Тэма 5. Культурныя ўзаемадзеянні ў сярэднявечнай Еўропе

1. Фактары, якія вызначалі міжнародныя культурныя сувязі пасля распаду Рымскай імперыі.

2. Роля заходняга хрысціянства ў культурным узаемадзеянні.

3. Культура Візантыі і яе ўплыў на культуру славян.

4. Ісламская культура і яе ўзаемадзеянне з іншымі культурамі.

5. Мангольскія ханствы і культурны абмен паміж імі.

6. Падарожжы як фактар міжцывілізацыйных кантактаў.

1. Да фактараў, якія вызначалі міжнародныя культурныя сувязі пасля распаду Рымскай імперыі неабходна аднесці:

Вялікае перасяленне народаў у Еўропе ў IV-VII стст. суправаджалася культурнымі, моўнымі, а затым і рэлігійнымі канфліктамі паміж германскім і раманізаваны насельніцтвам, заклала аснову супрацьстаяння паміж германскімі і раманскімі народамі. У перасяленні актыўна ўдзельнічалі славянскія народы, цюркі, іранцы (аланы) і фіна-вугорскія плямёны.

Існаванне Візантыі (395-1453) як гістарычнай, культурнай і цывілізацыйнай пераемніцы Старажытнага Рыма на працягу амаль дзесяці стагоддзяў гісторыі позняй Антычнасці і Сярэднявечча

Распаўсюджанне хрысціянства. Хрысціянізацыя германскіх плямёнаў пачалася ў IV ст. з звароту готаў і працягвалася на працягу ўсяго перыяду ранняга Сярэднявечча. Да 1000 г. хрысціянства распаўсюдзілася па ўсёй Еўропе, за выключэннем аддаленых рэгіёнаў Скандынавіі і Балтыкі, зварот якіх адбыўся ў перыяд Высокага Сярэднявечча.

Рост ісламскага ўплыву пачынаючы з VII ст.

Станаўленне сярэднявечнай культуры адбывалася ў выніку драматычнага і супярэчлівага працэсу сутыкнення дзвюх культур – антычнай і варварскай.

2. Культурныя сувязі перыяду Сярэднявечча адрозніваліся замкнёнасцю, лакальнасцю. Яны нярэдка залежалі ад волі выпадку, часцей за ўсё абмяжоўваліся вузкім рэгіёнам і былі вельмі няўстойлівыя. У VI-VII стст. хрысціянскую веру распаўсюджвалі ірландскія і шатландскія місіянеры (Св. Нініан, Св. Калумба), у VIII-IX стст. – англа-саксонскія. Яны адыгралі важную ролю ў фарміраванні эпохі Каралінгскага адраджэння. У гэты перыяд асабліва ўзрасла роля манаства, як носьбіта асветы. Першыя манастыры з'явіліся ў Заходняй Еўропе ў IV ст. Спачатку па вобразу блізкаўсходніх манастыроў. Манастыры мелі непасрэднае дачыненне да станаўлення і развіцця такой формы гандлёвых кантактаў, як кірмашовая дзейнасць. Пачатак таргоў супадаў з часам завяршэння царкоўнай службы. Па меры пашырэння і росту гарадоў кірмашы набывалі міжнародны характар, а гарады, дзе яны праводзіліся, станавіліся цэнтрамі міжнароднага гандлю. Кірмашы спрыялі развіццю міжкультурных зносін, знаёмству з традыцыямі розных народаў.

З манастырамі звязана ўзнікненне ўніверсітэтаў у Еўропе ў X ст. Студэнцкае жыццё ва ўсіх еўрапейскіх краінах была арганізавана аднастайна. Выкладанне вялося на латыні. Ніякіх перашкодаў для перасячэння межаў не існавала. Усе гэтыя фактары спрыялі таму, каб студэнцкі абмен быў натуральнай з'явай, а міграцыя студэнтаў у межах Еўропы з'яўлялася неад'емнай часткай іх жыцця. Ужо пачынаючы з сярэдніх вякоў складваецца практыка міжнароднага студэнцкага пілігрымажа.

У гісторыі культурных узаемадзеянняў асаблівае месца займаюць Крыжовыя паходы 1095-1290 гг. Адносіны з Усходам прынеслі на Захад шмат карыснага. У вялікай колькасці стаў увозіцца цукар, увайшоў у шырокае ўжыванне рыс. Увозіліся таксама творы высокаразвітай ўсходняй прамысловасці: папяровыя матэрыі, паркаль, вэлюм, дарагія шаўковыя тканіны (атлас, аксаміт), дываны, ювелірныя вырабы, фарбы і таму падобнае. Знаёмства з гэтымі прадметамі і са спосабам іх вырабу прывяло да развіцця і на Захадзе падобных галін прамысловасці. З Усходу запазычана было шмат прадметаў адзення і хатняга камфорту (бурнус, алькоў, сафа), некаторыя прадметы ўзбраення (арбалет).

Запазычанні можна прасачыць у архітэктуры (падковападобныя і складаныя аркі, аркі ў форме канюшыны і востраканцовыя, плоскія дахі), у скульптуры (арабескі), у мастацкіх рамёствах, паэзіі.

3. На працягу свайго тысячагадовага існавання Візантыя сутыкалася з магутнымі знешнімі культурнымі ўплывамі, зыходзячымі з краін, якія знаходзіліся на блізкай ёй стадыі развіцця, – Ірана, Егіпта, Сірыі, Закаўказзя, а пазней лацінскага Захаду і Старажытнай Русі. З іншага боку, Візантыі даводзілася ўступаць у разнастайныя культурныя кантакты з народамі, што стаялі на некалькі або на значна больш нізкай стадыі развіцця (візантыйцы называлі іх "варварамі").

Арэал распаўсюджвання ўплыву візантыйскай культуры быў вельмі шырокі: Сіцылія, Паўднёвая Італія, Далматыя, дзяржавы Балканскага паўвострава, Старажытная Русь, Закаўказзе, Паўночны Каўказ і Крым. Візантыйскі ўплыў праявіўся ў галіне рэлігіі і філасофіі, грамадскай думкі і касмалогіі, пісьменства і адукацыі, палітычных ідэй і права. Ён пранікаў ва ўсе сферы мастацтва – у літаратуру і дойлідства, жывапіс і музыку. Праз Візантыю антычная і эліністычная культурная спадчына, духоўныя каштоўнасці, створаныя не толькі ў самой Грэцыі, але і ў Егіпце і Сірыі, Палестыне і Італіі, перадаваліся іншым народам. Успрыманне традыцый візантыйскай культуры ў Балгарыі і Сербіі, Грузіі і Арменіі, у Старажытнай Русі спрыяла далейшаму прагрэсіўнаму развіццю іх культур.

Візантыя адыграла велізарную ролю ў развіцці старажытнарускай культуры. Галоўным каналам ўплыву візантыйскай культуры была рэлігія. Значным быў таксама ўплыў візантыйскай мастацкай культуры. Найбольш моцна гэта адбілася ў архітэктуры, мазаіцы, фрэсцы, іканапісе, а таксама ў прыкладным мастацтве – у ювелірнай справе і апрацоўцы каменя. У архітэктуры візантыйскае ўздзеянне працягвалася галоўным чынам з X ст. да сярэдзіны XII ст.

4. Іслам, які ўзнік ў VII ст., аб'яднаў у X ст. ўсё арабскія краіны ў адзіную тэакратычную дзяржаву – Арабскі халіфат (632-1258). У перыяд сярэднявечча іслам выйшаў далёка за межы Аравійскага паўвострава. Новая рэлігія знайшла актыўную падтрымку ў Малой Азіі, на Балканах, у Індыі і многіх дзяржавах цэнтральнай Афрыкі. Найбольш наглядныя прыклады ўзаемадзеяння еўрапейскай і мусульманскай культур, якія адносяцца да эпохі сярэднявечча, можна выявіць у гісторыі Іспаніі, якая зазнала магутную ўсходнюю агрэсію ў VII ст. і аж да канца XV ст. стала краінай, дзе перасякаліся ўсходнія і еўрапейскія традыцыі, ажыццяўлялася сувязь розных культур.

Дзякуючы арабам, у Еўропе развіваліся розныя рамёствы, якія выраблялі прадметы раскошы на ўнутраны рынак і вываз: тонкія тканіны, ільняныя вырабы, шоўк, футра. Еўрапейцы ад арабаў ўзялі больш дакладныя геаграфічныя звесткі аб розных раёнах свету. Еўрапейскія карабельнікі запазычалі ад арабаў трохкутны ветразь, спалучалі яго з квадратным і ў выніку стварылі трансакіянскае судна. У сельскай гаспадарцы арабы пашырылі і ўдасканалілі сістэму арашэння на аснове блізкаўсходняга вопыту па размеркаванні і зберажэнню вады.

Пад уплывам мусульманскай культуры еўрапейцы ўдасканалілі музычныя інструменты. Вядомыя ў Еўропе былі многія арабскія сачыненні па тэорыі музыкі: некаторыя заснаваныя на творах грэчаскіх аўтараў, іншыя – арыгінальныя. Некалькі арабскіх музычных твораў былі перакладзены на лацінскую і старажытнаяўрэйскую мовы. Еўрапейскія менестрэлі распаўсюджвалі музычную практыку арабаў, іх манеру спеваў і ігры.

Са станаўленнем Дэлійскага султанату (1206-1526 гг.) пачынаецца істотнае пранікненне ў Індыю іслама, персідскай мовы і культуры. Яны аказваюць глыбіннае ўздзеянне на ўсю індыйскую цывілізацыю, што праявілася ў тэхналагічнай сферы (з’яўленне паперы, прадзільнага станка, увядзенне арачнай архітэктуры). Індыя далучаецца да вялікіх цэнтраў ісламскай асветы і персідскай літаратуры.

Яскравым прыкладам узаемадзеяння мясцовых і ісламскай культур з’яўляецца суахілійская цывілізацыя. Цывілізацыя ўвабрала ў сябе эстэтыку арабскіх традыцый, рысы побыту індусаў і аснову з жыцця народаў банту. У X-XIII стст. на ўсходнеафрыканскім узбярэжжы з'яўляецца пісьменнасць, заснаваная на арабскай графіцы. Узнікае мова суахілі, якая ўвабрала ў сябе шматлікія элементы моў банту і арабскай мовы.

5. У эпоху Мангольскай імперыі (1206-1368) адбываецца змена палітычнай карты свету, фарміраванне новых этнакультурных супольнасцяў. Адной з першых устаноў, якую стварылі манголы на захопленых тэрыторыях, была паштовая служба з выкарыстаннем коней. Ва ўсходняй частцы імперыі уйгурскую пісьменнасць змяніла створаная тыбетцам Пагба-ламай «квадратная пісьменнасць». Квадратнае пісьмо стала асновай дзяржаўнага справаводства імперыі Юань, была прыстасавана для кітайскай мовы, аказала ўплыў на стварэнне карэйскага алфавіту. Мангольская мова ўзбагацілася за кошт запазычання слоў і выразаў з іншых моў, у першую чаргу санскрыту, а таксама кітайскай і тыбецкай. У заходніх улусах Мангольскай імперыі і прылеглых рэгіёнах (Казахстан і Сярэдняя Азія, Крым і Паволжа, Усходні Туркестан і Хорасан, Індыя і Малая Азія) мовай міжнацыянальных зносін і інтэграцыі, справаводства і дыпламатыі, навукі і культуры стала з XIII па сярэдзіну XIX стст. «цюркі», вядомая таксама як чагатайская, паволжская, стараузбекская і старататарская.

Манголы адыгралі важную пасярэдніцкую ролю ва ўнясенні ўсходне-азіяцкіх элементаў у персідскую культуру і рэлігію. Значны ўплыў мангольскай імперыі на ход сусветнай гісторыі, у прыватнасці, у пытанні распаўсюджвання кітайскіх тэхналогій на Захад. Экспарт шоўку з Кітая ў Міжземнамор'е дазволіў наладзіць вытворчасць шоўку ў Італіі. Традыцыйныя азіяцкія гандлёвыя шляхі па Індыйскім акіяне і Чырвоным моры значна скараціліся, перамясціўшыся ў Анатолю і на Чорнае мора. Ардынскага культура аказала ўплыў і на духоўнае развіццё Русі. Гэта знайшло адлюстраванне ў перайманні рускімі некаторых элементаў золатаардынскай матэрыяльна-бытавой сферы, у модзе на адзенне, у мастацкім стылі, запазычанні слоў цюркскага і мангольскага паходжання. Нават у перыяд Маскоўскага царства ў XVI-XVII стст. руская праваслаўная царква, абгрунтоўваючы свае ўладальніцкага правы, спасылалася на ярлыкі ардынскіх цароў.

6. Падарожжы як фактар міжцывілізацыйных кантактаў.

У перыяд Сярэднявечча шырокае распаўсюджанне атрымалі падарожжы. Вядомым арабскім падарожнікам быў купец Сулейман з Басры. Ён пакінуў запісы (851 г.) аб сваіх маршрутах і месцах наведванняў. На мяжы IX-X стст. падарожжа па Ўсходняй Еўропе і Пярэдняй Азіі здзейсніў арабская пісьменнік Ібн-Даст. Вынікі сваіх падарожжаў ён выказаў у гісторыка-геаграфічнай энцыклапедыі «Кніга каштоўных скарбаў». Адным з выбітных арабскіх падарожнікаў XIV ст. быў купец Ібн-Батута (1304-1377 гг.). Ён наведаў Егіпет, Сірыю, памежныя вобласці Малой Азіі, Ірак і Заходнюю Аравію, Кітай, Іспанію, Індыю, Цэйлон. Яго кніга «Падарожжы Ібн-Батуты» перакладзеная на еўрапейскія мовы.

Першынство асваення і вывучэння паўночных зямель належыць нарманам. Пачынаючы з IX ст. яны асвойвалі ўзбярэжжы Балтыйскага мора, заходзілі ў Рыжскі і Фінскі залівы, па старажытнарускім гандлёвых шляхах прабіраліся да Чорнага мора, а затым у Візантыю. Усходнімі славянамі быў засвоены знакаміты гандлёвы шлях «з варагаў у грэкі», што злучаў Чорнае і Балтыйскае мора.

У 1245 г. па даручэнні папы Інакенція IV для ўстанаўлення дыпламатычных адносін з мангольскім ханамі адправіўся італьянскі манах-францысканец Джыявані дэль Плана Карпіні. Пакінутая ім праца – «Падарожжа ва ўсходнія краіны» дала еўрапейцам шмат каштоўных звестак пра жыццё манголаў. Самым знакамітым падарожнікам Сярэднявечча лічыцца венецыянскі купец Марка Пола. Кніга яго падарожжаў займае выключнае месца сярод твораў сярэднявечных падарожнікаў і географаў.

Большая частка сярэднявечных падарожжаў была звязана з перамяшчэннем паломнікаў да святых месцаў. Пілігрымка ў розных рэлігіях адыгрывала важную камунікатыўную ролю на працягу многіх стагоддзяў. Несумненны ўплыў будыйскага паломніцтва на сацыякультурнае развіццё народаў краін Цэнтральнай і Усходняй Азіі. Мусульманскі хадж спрыяў распаўсюджванню ісламскай культуры сярод народаў Сярэдняй і Пярэдняй Азіі, а таксама Паўночнай Афрыкі. Росквіт арабскай сярэднявечнай культуры супаў па часе з незвычайным уздымам і масавым развіццём мусульманскага хаджу.

Падчас паломніцкіх падарожжаў адбываўся масавы абмен і засваенне інфармацыі, ведаў і культурнага вопыту паміж прадстаўнікамі многіх народаў і розных рэлігій. Важным аспектам камунікатыўнай функцыі з'яўляліся зносіны паломніка з прадстаўнікамі іншых культур.

Пакінутыя хрысціянамі пісьмовыя нататкі (“хаджэнні”), дзякуючы дакладнасці і унікальнасці многіх прыводімых у іх звестак, сталі значнымі, а часам адзінымі крыніцамі сучасных ведаў аб жыцці і культуры народаў, якія пражывалі ў Візантыйскай імперыі і Асманскай Порце.

Пілігрымка спарадзіла яшчэ адзін від падарожжаў – падарожжы з місійнымі мэтамі.

Дата добавления: 2023-11-30