Тэма 6. Культурнае ўзаемадзеянне ў Новы час

1. Культурны аспект еўрапейскай каланізацыі.

2. Роля царквы ў культурным жыцці каланіяльнага грамадства.

3. Культурныя кантакты ў Еўропе.

4. Еўрапейска-азіяцкія культурныя кантакты.

1. Геаграфічныя адкрыцці прывялі да небывалага пашырэння гандлю: ўсталёўваліся сувязі паміж аддаленымі мацерыкамі, гандлёвыя шляхі перамяшчаліся з Міжземнага мора ў акіяны. Гандаль з калоніямі засяродзіўся ў партах Партугаліі, Англіі і Нідэрландаў. Заходняя Еўропа з XV ст. пачала ажыццяўляць сусветную экспансію (распаўсюджванне ўплыву), зрабіўшы свой тып цывілізацыі пануючым на планеце.

У еўрапейскай каланізацыі Амерыкі можна выдзеліць тры арэала. На поўначы кантынента абсалютна пераважалі працэсы транскультурацыі і асіміляцыі. Па гэтай прычыне і ЗША, і Канаду адносяць да этна-культурнага рэгіёна, названага Еўра-Амерыкай.

У лацінскай Амерыцы значную ролю адыгрывала культурная і біялагічная гібрыдызацыя. На тэрыторыі цяперашніх Мексікі, Цэнтральнай Амерыкі і андскі краін канкіста была не толькі ваеннай аперацыяй, але і інтэлектуальна-маральным паядынкам, у ходзе якога іспанцы не атрымалі безумоўнай перамогі і не змаглі цалкам разбурыць шматвекавы культурны субстрат ацтэкаў, майя і інкаў. Ён да гэтага часу шмат у чым вызначае нацыянальнае аблічча іх цяперашніх нашчадкаў. У гэтым рэгіёне заваёва суправаджалася каталіцкім духавенствам. З-за магутнага індзейскага субстрата названыя краіны прынята адносіць да этнакультурнага рэгіёна, названага ў літаратуры Інда-Амерыкай.

З іншага боку на поўдні кантынента, там, дзе цяпер размешчаны краіны Ла-Платы (Аргенціна, Уругвай, Парагвай), а таксама паўднёвыя раёны Бразіліі і Чылі, мясцовыя плямёны, за рэдкім выключэннем, былі перабітыя, і іх культурная спадчына неўзабаве знікла, ніяк не паўплываўшы на новыя формы жыцця, што тут узніклі. Як і ў Паўночнай Амерыцы тут пераважалі працэсы транскультурацыі і асіміляцыі, і таму дадзены рэгіён таксама прынята адносіць да Еўра-Амерыкі. Акрамя таго, дваранства і каталіцкая царква тут не адыгрывалі той ролі, якая ім належала ў Інда-Амерыцы. Пазней гэта паспрыяла больш ранняму развіццю антыкаланіяльных ідэй, больш паспяховай барацьбе з дваранскімі перажыткамі.

У другой палове XVI ст. ў гіганцкі этна-гістарычны і культурны працэс, які паклаў пачатак сучаснай Лацінскай Амерыцы, уключаюцца негры-рабы. Калі ў адносінах да іспана-партугальскага культурнага ўнёску мясцовыя індзейскія культуры можна лічыць субстратам, то афрыканцы з іх своеасаблівай псіхалогіяй і звычаямі, завезеныя ў Амерыку некалькі пазней, уяўлялі сабой культурны суперстрат.

ХVII ст. ў многіх адносінах можа лічыцца часам росквіту каланіяльнай культуры. На яго прыпадае ўзнікненне мясцовых мастацкіх школ у каланіяльнай Лацінскай Амерыцы. Усё культурнае жыццё было вельмі цесна звязана з царквой: мясцовая літаратура (якая толькі зараджалася), музыка, тэатр, архітэктура, разьба па дрэве і да т.п. насілі рэлігійны або напаўрэлігійны характар. У той жа час у сваіх выразных сродках усе яны падвяргаліся прыкметнаму ўплыву мясцовага прыроднага і чалавечага асяроддзя.

У XVI ст. лацінаамерыканскі жывапіс адчуваў у асноўным ўплыву італьянскай школы; у XVII – пачатку XVIII ст. – іспанскай; у сярэдзіне XVIII ст. ў ім з'яўляюцца рысы, запазычаныя з французскага жывапісу.

Важную ролю адыграла ўзнікшае ў канцы XVI – пачатку XVII ст. і праіснаваўшае да другой паловы XVIII ст. крэольскія барока ці стыль чуррыгерэска – мастацкі стыль, які сфармаваўся пад моцным уплывам іспанскага барока.

У XVIII ст. у Паўдневай Афрыцы, якая была каланізавана галандцамі, узнік своеасаблівы архітэктурны стыль “капскае барока”.

2. Роля царквы ў культурным жыцці каланіяльнага грамадства была супярэчлівай. З аднаго боку, дзейнічала інквізіцыя, накіраваная на барацьбу з ерассю і на выкараненне мясцовых вераванняў, што тармазіла пранікненне перадавых ідэй у Амерыку і вяло да страты багатага творчай спадчыны індзейцаў.

Вялікую ролю ў каланіяльным грамадстве адыгрывала місіянерская дзейнасць манаскіх ордэнаў. Яе праводзілі перш за ўсё францысканцы, дамініканцы і езуіты, дзейнічаючы звычайна па-за вялікімі гарадамі і спрыяючы прасоўванню каталіцкай рэлігіі і бытавой культуры ў самыя аддаленыя куткі кантынента. Місіянеры сталі першымі зацікаўленымі даследчыкамі абарыгеннай культуры, у значнай ступені веданне якой забяспечвала поспех місіянерскай дзейнасці. Такія місіянеры-францішканцы, як Луіс Вільяльпанда і Дыега дэ Ланда (1524-1579), не толькі вывучылі мову майя, але і склалі яе алфавіт, пакінулі бясцэнныя назірання і запісы пра звычаі, культуру і навуку індзейцаў гэтай галіны, дапамаглі захаваць іх арыгінальныя рукапісы і кнігі.

Найбуйнейшай фігурай іспанскага і агульнаеўрапейскага гуманізму з’яўляецца біскуп, фрай (брат) Бартоломé дэ лас Касас (1474-1566). За паўстагоддзя праваахоўнай і творчай дзейнасці ім было створана больш за 80 рознага роду прац гістарыяграфічнага, багаслоўскага, філасофска-юрыдычнага і эпісталярнага характару, з якіх найбольш вядомымі сталі: “Найкароткія паведамленне пра разбурэнне Індый” і манументальная “Гісторыя Індый”.

Намаганнямі іезуітаў каля 150 гадоў на стыку цяперашніх Парагвая, Уругвая і Аргентыны праіснавала цэлая місіянерская тэакратычная дзяржава.

Выдатнымі ўзорамі іспана-індзейскага рэлігійнага сінтэзу, акрамя літаратуры, служаць многія скульптурныя выявы Хрыста з відавочнымі індзейскімі рысамі, каменныя крыжы з элементамі ацтэкскай сімволікі, каланіяльная архітэктура храмаў з шырокім выкарыстаннем арнаменту, які перадае мясцовую фауну і флору і да т.п. Цікава, што каталіцкая царква, заахвочваючы евангелізацыйную дзейнасць духавенства, устанавіла правіла, згодна з якім святары маглі атрымаць прыход толькі пры ўмове валодання мясцовай мовай.

У Іспанскай Амерыцы дзвюмя вяршынямі каланіяльнай культуры былі: прадстаўнік іспана-індзейскай шляхты Інка Гарсіласа дэ ла Вега (1539-1616) і служка царквы смецце (сястра) Хуана Інэс дэ ла Крус (1648-1695).

3. Вымушаная эміграцыя рэфарматараў з паўднёвых Нідэрландаў і актыўнасць прадпрымальнікаў з Галандскай Рэспублікі стварылі ў XVI ст. феномен нідэрландскай кальвінісцкай дыяспары, якая распаўсюдзіла ў краінах вакол Паўночнага і Балтыйскага мораў інавацыі ў гандлі і прамысловасці.

Нідэрландскія імігранты паклалі пачатак укаранення ў Англіі меліярацыі (ад лац. Melioratio – "паляпшэнне") і шматпольнага севазвароту, вытворчасці тонкіх сукнаў і аконнага шкла. Аднак найбольш значным быў уплыў нідэрландскай дыяспары на Швецыю. Кароль Густаў II Адольф (1611-1632 гг.) па прыкладзе Морыца Аранскага стварыў рэгулярную армію, незвычайна ўзмацніўшы яе лёгкімі чыгуннымі гарматамі для кожнага палка.

Іншым напрамкам культурных кантактаў з'яўляецца развіццё адукацыі на роднай мове за мяжою. Напрыклад, першая нямецкая манастырская школа за мяжою была заснавана ў XIV ст. у Рэвелі (Эстонія). У XVI ст. былі заснаваны школы ў асяродку нямецкіх евангелісцкіх таварыстваў у Стакгольме (1569) і Капенгагене (1575).

У час праўлення Людовіка XIV (1643-1715) французскія школы ствараюцца за мяжою. Сярод іх аддзяленне Калеж дэ Франс у Берліне, адкрытае з 1689 г. Знакамітасць набылі французскія школы ў Галандыі.

Кардынал Мазарыні (1643-1651, 1653-1661) прызначаў пасламі відных гуманістаў і літаратараў з наказам завязваць самыя цесныя сувязі з мясцовай культурнай элітай з мэтай распаўсюджання французскіх духоўных каштоўнасцей. Французская мова канчаткова зацвердзілася ў якасці афіцыйнай мовы зносін пры ўсіх еўрапейскіх дварах. Сама Францыя была прызнана заканадаўцам куртуазных дыпламатычных правіл і звычак. Ужо ў той час з Францыяй асацыявалася паняцце аб прэстыжнасці, глыбіні мыcлення і тонкасці густа.

З абвяшчэннем ў 1789 г. Дэкларацыі правоў чалавека і грамадзяніна і рэвалюцыйных пераўтварэнняў 1789-1794 гг. па ўсёй Еўропе пачынаюць распаўсюджвацца рэспубліканскія ідэі, новыя норавы і новыя погляды на ролю ў грамадстве мовы “свабоды, роўнасці і братэрства”, адносіны да культуры, як асновы пабудовы нацыі.

Ваенныя кампаніі Напалеона ў Егіпце (1798) і ў Расіі (1812) пераследавалі не толькі ваенна-стратэгічныя мэты. За ваеннымі ішлі вучоныя, інжынеры, настаўнікі, дзеячы мастацтва, артысты. Перад імі стаяла задача забеспячэння “духоўнай прысутнасці” Францыі ў заваяваных краінах.

4. Пранікненне еўрапейскай культуры ў краіны Азіі цесна злучана з гандлем і місіянерскай дзейнасцю еўрапейцаў.

Пропаведзь хрысціянства ў Японіі пачаў адзін з заснавальнікаў Ордэна езуітаў Францыск Ксаўе. Адным з першых еўрапейцаў, хто здолеў паслядоўна вывучыць духоўнае жыццё японскага народа, спасцігнуць сістэму яго маральных уяўленняў і каштоўнасцяў быў Луіс Фруа, які трапіў у Японію ў 1563 г. пражыў там да сваёй смерці. У канцы 80-х гг. XVI ст. езуіты выкарыстоўвалі свае друкарні ў Гоа і Макао, а з 1590 г., калі ў Нагасакі быў прывезены цэлы друкаваны станок, літаратура стала выходзіць непасрэдна ў Японіі.

У 1603 г. быў выдадзены вялікі япона-партугальскі слоўнік на 30 тыс. слоў. Японская граматыка і першыя лінгвістычныя даследаванні па японскай мове належалі Жуан Радрыгесу. Яны былі выдадзеныя у 1604 г. у Нагасакі і ў 1620 г. у Макао.

У 1614 г. у Японіі хрысціянства было забаронена, а ўсе кнігі і малюнкі хрысціянскага зместу падлягалі знішчэнню. Пачалося рэзкае скарачэнне кантактаў з еўрапейцамі, а ў чэрвені 1639 г. сёгун Такугава Іэміцу выдаў адмысловы ўказ пра закрыццё краіны і пачатак палітыкі поўнай ізаляцыі. Толькі ў 19 ст. некаторыя сёгуны пачалі вывучаць еўрапейскую ваенную тэхніку, у краіне пачалося ўкараненне заходніх тэхналогій.

У 1597 г. у Кітаі пры двары Мінаў італьянец М. Рычы заснаваў місію іезуітаў. Галандцы і англічане, што прыбылі ў Кітай пазней (1636 г.), імкнуліся выцесніць каталікоў з Азіяцкага Міжземнага мора. Галандская Ост-Індская кампанія на мільёны вывозіла парцалянавыя вазы.

Аднак пасля народнай вайны (1628–1644 гг.), якая прывяла да падзення дынастыі Мін і ўстанаўлення маньчжурскай дынастыі Цын, была адноўлена “марская забарона” (1647 г.). Кітай павярнуў да поўнай самаізаляцыі.

Культурнае ўздзеянне Захаду на азіяцкія калоніі залежала ад цывілізацыйна-культурных традыцый кожнай з іх і форм кіравання, што навязвалі еўрапейцы. Толькі ў адным рэгіёне – на Філіпінах – іспанцы здолелі навязаць сваю рэлігію і свае культурныя каштоўнасці. Толькі з 20-х гг. XIX ст. англічане паспрабавалі свядома рэфармаваць індыйскую культуру. У 30-я гг. XIX ст. ў Бенгаліі з'яўляюцца газеты, часопісы, установы вышэйшай адукацыі, лiтаратурны рух, досыць актыўны, каб называцца Індуісцкім Адраджэннем. У гэты час развіваецца дзейнасць вядомага інтэлектуала і рэфарматара Рам Мохан Роя, які заснаваў шэраг свецкіх школ, пачаў выданне першых у Індыі нацыянальных газет і ў цэлым меркаваў перабудову індыйскага грамадства па ўзоры заходняй цывілізацыі. Да сярэдзіны стагоддзя ў Бенгаліі ўжо дзейнічае сфармаваная сістэма пачатковай, сярэдняй і вышэйшай адукацыі, што спрыяе з'яўленню там вестэрнізаванай эліты. Супрацьлеглая карціна назіралася ў раёнах пражывання індыйскіх мусульман. Мусульманскія народы Індыі і іншых краін, якія знаходзіліся пад каланіяльным валадарствам заходніх дзяржаў, усюды аказвалі супраціў заходняму культурнаму ўплыву.

Акрамя Філіпін, краінай, якая зазнала ў Азіі найбольшае ўздзеянне хрысціянскіх прапаведнікаў, аказалася Карэя. У той жа час у В’етнаме спробы хрысціянізацыі сутыкнуліся з жорсткім супраціўленнем маясцовага насельніцтва.

Еўропа таксама не пазбегла ўсходняга ўплыву. У XVII-XVIII ст. яе ахапіў сапраўдны бум на ўсе кітайскае. З'явілася цэлае напрамак у дэкаратыўным і выяўленчым мастацтве, якое атрымала назву шінуазрі (ад франц. chinoiserie). Для прадметаў у гэтым стылі характэрна выкарыстанне матываў кітайскага мастацтва, маляванне вобразаў кітайцаў, кітайскай архітэктуры і пейзажаў, імітацыя кітайскіх лакаў.

У эпоху Рамантызму канца XVIII-пачатку XIX стст. і неастыляў другой паловы XIX ст. ў модным «кітайскім стылі» афармляліся загарадныя палацы, інтэр'еры, паркавыя павільёны і альтанкі. У XVIII ст. захапленне кітайскім стылем пры французскім двары прывяло да яго распаўсюджванню па ўсёй Еўропе: ад Палерма да Санкт-Пецярбурга. У Англіі з задавальненнем ўпрыгожвалі дамы і паркі вырабамі ў стылі шінуазрі, створанымі ў ангельскай манеры.

Дата добавления: 2023-11-30