История создания 5 страница

Өндірістік капитал - ақшалай формада берілген, өндірістік циклде айналатын өндіріс факторлері. Ол екіге бөлінеді: негізгі және айналмалы.

Айналмалы капитал - өндіріс процесіне бір рет қатысып, өз құнын дайын өнімге толығымен өткізетін құралдар, олар материал, шикізат және т.б.

Негізгі капитал - өндіріс процесіне бірнеше рет қатысып, өз құнын өнімге біртіндеп өткізетін құралдар, олар ғимарат, қондырғы және т.б.

Өндіріс процесі кезінде негізгі капитал физикалық және моралды тозуға шалдығады.

Физикалық тозу -негізгі капиталдың өндіріс процесінде пайдалануына жарамай қалуы, істен шығуы.

Моралды тозу - негізгі капиталдың оның жаңа түрінің пайда болуы салдарынан құнсыздануы, оны пайдалану шығынды.

Негізгі капиталдың моральды және физикалық тозуы амортизация деп атылынады.

Амортизация – белгілі бір уақыт аралығындағы негізгікапитал тозуының құндық бағасы.

Амортизация нормасы – амортизациялық төлемдердің белгіленген жылдық мөлшері, ол негізгі капиталдың құны қанша жыл ішінде қайтарылуы керектігін көрсетеді.

Амортизациялық төлемдер көлемі келесі формуламен анықталады:

А- жылдық амортизациялық төлемдер мөлшері;

А = Қ_б – Қ_қ Қ_б- негізгі капииталдың бастапқы құны; Қ_қ- пайдаланудан шығарылатын негізгі. Т капиталдың қалдық құны; Т- негізгі капиталдың пайдалану мерзімі.

Амортизацияны есептеудің екі әдісі бар:

1. қарапайым амортизация - капитал құнын жыл сайын бірдей мөлшерде шегеріп, амортизациялық қорға аудару.

2. жылдамдатылған амортизация - амортизация нормасын екі есе арттыруды білдіреді, ол ҒТП байланысты, соның арқасында қондырғыны пайдалану мерзімі азаяды.

Негізгі қорды (капиталды) пайдалануды сипаттайтын келесі көрсеткіштер:

· қор қайтарымы - бір теңге қор құнына келетін өнім көлемін көрсетеді.

ҚҚ = Q / Қ_нег

ҚҚ- қор қайтарымы, Q- шығарылған өнім құныі, Қ_нег - негізгі өндірістік қорлардың құны.

· материал сыйымдылығы –1 теңге айналым қор құнына келетін өнім көлемін көрсетеді.

МС= Қ_{айн /} Q

МС- материал сыйымдылығы, Қ_айн – айналмалы қор.

Негізгі және айналмалы капиталдан бөлек, айналыс қорлары болады.

Айналыс қорлары - өнімді өткізумен байланысты айналымда болатын қорлар. Айналыс қорларына салынған ақшалай қаражат- айналыс құралдарын құрайды.

Айналыс құралдарының тиімділігі - айналым коэффициенті, ол бір жылда өткізілген өнім құнының айналыс құралдарының қалдығына қатынасы.

3) Инвестиция - пайда табу мақсатымен ел ішінде және оның сыртында мемлекеттік немесе жеке капиталды ұзақ мерзімді салымдары.

Инвестицияның негізгі түрлері:

· өндірістік инвестиция;

· тауарлы- материалды запастарға инвестиция;

· тұрғын үй құрылысына инвестициялар.

Сонымен қоса жиынтық, таза, автономды және индуцирленген инвестиция түрлерін айырады.

Жиынтық инвестициялар - ескі қондырғыны ауыстыруға (амортизация) кеткен шығындар мен өндірісті ұлғайтуға салынған инвестициялардың өсімінің сомасы.

Таза инвестициялар - негізгі капитал амотризациясын алып тастағандағы жиынтық инвестиция.

Автономды инвестициялар - ҒТП нәтижесінде пайда болған жаңалықтармен негізделген инвестициялар.

Инвестициялық сұраныс - кәсіпкерлердің ескірген капиталды қалпына келтіруге және оны ұлғайту үшін өндіріс құралдарына сұранысы.

Инвестицияға сұранысты анықтайтын негізгі факторлар:

· таза пайданың күтілетін нормасы;

· проценттің шынайы ставкасы

Олардың арасындағы байланыс келесідей: егер пайданың күтілетін нормасы жоғары болса, инвестиция өседі. Процент ставкасы- фирманың ақшалай капиталды қарызға алуы үшін төлейтін бағасы.

Егер пайданың күтілетін нормасы (мысалға 10%) процент ставкасынан артық болса (мысалға 7%), инвестиция пайдалы болады, және керісінше.

Осы факторлерден бөлек келесі факторлер де әсерін тигізеді: салық салу деңгейі; өндіріс технологиясындағы өзгерістер; қолда бар негізгі капитал; экономикалық күтулер; жиынтық табыстың динамикасы.

Ұсынылатын әдебиеттер

1. Ә.Әубәкіров, Б.Б.Байжұмаев, Ф.Н. Жақыпова, Т.П.Табеев. Экономикалық теория. Оқу құралы. Алматы. Қазақ университеті. 1999.

2. Әкімбеков С., Баймухаметова А., Жанайдаров У. Экономикалық теория. Оқу құралы. Алматы. 2001.

3. Экономикалық теория. Оқулық. Алматы. Қазақ университеті. 2002.

4. Қашықов Ш., Нұрғалиев Ө. Экономикалық негіздері. Қарағанды. Оқулық.

5. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов У.С., Жунісов Б.А., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. Оқулық. Алматы-Ақтөбе.2002.

6. С.С.Мәуленова, С.Қ.Бекмолдин, Е.Қ.Құдайбергенов Экономикалық теория. Оқу құралы. Алматы, Экономика, 2004.

СДЖ арналған бақылау жұмысы

1. Инвестициялар өндіріс қорларын қаржыландыру көзі.

2. Қорлардың айналым жылдамдығы.

10 тақырып. Кәсіпорынның шығындары мен табысы.

1. Өндіріс шығындары және оның классификациясы.

2. Кәсіпорын пайдасы.

1) Тұтынушының тауарды сатып алудағы мақсаты пайдалылық болса, өндірушінің мақсаты өндіріс шығындарын азайту. Шығындар ұсыныс көлеміне әсер ететін негізгі фактор. Сондықтан, өнімнің қандай көлемін өндіру керектігін анықтағау үшін фирма шығындарын талдауы керек.

Шығындар - иеленілген өндіріс факторлері үшін төлем.

Экономикалық әдебиеттерде «шығындар» «залал» түсініктері қатар пайдаланылады. «Залал» түсінігі материалды, табиғи және т.б. рестуратарды өндіруге жұмсалымдарды расходы білдіреді. «Шығындар» - олар тек залалдар ғана емес, нарықта құнды формаға айналған ресурс заладарын білідіреді.

Шығындардың әр түрлі классификациясы бар.

1. Бағалау әдісіне қарай шығындар: бухгалтерлік және экономикалық болып бөлінеді.

Бухгалетр іс жүзіндегі шығындарды есептейді, оның мақсаты – жүргізілген опреацияларды сипаттау. Демек, бухгалтерлік шығындар - белгілі бір өнім көлемін өндіруге кеткен өндіріс фактрорлерінің құны.

Экономист бухгалтерге қарағанда болашақты ойлайды, ол бір ресурсты қандай жолдармен пайдалануға болатынын қаранстырады. Сондықтан жіберіліп алған мүмкіндіктер шығыны болады немесе альтернативті шығындар.

Альтернативті шығындар – ресурстарды тиімді пайдаланғаннан табуға болатын ақша сомасы.

2. Қаражаттың пайда болуына қарай альтернативті шығындар: сыртқы және ішкі болып бөлінеді (нақты және нақты емес).

Сыртқы (нақты) – фирманың шикізат, қондырғы, көлік, энергияны сырттан сатып алуға жұмсаған алтернативті залалдары, демек кәсіпорын құрамына кірмейтін жабдықтаушылардан сатып алулары. Бұл шығындар бухгалтерлік есептерде көрініс алады.

Ішкі (нақты емес) – меншік және өз қажеттілігіне пайдалананылатын ресуртарға жұмсалатын альтернативті шығындар. Демек, нақты емес шығындар – фирма ресурстарын сатқаннан түсетін табыстың жоғалтулары.

Экономикалық шығындар – фирма иелігіндегі жерден жіберіліп алған рента көлемі, қондырғыға салынған ақшадан процент, өз фирмасында жұмыс істейтіндердің еңбек ақысы.

3. Өндіріс көлеміне әсер ету шамасына қарай шығындар: тұрақты және өзгермелі болып бөлінеді.

Тұрақты шығындар (FC) - өндіріс көлеміне тәулсіз болатын шығындар, оларға: амортизация, рента, жал төллемдері жатады, олар кәсіпорын тоқтап тұрса да төленуге тиіс.

Өзгермелі шығындар (VС) – өндіріс көлемінен тәуелді болатын шығындар, оларға: шикізат материалға, еңбек ақы шығындары жатады, бұл шығындар өндірістің өсу шамасына қарай артады.

Тұрақты және өзгермелі шығындардың сомасы жиынтық шығындарды (ТС) құрайды.

ТС =FC+ VС

4. Өнім бірлігіне жұмсалуына қарай шығындар: орташа жиынтық және орташа тұтақты, орташа өзгермелі болып бөлінеді.

Орташа жиынтық (АТС) – жиынтық шығындардың өндірілген өнім көлеміне қатынасымен анықталады.

АТС = ТС / Q

Орташа тұрақты шығындар (АFС) – жалпы тұрақты шығындардың көлемінің өндірілген өнім көлеміне қатынасымен анықталады.

АFС= TFC / Q

Орташа өзгермелі шығындар (АVС)- жалпы өзгермелі шығындардың көлемінің өндірілген өнім көлеміне қатынасымен анықталады.

Орташа шығындар қисығы U нысанында. Алдымен орташа шығындар өте жоғары. Ол үлкен тұрақты шығындар өнімнің шамалы көлеміне келетіндігімен байланысты. Өнім өндірісінің ұлғаюы шамасына қарай тұрақты шығындар өнімнің көбірек санына келеді де, орташа шығындар азаяды, минимумға түседі М нүктесіне келеді. Өндіріс көлемінің артуы орташа шығындар көлеміне тұрақты шығындар емес, өзгермелі шығындар әсер етеді. Сондықтан табыстың азаюы заңына сәйкес өзгермелі шығындар артады.

5. Фирма шығара алатын максималды өнім көлемін есептеу үшін шекті шығындар пайдаланылады.

Шекті шығындар (МС) – әр қосымша өнім бірлігін өндіру үшін қажет қосымша шығындар.

МС = ΔТС / ΔQ, мұндағы Q=1.

Бұл шығындарды анықтау фирма стратегиясы үшін қажет. Тұрақты шығындар өзгеріссіз болғандықтан, шекті шығындар өзгермелі шығындар өсіміне тең болады.

Қосымша өнім бірлігін өндіру қосымша шығындарды тудырады, сонымен қоса шекті табыс әкеледі. Шекті шығындар шекті табыстан аз болғанға фирма өндірісін кеңейтеді. Егер шекті шығындар шекті табыстан артық бола бастаса, фирма зардап шегеді.

2) Нарықтық экономикада пайда – кәсіпкерлік фактордан алынатын табыс, демек пайда факторлы табыс.

Пайда көбіне жиынтық табыстар мен жиынтық шығындар арасындағы айырмашылық.

Қалыпты пайда - ресурсты өндіріс процесіне тарту және оны сол өндірісте демеп тұру үшін қажет кәсіпкердің минималды табысы.

Экономистер мен бухгалтерлер пайданы да әр түрлі қарастырады.

Бухгалтерлік пайда - фирманың жалпы түсімінен сыртқы шығындарды алып тастағанда туындайды.

Экономикалық пайда – барлық шығындарды(сыртқы және ішкі) алып тастағандағы жалпы түсім.

Пайданың функциялары:

1. экономикалық пайда алуды күту ресурстарды неғұрлым тиімді пайдалануға ынталаныдырады;

2. экономикалық пайданың болуы ресурстарды альтернативті пайдаланудың әдістерінде тиімді пайдалануға итермелейді.

Пайда өндірісті ұлғайтуға ынталандыру туғызумен қоса сол ұлғайтуларды қажыландырудың қайнар көзі болып табылады. Неғұрлым жоғары пайда табатын кәсіпорындар сол пайданың бір бөлігін өндірісті ұлғайтуға немесе жаңартуға, демек инвестиция салуға жұмсайды.

Ұсынылатын әдебиеттер

1. Ә.Әубәкіров, Б.Б.Байжұмаев, Ф.Н. Жақыпова, Т.П.Табеев. Экономикалық теория. Оқу құралы. Алматы. Қазақ университеті. 1999.

2. Әкімбеков С., Баймухаметова А., Жанайдаров У. Экономикалық теория. Оқу құралы. Алматы. 2001.

3. Экономикалық теория. Оқулық. Алматы. Қазақ университеті. 2002.

4. Қашықов Ш., Нұрғалиев Ө. Экономикалық негіздері. Қарағанды. Оқулық.

5. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов У.С., Жунісов Б.А., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. Оқулық. Алматы-Ақтөбе.2002.

6. С.С.Мәуленова, С.Қ.Бекмолдин, Е.Қ.Құдайбергенов Экономикалық теория. Оқу құралы. Алматы, Экономика, 2004.

СДЖ арналған бақылау жұмысы

1. Пайданың түрлері.

2. Кәсіпорын шығындарын жіктеп анықтау.

11 тақырып. Өндіріс факторларының нарығы және факторлық табыстартың қалыптасуы.

1. Өндіріс факторлерінің нарығы.

2. Пайда және капиталдан процент.

3. Жер нарығы және жер рентасы.

4. Еңбек нарығы және еңбек ақы..

1) Өндіріс факторларының нарығы –жер, капитал, еңбек сияқты ерекше ресурстардың тауарлы айналымының сферасы. Кез- келген тауардың нарығы сұраныс пен ұсыныстың өзара қатынасын, солардың әсерінен қалыптасатын бағаны туындайды.

Өндіріс факторлерінің нарығында сұраныс пен ұсыныс заңдары жүзеге асады.

Өндіріс факторларына сұраныстың ерекшелігі:

1. соңғы тұтыну тауарларына сұранысқа қарағанда екіншілік сипатта, демек оларға сұраныс тұтыну тауарларын өндіруге қажет болғанда ғана туындайды.

2. өндіріс факторларына сұраныс осы фактор көмегімен өндірілетін тауарға сұраныстың көлеміне байланысты жоғарлайды немесе төмендейді. Мысалы: бидайға сұраныстың артуы оны егетін жерге деген сұранысты арттырады.

3. өндіріс факторлеріне сұранысты кәсіпкер және мемлекет білдіреді.

Нарықта іс жүзіндегі баға деңгейінде ұсынылатын өндіріс факторлері - ө ндіріс факторлерінің ұсынысын туындайды. Өндіріс факторлерінің ұсынысын оса факторлерге сұраныс тудырады. Бірақ оның ерекшеліктері бар:

1. экономикалық ресурстардың щектеулігі, мысалы жер ұсынысы.

2. өндіріс факторлерінің ұсыныс нарығы ресурстар шектілігі заңының арқасында қызмет етеді. Егер олар шексіз болса, олар су сияқты ақысыз болар еді, тұиынушылар қажеттілігі толығымен қанағаттандырылған болар еді.

2) В. Даля пайданы –бастапқыда жұмсалған капитал өсімі, артуы және оған қосылым деп сипаттайды. Бұл өсім тауарды жай ғана өндіргенде ғана емес, оны сатқанда пайда болады, демек пайда сәтті коммерциялық қызметпен байланысты. Экономикалық теорияның әр түрлі мектептері пайданы әр түрлі сипаттайды, олардың барлығын түйіндесек, пайда:

1. өндіріс факторлерінен түсетін табыс: рента, процент және еңбек ақы.

2. кәсіпкерлік қызметті жүргізгені және техникалық жаңашылдықтарды еңгізгені үшін сый-ақы.

3. тәуекл мен анықсыздық үшін төленетін ақы.

Ссудалық процент - ссудалық капитал иесінің табысы. Ссудалық каиталды пайдаланғаны үшін төлем ақы процент нормасы арқылы сипатталады.

Процент нормасы – ссудалық капиталдан алынатын жылдық табыстың ссудалық капиталдың жалпы сомасына қатынасы.

Процент ставкасы – жылдық процентпен берілген ссудалық капитал табысы, ол қаржылық ресуртарға сұраныс пен ұсыныстың өзара қатынасымен анықталады.

Проценттің орташа ставкасы –ұзақ уақыт кезеңінде анықталады, проценттің нарықтық ставкасы - күнде есептелінеді, оған келесі жағайлар әсер етеді:

· капитал көлемі;

· капитал өнімділігі;

· капитал сұранысы мен ұсынысының өзара қатынасы.

Проценттің номиналды ставкасы – курс бойынша ақшалай бірлікте беріледі (тенге, доллар,

рубль);

Проценттің шынайы ставкасы – инфляцияны ескергендегі процент ставкасы.

Процент ставкасының көлеміне келесі факторлер әсер етеді:

1. тәуекел;

2. несиені қайтару мерзімі;

3. ссуда көлемі.

3) Жер және оның қойнауы әкелетін табыс – рента. Басқа өндіріс факторлерінен жердің өзгешелігі:

оның ұсынысының шектеулігінде, сондықтан оның ұсынысы икемсіз, демек оның бағасы қанша артқанмен ұсыныс көлемі өзгермейді.

Рента дифференциалды және абсолютті болады.

Дифференциалды рента- сапалы және орташа жер учаскелерінде қалыптасады, сапасыз жерлерде ол болмайды.

Абсолютті рента- жердің барлық учаскелерінде болады, ол ауыл шаруашылығының өнімдерінің құны мен оны өндіру құны арасындағы айырмашылықтан пайда болады.

Егер меншік иесі жерді жалға берсе, ол жал төлемін алады, оған жер рентасы және жердегі құрылыстарды пайдаланғаны үшін төлем кіреді.

Нарықтық экономикада жер сату объектісі болғандықтан, оның бағасы бар. Жер бағасының көлемі екі көрсеткішке байланысты:

1. жер иесі болып, алынатын жер рентасының көлемінен;

2. ссудалық процент ставкасынан.

Жер бағасы = рента көлемі * 100%

ссудалық капитал көлемі

4) Еңбек ретіндегі өндіріс факторы еңбек ақы түрінде табыс әкеледі. Еңбек ақы тұтынушылар табысының басым бөлігін туындайды, демек тұтынушылық тауарлар мен қызметтерге сұранысқа үлкен әсер тигізеді.

Еңбек ақы - жұмыс күшінің бағасы мен құнының нысаны. Еңбек ақы деңгейін еңбек ұсынысы мен оған сұраныс анықтайды. Екеуі тең болған жағдайда тепе-тең еңбек ақы көлемі қалыптасады. Еңбекке сұраныс еңбек ақы деңгейін жоғарлатады және керісінше. Егер еңбекті пайдаланғаннан алынатын шекті өнім көлемі жоғары болса, еңбекке сұраныс артады және керісінше.

Еңбек ұсынысына келесі жағдайлар әсер етеді:

1. елдегі жұмысқа қабілетті тұрғындар саны;

2. жұмыс күнінің ұзақтығы;

3. тұрғындардың мамандылығының және біліктілігінің деңгейі.

Еңбек ақы нақты және номиналды түрде болады.

Номиналды еңбек ақы – жұмыскердің еңбегі үшін алатын ақша сомасы.

Нақты еңбек ақы - алынған ақшаға келетін тауарлар мен қызметтер көлемі. Ол номиналды еңбек ақыға тура байланысты, ал тауарлар мен қызметтер бағасына кері байланысты.

Еңбек ақы екі нысанда болады.

1. уақытылы - еңбек ұзақтығына байланысты анықталатын еңбек ақы.

2. д аналы немесе келісімді к – өндірілген өнім көлеміне тәуелді болатын еңбек ақы.

Еңбек ақы деңгейіне нарықтағы жағдайдан бөлек келесі факторлер әсер етеді: ұлттық ресурстар жағдайы және экономика жағдайы.

Нарықтық экономикада еңбек ақы деңгейіне профодақтар – профсоюз үлкен әсерін тигізеді, олар:

1. еңбек ұсынысын шектейді;

2. кәсіпкерлерге еңбек ақыны өсіруге қымыс жасайды;

3. еңбекке сұранысты ынталандыратын өндіріс түрлерін дамытуға ықпалын тигізеді;

4. өндіріс монополизациясымен күреседі.

Еңбек нарығында шынайы еңбек ақы көлемі тепе- еңбек ақы көлемінен артық болса, ұсыныс сұраныстан артық болады, жұмыссыздық орны алады. Керісінше, төмен болса, сұраныс ұсыныстан артық болады, себебі жұмысшылар төмен еңбек ақы үшін жұмыстан бас тартқаннан жұмыс орындары бос қалады.

Ұсынылатын әдебиеттер

1. Ә.Әубәкіров, Б.Б.Байжұмаев, Ф.Н. Жақыпова, Т.П.Табеев. Экономикалық теория. Оқу құралы. Алматы. Қазақ университеті. 1999.

2. Әкімбеков С., Баймухаметова А., Жанайдаров У. Экономикалық теория. Оқу құралы. Алматы. 2001.

3. Экономикалық теория. Оқулық. Алматы. Қазақ университеті. 2002.

4. Қашықов Ш., Нұрғалиев Ө. Экономикалық негіздері. Қарағанды. Оқулық.

5. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов У.С., Жунісов Б.А., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. Оқулық. Алматы-Ақтөбе.2002.

6. С.С.Мәуленова, С.Қ.Бекмолдин, Е.Қ.Құдайбергенов Экономикалық теория. Оқу құралы. Алматы, Экономика, 2004.

СДЖ арналған бақылау жұмысы

1. Ресурстар нарығында бағаның құрылуы.

2. Өндіріс факторларының сұранымы мен ұсынымы.

ІV бөлім. Ұлттық экономиканың қызмет етуінің заңдылықтары.

12 тақырып. Ұлттық экономика жүйе ретінде.

1.Макроэкономика және макроэкономикалық саясат.

2. Макроэкономикалық көрсеткіштер.

3. Ұлттық экономика құрылымы және ҰШЖ.

1) Макроэкономика /грек тілінен-үлкен/- жалпы ұлттық экономиканың әрекетіменг даму заңдылықтарын зерттейтін экономикалық теорияның бөлігі.

Макроэкономика - экономиканы тұтас жүйе ретінде қарастырады, ондағы субъектілер: мнмлекет /үкімет/, Ұлттық Банк және т.б.

Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер: ұлттық байлық, ЖҰӨ, ҰТ және т.б., олар жаопы халық щаруашылық сипаттайды.

Макроэкономика экономикалық теориядан 20ғ. 30-жылдарында бөліріп шықты, оған Дж. М.Кейнстің ғылыми еңбектері әсер етті. Кейнс теориясы экономиканы жүйе ретінде мемлекеттік реттеу қажеттілігіне негіз берін, макроталдау қажеттілігін көрсетті.

Макроталдау әдісі - модель құру. Модель- негізгі факторлерді ғана көрсететін қарапайым теориялық кесте. Модельдер қысқа мерзімді – /1 жылға дейін/, және ұзақ мерзімді / 1 жыодан артық уақытқа/ болады.

Макроэкономикалық саясат – қоғамның стратегиялық даму жне жаңару міндеттерінің шешілуін қамтамасыз ететін экономикалық мақсаттар мен шаралар жүйесі.

Ұлттық экономиканың дамуын сипаттайтын негізгі көлсеткіш – ұлттық байлық.

Ұлттық байлық – қоғамда жинақталған тұтынушылық құндардың жиынтығы. Оған мүлік /негізгі және айнымалы қорлар, үй мүлігі/, табиғи ресурстар /жер оның қойнауы, орман/, заттандырылмаған байлық /ұлттың денсаулығы, рухани байлығы, білім және ғалыми потенциал/.

Дата добавления: 2017-02-01