Тэма 3. Цывілізацыі Старажытнай Індыі і Кітая, іх уплыў на культуру краін Азіі

1. Культура Старажытнага Кітая.

2. Культура Старажытнай Індыі.

1.У Старажытным Кітаі сфарміравалася і амаль без змен праіснавала аж да XVII ст. н.э. унікальная культура. Сярод іншых культур яна вызначаецца сваім адзінствам, своеасаблівасцю і замкнёнасцю. Бліжэй да сярэдзіны II тысячагоддзя да н.э. тут была створана першая дзяржава (Шан або Інь). Пры імператарскіх дварах ствараюцца вялікія бібліятэкі. Да пачатку I тыс. да н.э. адносяцца найбольш раннія помнікі старажытнакітайскай літаратуры – “Кніга песень”, якая змяшчае каля 300 песень і вершаў, і “Кніга пераменаў”. У 9-3 стст. да н.э. (на гэты перыяд прыпадае заваёва імперыі Шан плямёнамі Чжоў і феадальная раздробленасць Чжанго) фармуецца кітайская філасофія. Узнікаюць матэрыялістычныя перакананні, у аснове якіх ляжыць уяўленне аб пяці першаэлементах («стыхіях») прыроды: вада, агонь, метал, дрэва, зямля. У VI-V стст. да н.э. зараджаюцца даасізм і канфуцыянства. Новы росквіт культуры і мастацтва Кітая пачынаецца з сцвярджэннем дынастыі Хань (206 г. да н.э. – 220 гг. н.э.) Маштабныя гідратэхнічныя работы, будаўніцтва палацаў, храмаў, грабніц. У гэты перыяд у Кітай пранікае будызм.

Ужо ў XV ст. да н.э. ў Кітаі існавала развітая сістэма іерагліфічнага пісьма. На рубяжы нашай эры ў Кітаі была вынайдзена туш, а затым сталі карыстацца графітам. У I ст. н.э. кітайцы вынайшлі паперу. У Еўропу яна трапіць толькі ў Сярэднявеччы. Дзякуючы незалежнасці чытання і напісання кітайскіх іерогліфаў, іншым народам было параўнальна лёгка іх пазычаць. Розныя дыялекты, нават розныя мовы выкарыстоўвалі кітайскія іерогліфы ў якасці агульнай пісьмовай сістэмы. У старажытнасці ў Японіі, Карэі і В'етнаме кітайскія іерогліфы з'яўляліся адзінай афіцыйнай пісьмовай сістэмай.

Старажытным кітайцам належаць многія тэхнічныя вынаходкі: магнітны прыбор – прабацька компаса, які меў выгляд лыжкі, якая ляжыць на металічнай пласціне і паказвае ручкай на поўнач, зубчастае кола, вадзяны млын, спідометр, папера, кнігадрукаванне і г.д. Самы выбітны астраном старажытнасці Чжан Хен (78-39 гг. н.э.) здолеў налічыць 2,5 тыс. зорак, размешчаных у 124 сузор'ях. Ён стварыў першы ў свеце нябесны глобус, які адлюстроўваў рух нябесных цел, вынайшаў першы сейсмограф.

У II ст. да н.э. быў пракладзены Вялікі шаўковы шлях, які звязваў Кітай, Індыю, Сярэднюю Азію, Сярэдні і Блізкі Усход, Міжземнамор'е. Шлях адыграў вялікую ролю ў развіцці эканамічных і культурных сувязяў народаў Пярэдняй Азіі, Каўказа, Сярэдняй Азіі і Кітая. Ён, напрыклад, служыў правадніком распаўсюджвання тэхналогій і інавацый, у тым ліку ў мастацтве (танцы, музыка, выяўленчае мастацтва, архітэктура), рэлігіі (хрысціянства, будызм, іслам, маніхейства), тэхналогіі (вытворчасць шоўку, пораху, паперы і т. п.). Пры гэтым амаль усе тэхналогіі (за выключэннем, мабыць, калясніцы ў найстаражытныя часы) распаўсюджваліся з Кітая на захад, а не ў процілеглым кірунку.

Перыяд 10-13 стст н.э. (Дзяржава Сун) лічыцца эпохай эканамічнага і культурнага росквіту Кітая. Расце колькасць гарадоў, працягваецца рост колькасці гарадскога насельніцтва, кітайскія рамеснікі дасягаюць вышынь у вырабе вырабаў з фарфору, шоўку, лаку, дрэва, слановай косці і інш. Былі вынайдзены порах і компас, распаўсюджваецца кнігадрукаванне, выводзяцца новыя высокаўраджайныя гатункі збожжавых, павялічваюцца пасевы бавоўны. Адной з найбольш уражлівых і эфектыўных з дадзеных інавацый было цалкам свядомае, сістэматычнае і добра арганізаванае ўкараненне і распаўсюджванне новых гатункаў хуткаспелага рысу з Паўднёвага В'етнама (Чампы).

Да пачатку XII ст. н.э. адносіцца станаўленне тэатральнага мастацтва ў Кітаі. Да пачатку II тысячагоддзя – першыя гісторыі пра існаванне ў краіне тэатра ценяў. Дзякуючы пасярэдніцтву мангольскіх войскаў тэатр ценяў распаўсюдзіўся па свеце. Пры мангольскай дынастыі Юань (1280-1368) расцвілі цзацзюй, або «змешаныя прадстаўленні», таксама званыя юаньскай драмай. Сучасныя тэатральныя школы (пекінская опера, шанхайская опера і г.д.) з'яўляюцца прамымі нашчадкамі юаньской драмы, якая таксама мела вялікі ўплыў на сусветны кінематограф: у фільмах пра баявыя мастацтвы гэтыя мастацтва дэманстраваліся перш за ўсё акцёрамі, выхаванымі ў школах т. зв. «опер».

Кітай паслужыў арэалам пачатковага распаўсюджвання на Далёкім Усходзе будызму і месцам складання асаблівай, у параўнанні з эталонным (індыйскім) веравучэннем, традыцыі, якая і легла ў падмурак карэйскага і японскага варыянтаў будыйскай культуры.

Кітайская дзяржаўнасць аказала якаснае ўздзеянне на сацыяльна-палітычны лад суседніх краін (стварэнне імперскіх рэжымаў па мадэлі кітайскай імперыі) і сістэму іх афіцыйнай ідэалогіі. Такі ж уплыў выяўляецца ў грамадска-палітычнай думцы гэтых краін, у іх мастацкай славеснасці, у выяўленчым і дэкаратыўна-прыкладным мастацтве. Кітайскія вытокі маюць многія з асобных рэалій духоўнага жыцця Карэі і Японіі, якія ўспрымаюцца, на першы погляд, у якасці цалкам мясцовых па паходжанні, як, напрыклад, знакамітая японская чайная цырымонія або мастацтва карлікавага саду.

2. Гісторыя Індыі пачалася з ўзнікнення Хараппскай цывілізацыі, якая размясцілася ў даліне ракі Інд. Яе найбольшы росквіт прыйшоўся на III тыс. да н. э. Гандлёвыя кантакты стваральнікаў старажытнай цывілізацыі ахоплівалі велізарную тэрыторыю, ад Каракумаў на поўначы да Малабарскага берага на поўдні, ад стэпаў Цэнтральнай Азіі на ўсходзе да выспы Крыт на захадзе. Важную ролю ў гэтай гандлі адыгрывалі марскія трасы, пракладзеныя протаіндыйцамі ў Індыйскім акіяне, Персідскім заліве, Аравійскім і Чырвоным морах.

Пасля гібелі Харапскай цывілізацыі спатрэбілася амаль тысячагоддзе, каб у даліне Ганга паўстала новая цывілізацыя з эфектыўным земляробствам, развітай металургіяй, з новай мовай, літаратурай і рэлігіяй – Ведыйская цывілізацыя (XIII-VI стст. да н. э.). Цывілізацыя даліны Ганга дала рэлігію ведызм. У гэты час узнікае першы літаратурны помнік Індыі – “Веды”. Ведызм ня з'яўляўся агульнаіндыйскай рэлігіяй, а адносіўся да вераванняў старажытных арыйскіх плямёнаў. У ім паўстала ўяўленне аб трансміграцыі душ. Грунтуючыся на аўтарытэце ведызму ў VII-VI стст. да н.э. афармляецца новы рэлігійнае кірунак – індуізм. Асноўным сачыненнем індуізму з'яўляецца «Бхагавадгіта», якая з'яўляецца часткай эпічнай паэмы «Махабхарата». Другім важным творам індуізму з’яўляецца “Рамаяна” (“падарожжа Рамы”). Гэты эпас лічыцца старэйшым за “Махабхарату”

Гэтыя эпапеі выйшлі за межы Індыі і ўжо ў ранняе сярэднявечча сталі вельмі папулярнымі ў Непале, Камбоджы, Інданэзіі, Тыбеце, на Далёкім Усходзе. Па сіле мастацкага ўвасаблення, гіганцкаму аб'ёму і ўздзеянню на культуру многіх народаў паэмы «Махабхарата» і «Рамаяна» справядліва параўноўваюць з «Іліядай» і «Адысея».

З пазнейшых помнікаў літаратуры значную папулярнасць за межамі Індыі набыла «Панчатантра» (Пяцікніжжа, III-IV стст. н.э.) – зборнік казак, баек, прыпавесцяў і апавяданняў павучальных толку. «Панчатантра» была перакладзеная на многія мовы Азіі, у тым ліку на пехлеві, сірыйскі, арабская. Захаваліся яе мангольскія, тыбецкія, лаоскія, малайскія пераклады і рэдакцыі. На Блізкім Усходзе яна была вядомая пад назвай «Каліла і Дымна». Яе сірыйскі пераклад «Стэфаніт і Іхнілат» лёг у аснову старажытнарускіх перакладаў. У цэлым вядома больш за 200 перакладаў «Панчатантры».

Будыйскі перыяд (V-III стст. да н. э.). З VI ст. да н.э. ў Індыі існаваў быдызм. У III ст. да н. э. адзін з кіраўнікоў імперыі (Ашока Маурья) выкарыстаў яго ў мэтах аб'яднання народаў краіны.

Будызм унёс новы струмень у развіццё кітайскай філасофіі і моцна паўплываў на кітайскую культуру. З'явіліся будыйскія манастыры, скальныя ансамблі. Але будызм набірае тут новую форму - чань-будызму (пазней у Японіі ён стаў называцца дзэн-будызмам). Аднак асаблівае развіццё усё гэта набудзе ўжо ў рамках Сярэднявечча.

Будызм, асабліва чань-будызм, адыграў немалую ролю ў росквіце класічнага кітайскага жывапісу, у тым ліку эпохі Сун (X-XIII стст.). Найбольш характэрным стылем японскага пейзажу, які развіваецца пад уздзеяннем будыйскай дактрыны дзэн, з'яўляецца стыль «аднаго кута». Таксама дзэн аказаў прыкметны ўплыў і на многія паэтычныя жанры Японіі. Найбольш ярка ўплыў дзэн ў паэзіі прасочваецца на спецыфічным японскім паэтычным кірунку х а й - к а і (хайку). Будызм, будучы арыентаваны на манастырскую жыццё, выклікаў магутны ўсплёск індыйскага мастацтва.

Мастацтва чаявання ўпершыню ўзнікла ў будыйскіх манастырах, дзе чай выкарыстоўваўся як падбадзёрлівае сродак, а затым чаяванне стала нацыянальным звычаем кітайцаў.

Пад уздзеяннем ідэй будызму расквітнела садовае мастацтва. З Індыі будыйскі храмавы сад перавандраваў у іншыя краіны, у Кітаі, Карэі, Японіі даў жыццё садам новага тыпу. (У Японіі - знакаміты «сад камянёў»)

У класічную эпоху (II ст. да н. э. – VI ст.) Індыя адчула прыкметны ўплыў позднеэліністычнага мастацтва. У IV-V стст. н.э. будызм паступова зліваецца з больш старажытнымі мясцовымі рэлігіямі. Буда прызнаецца ўвасабленнем індуісцкага бажаства Вішну.

Немалое ўздзеянне на культуру іншых народаў аказалі навуковыя дасягненні індыйцаў. Асабліва яны паўплывалі на развіццё арабскай і ірана-персідскай навукі. Зробленыя індыйцамі адкрыцця апярэдзілі многае з таго, да чаго пазней прыйшла і еўрапейская навука Новага часу: лік π, квадратныя ўраўненні, дзесятковая сістэмы злічэння. Дзесятковая сістэма была запазычаная арабскімі навукоўцамі («арабскія лічбы») у раннім Сярэднявечча, затым яе ўспрынялі і іншыя народы. Алгебраічныя творы старажытнаіндыйскай матэматыкаў ў сярэднія вякі былі шырока выкарыстаны арабскімі навукоўцамі, з трактатамі якіх пачынаючы з XI-XII стст. сталі знаёміцца і ў Заходняй Еўропе. Так, у 1145 г. з арабскай на латынь быў перакладзены алгебраічны трактат аль-Харэзмі, шмат у чым узыходзячы да сачыненняў індыйскіх матэматыкаў. Самы першы ў свеце Універсітэт быў заснаваны ў 700 г. да н.э. ў Індыі ў горадзе Таксіла (цяпер тэрыторыя Пакістана). Папулярная сёння на Захадзе тыбецкая медыцына заснавана на традыцыях старажытнаіндыйскай аюрведы.

У Індыі каля 1500-1000 гг. да н.э. з'явіліся струнныя музычныя інструменты. Яны паступова распаўсюдзіліся на ўсход Азіі, на Захад, праз Блізкі Усход, а затым і ў Еўропу. Зыходзячы з трактовак індуісцкай міфалогіі, зараджэнне танца адбылося менавіта ў Індыі.

Старажытнаіндыйскай культура аказала вялікае ўздзеянне на культуру Шры-Ланкі і Паўднёва-Усходняй Азіі, пісьменства гэтых рэгіёнаў склаліся на аснове індыйскай сістэмы брахмі, у мясцовыя мовы ўвайшло шмат індыйскіх слоў. Вялікім уплывам карысталіся ў Шры-Ланцы і ў Кітаі будызм і будыйская літаратура, а ў краінах Паўднёва-Усходняй Азіі – індуізм і санскрыцкая літаратура.

Дата добавления: 2023-11-30