицкий нормативті тәртіпті былай түсіндіреді: «әлеуметтік институт», адамдардың жалпы тәртіппен жүруіне сай көрінетіндігі; «жағымды моралдық жағдай», міндетті сезіну, сыртқы мәжбүрлеуден, жазалаудан қорқу; құдай билігін еске салу. Дегенмен, барлық осы факторларды іс жүзіне асыру үшін, ол айтқандай, тиімді әлеуметтік, діни бақылаудың қажет екендігіне көңіл аударып, жоғарғы діни сезімділікті және мемлекеттік заңдардың қатаңдығын қолдайды.

Маркстік (материалистік, таптық) құқық теориясы (К.Маркс, Ф.Энгельс, В.Ленин) таптық тұрғыға негізделіп, құ-қықтық заңға айналдырған үстем таптың еркі ретінде танып, оның қоғам дамуындағы экономикалық факторларға сай қалыптасатын және оның қолындағы мемлекеттік билікті қол-дайтын құрал ретінде таниды. Құқық тек мемлекетте әрекет ететін нормативтік-құқықтық актілердің жиынтығы ретінде көрсетіледі, яғни, заң сонымен толық ұқсастандырылады.

Құқықтың тарихи мектебі (Ф.К.Савиньи, Г.Ф.Пухта) құқықты халықтың рухының туындысы ретінде санайды. Ол қоғамда тарихи процесс кезінде тіл сияқты қалыптасады, мемлекеттің еркінен тәуелсіз. Әдет заңнан жоғары тұрады. Мемлекетке сол қалыптасып жатқан нормаларды байқап оларды бекітуін қалайды. Солай ұлттық құқық қалыптасады.

Реалистік мектеп (Р.Иеринг) құқықты мемлекетпен қорғалатын мүдде ретінде қарайды (құқық мемлекеттің мәжбүрлеуінсіз түкке тұрмайды).

Құқықтың либертарлды бағыты (В.С.Нерсесянц, Л.И.Спиридонов, Р.З.Рившиц, В.А.Четвернин, т.б.) құқықтың жоғарғы тәуелсіздігіне және оның жақсылық пен адалдықтың мөлшері екендігі көрсетіп, соған сүйенеді.

Құқық нормаларының түсінігі

Норма сөзі латын тілінен аударғанда «үлгі», «ереже» деген мағынаны білдіреді. Қүқықтык нормаларды қабыдцау, бекігу әр уақытта мемлекет тарапынан болды жэне олардьщ мазмүнын- да коғамдық катынастарға түскен субъектілердің мінсз-кулык тары, әрекеттері туралы информация бекітіледі. Субъект өмір- дегі сан алуан ситуацияларға тап болған жағдайларда онын, сол сәттегі әрекеттері кұкық нормаларымен ретгеледі, немесе қор- ғалады. Мысалы, субъект үйін сату ұшін нотариустың катысуы- мен сату туралы келісімшарт жасауы тиіс, некеге тұру үшін кәмелеттік жасқа толу керек т.б. әрекеттер.

Кұкыктық нормалардын өзіне тән мынандай ерекшеліктері бар:

1. Кұкыктық нормалар бекіткен үлгі, талаптар бәріне бірдей қолданылады. Кұкык нормаларының мәтінінде көрсетілген информация ситуацияға түскен субъектілердін әрекеттерін реттейді, шешімін бекітеді. Мысалы, Казақстан Республикасы­нын Азаматтык кодексінің 23-бабы (нормасы) он төрт жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмлелерді олардың аты- нан ата-анасы, асьграп алушылары немесе корғаншыларьг жа- сайды деген ережені бекіткен. Яғни, бүл норма 14 жаска толма- ғандардың бәріне бірдей болып табылады.

2. Күкык нормаларында халыктың, таптардыц, топтардың, тіпті жеке адамнын еркі де бекітіледі. Адамзат тарихында жеке адамның ержтерінің кұкықтык нормаларында бекітілуі көп бол­тан. Мысалы, коммунизм идеологиясының негізін калаушы Карл Маркс өзінің «Коммунистік партияның манифесті» деген енбегінде буржуазиялык коғамдағы мұрагерлік туралы заңныц вте қатаңталаптарын жоюды өз өмірінен алған. К.Маркс өзінің кұдай косқан әйелі бола тұрып, отбасында кызметші болған Ленхен деген әйелмен көңілдес болып, бала туғызған. Вйелінен сескенген К.Маркс Ф.Энгельске сәбиді «менікі»дегізеді, бірақ оған өзінің мүрасын бөліп беруді армандайды. Өкінішке орай сол кездегі зан бойынша занды некеден туған балаларға ғана мүрагерлік берілген. Социалистік идеологияны жазу барысын- да К.Маркс «Коммунистік партияның манифесінде» катан мұрагерлік занын жоқка шығаруды талап етті.

3. Күкыктык нормалар қажет бодған жағдайларда мемле- кеттік күшпен камтамасыз етіледі. Сот, прокуратура полиция және басқа да мемлекеттік органдар күкык нормаларын бүрма- лаған, немесе орындамаған субъектілерге күш колданады, жа- уапка тартады.

Құқықтық норма дегеншіз мемлекет бекіткен, бәріне бірдей, формаларды - айқын жонс орындалуы, сакталуы, қажет бюлган жагдайда кушпеи қамтачасьіз етілетін мінез қулықтың улгісі.

Құкықтык нормалар жеке тұлғалар мен занды тұлғалардын нақтылы мағынадағы кұқықтык жағдайларын, мінез-күқықта- рын бекітеді. Құқыктык қатынасқа түскен субъектілер күкык нормаларындағы ереже, үлгі талаптарыыа сай ғана әрекеттер істеулері тиіс. Формула жүзінде:

«Мен солай істеуім керек, құкық нормасы мепен соны талап етеді» деген талап іс жүзіне асырылуы тиіс. Осыған байланыс­ты кұкыктық нормаларыньщ мазмұны мынандай ерекшелік- термен айшыкталады:

L Қүкықтық нормаларда кайсыбір болмасын заманның, та­рихи жағдайлардың тілек-галаптары мен қажетгілігі бекітіледі. Мысалы, Қазан төцкерісінен кейін Кецес екіметі қабылдаған кұкык нормалар өтпелі дәуірдін барлык талаптарын бекітті (жерді таргып алу, завод, фабрикаларды тәркілеу, байларды сай­лау күкықтарынан айыру, қальщмалды, әмеңгерлікті, көп әйел алушылықты жою),

2. Субъекгілердін қүқыктары мен міндеттері нақтылы, ай- қын мағынада бекітіледі. Жеке жэне занды тұлғалар тек талап- тар негізінде кұкықтары мен міндеттерін атқара алады. К;үкык- тық норма үлгісінен тыс әрекеттер заңсыз деп танылады.

3. Күқықтык нормалардын мазмұны, түсініктілігі және са- наға үғымдылығы оны жазған, қабьЕЛДаған органдардың сауат- тылығына тікелей байланысты болды. Щашыраңкы, түсініксіз, кайталауы басым, дұрыс дәрежеде аударылмаған қүкыкдык. нор- малардь! қолдануда көптеген киындықтар туындайды. Қүкык- тык нормалар математикалық формулалар сиякты нақтылы-.айкын және кысқа болулары шарт. Кепсөзділік, магынасы түсініксіз нормалар бүрмалауға жол ашады, зансыздыкқа әкеп соктырады.

4. Белгілі күштер, гіартиялар, топтар жэне таптар лоббизм тетіктерін пайдалану арқылы өз мүдцелерін қүкык нормаларын- дабекітеді.

Әр кезде тиімді қүкықтык нормалар коғамдык катынас­тарды ретгеуде коғамды прогреске жетелейді, шиеленістердін болуын тежейді. Керісінше, тиімсіз нормалар өмірдін дамуын тежеп, керітартпалык рөл атқарады. Қүқық жасаушылықтың максаты зан ғылымынықжетістіктерін пайдалану арқылы тиімді құкык нормаларын кабылдау болып табылады. Құкык норма- ларынын мазмұнын аталмыш ерекшеліктерді біртұтастық ма~ ғынада танып, зерттегенде ғана оның барлық сипаты мен тиімділігіне баға беруге болады.

Құқық нормасының гипотезасының түрлері

Гипотеза - өмірде болатын нактылы жағдайларда күкыктык норманың қолданылуы. Негізінде «Егер» деген мағынамен қам- тылады. Гипотеза құрамдық мағынасына байланысты мынан- дай түрлерте белінеді:

1. Жай (жупыны) гипотеза бір ғана жағдай болғаңда құқық- тыкнорманындипозициясы іс жүзі не асырылады. немесе кол- данылады.

2. Күрделі гипотеза екі немесе бірнеше жағдайлар аркылы диспозиция қодданылады. Мысалы, «Казахстан Республикасы- ньщ сайлау туралы» занының 3-мыпандай күрделі гипотезаны бекітеді: «Республика ГІрезидентін, Парламент Мәжілісінің және мәслихаттарынын депутаггарын жергілікті езін-әзі бас- кару органдарынын мүшелерін сайлау жалпыға бірдей, тен және тете сайлау күкыгы негізінде жасырын дауыс беру жағдайында өткізеді». Бапта көрсетілгендей сайлаудың өтуі үшін бірнеше жағдайлар, шарттар бекітілген.

Дәрежелі кесімділік сипаты бойынша болжамдар абсолют- тік-кесімді және салыстырмалы кесімді болыпбелінеді.

Дата добавления: 2015-04-23