Ііі лекция-тезис

ҚАЗАҚСТАН КЕҢІСТІГІНДЕГІ ТҮРКІТАНУ

ХІ ғасырда өмір сүрген энциклопедист ғалым М. Қашқаридің Диуани лұғат ит-түрк еңбегі.

Түркі тілдерінің тарихын зерттеудің аса маңызды көздері – Орхон-Енисей, көне ұйғыр жазба ескерткіштері, ортағасырлық араб, парсы, түркі ғалымдарының еңбектері және ХVІІІ ғасырдан бергі Батыс Еуропа мен орыс ғалымдары зерттеулері.

ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында Ресейде түркітану ғылымының негізінің қалануы. Мәскеу, Петербор, Қазан қалаларында ірі түркітану орталықтары қалыптасып, М.А. Казем-Бек, О.фон Бетлингк, И.Н. Березин, Л.З. Будагов, Н.И. Ильминский және т.б. теориялық зерттеулері.

ХІХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап түркі тілдерінің зерттелуі.

Лексикографиялық тәжірибенің алғашқы үлгілері Се татарский язык және Толкование языка половецкого атты сөздікшелердің құндылығы.

Ш.Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, Ә. Диваев, В.В. Радлов, Г.Н. Потанин, И.Н. Березин, Н.Н. Пантусов, А.Е. Викторов және т.б. еңбектері.

І Петр заманында Сібірді мекендеген түркі халықтары тілдерін зерттеудің мақсаты.

1747 жылы академик П.С. Палластың (1711-1811 жж.) басқаруымен жарық көрген Барлық тілдер мен наречиелердің салыстырма сөздігі еңбегі.

ХVІІІ ғасырдың соңғы кезеңінде Ф.П. Аделунгтың (1768-1843) архивінде сақталған қазақ тілі туралы жиналған қолжазба материалдар.

Қазақ тілі лексикасын алғаш салыстырып зерттеген көрнекті неміс ғалымы Юлиус Генрих Клапрот.

Орынбор шекаралық комиссиясында қызмет еткен Алексей Ираклиевич Левшиннің (1799-1879 жж.) Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей (СПб, 1832) еңбегі.

Белгілі шығыс зерттеушісі, ғалым-миссионер, профессор Николай Иванович Ильминский 1860-1861 жылдары Қазанда шыққан Материалы к изучению киргизского наречия – Казань, 1861.) атты еңбегі.

І.К. Кенесбаев Основные вехи изучения языка казахского народа. – Алма-Ата, 1967.).

В. фон. Гумбольдт Избранные труды по языкознанию: пер с нем. / под общ. ред. Г.В. Рамишвили: посл. А.В. Гулыги. – 2-е изд. – М.: Прогресс, 2000.).

Н.И. Ильминскийдің қазақ балаларына арнап жазған тілашар оқулығы Самоучитель русской грамоты для киргизов 1861 ж.

М. Малбақов Бір тілді түсіндірме сөздіктің құрылымдық негіздері. – Алматы, 2002.

В.В. Радлов Образцы народной литературы тюркских племен. – СПб., 1870.

Н.И. Ильминский Воспоминания об И.А. Алтынсарине. – Казань, 1891.

Б. Абилкасымов Н.И. Ильминский – первый исследователь казахского языка // Советская туркология. –1974. – №3.

Ғалым-тілші, фольклорист, этнограф, Қазан университетінің профессоры Николай Федорович Катанов (1862-1922 жж.).

Түркістан ғылыми қоғамының белсенді мүшесінің бірі болған Николай Николаевич Пантусов Материалы к изучению казак-киргизского наречия 1900-1904 жж.

Н.Ф. Катанов Кузы Курпеч – Баян сулу // Деятель. – 1897.

1875 жылы Грамматика турецкая, персидская, киргизская и узбекская деген атпен жарық көрген М.А. Терентьевтің еңбегі.

Ы. Алтынсарин, А.Е. Алекторов, Н.Н. Пантусов, В.В. Радлов, т.б. жазған хрестоматиялары, тілді зерттеуге қажетті материалдары, 30 шақты қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздіктер, тіл ашарлары.

Қ. Хұсайынов В.В. Радлов и казахский язык (1981 ж.) еңбегі.

П.М. Мелиоранскийдің Краткая грамматика казах-киргизского языка (1894, 1897 ж.).

В.В. Катаринскийдің Грамматика киргизского языка, фонетика, этимология и синтаксис (1897 ж.).

И. Лаптев Краткий грамматический очерк киргизского языка (1900 ж.).

Н.И. Сазонов Записки по грамматике киргизского языка (1912 ж.)

Орыс және татар тілдерінде білім алған халық ағартушысы, педагог Ы. Алтынсарин еңбектері. Начальное руководство к обучению киргизско-русскому языку (1879 ж.), Киргизская хрестоматия атты оқу құралдары.

Түркі тілдері тарихын зерттеудің бастамасы 1928 жылы Мир-Алишир жинағына енген А.Н. Самайловичтің К истории литературного среднеазиатско турецкого языка атты еңбегі.

1941 жылы жарияланған С.Е. Маловтың К истории казахского языка, Мир Алишер Навои в истории тюркских литератур и языков Средней и Центральной Азии, Енисейская письменность тюрков еңбектері.

Н.А. Баскаковтың Вопросы языкознания журналының 1952 жылғы №3 санында жарияланған Развитие языков и письменности народов СССР еңбектері

Қазақ тіл білімінің ұлттық ғылым ретінде қалыптасуына үлес қосқан ғалым – А. Байтұрсынұлы.

Араб, латын, кириллица мәселелерін шешудегі А. Байтұрсынұлы, Қ.Қ. Жұбанов, С.А. Аманжолов, Е. Омаров, Қ. Кемеңгеров, X. Досмұхамедов сияқты ғалымдардың қосқан үлесі.

Қ.Қ. Жұбанов Қазақ тілінің ғылыми фонетикасы еңбегі.

Фонетика бойынша I.К. Кеңесбаевтың Қазіргі қазақ тілі (1954 ж.); 1960 ж. Қазақстан ғылым академиясы Тіл білімі институтында ұйымдастырылған фонолаборатория (қазір де бар) Ж.А. Аралбаев, С.С. Татубаев, А.Б. Қошқаров, Н. Жүнісов, Ә.С. Жүнісбек т.б. еңбектерінде тіл дыбыстарын экспериментті әдіспен зерттеу қолға алынды.

Қазақ әдеби тіл диалектілері мен говорларының сөйлеу тілінің дыбыстық ерекшеліктерін айқындау саласында да елеулі жұмыстар атқарылды (С. Омарбекұлы, Н. Жүнісов, Ж.Д. Досқараев, Ж.А. Аралбаев т. б.). Қазақ тілі фонетикасын дамытуға қазіргі күні Ә.С. Жүнісбек, С.Н. Мырзабеков, М.К. Исаев, т.б. қосқан үлесі.

Түркологияның, тіл білімінің дамуына лұғат-сөздіктердің қосқан түсі.

Лексикография тарихына қатысты зерттеулер.

Лексикография тарихында әртүрлі аударма сөздіктер, түсіндірме сөздіктер, салыстырмалы сөздіктер, салғастырмалы сөздіктердің рөлі.

Қазақ халқының танымдық деңгейі мен оның тілдік бейнесінің көрінісі – сөздіктер.

А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты ғалымдарының құрастыруымен жарық көрген ХV томдық Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы, 2006-2011 жж.

Х томдық Қазақстан» Ұлттық энциклопедиясы. – Алматы, 1998-2007 жж.

Э.Д. Сулейменова, Н.Ж. Шаймерденова, Ж.С. Смагулова, Д.Х. Аканованың Словарь социолингвистических терминов /Әлеуметтік лингвистика терминдерінің сөздігі. – Алматы, 2008.

Э.Д. Сулейменованың басшылығымен жарық көрген Словарь по языкознанию / Тіл білімі сөздігі. – Алматы, 1998.

Р.С. Сыздықова мен К.Ш. Хұсайынның «Қазақша-орысша сөздігі». – Алматы, 2001.

Түркі тілдері: Энциклопедиялық басылым. – Астана: Флоиант, 2002.

Қазақ тілі. Энциклопедия. – Алматы: ҚР Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998.

Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. – Алматы, 1998-2009 жж. І-ІХ том.

Т.Қ. Қоңыров. Тұрақты теңеулер сөздігі. – Алматы, 2007.

С. Бизақов. Синонимдер сөздігі. – Алматы, 2007.

Орфоэпиялық сөздік. – Алматы, 2007.

І.К. Кеңесбаев. Фразеологиялық сөздік. – Алматы, 2007.

А. Үдербаев. Диалектологиялық сөздік. – Алматы, 2007.

А. Салқынбай, Е. Абақан Лингвистикалық түсіндірме сөздік. – Алматы, 2002 және т.б.

Қазақ тіл білімінде әдеби тіл ұғымына алғаш анықтама берген ғалымдар – Қ.Қ. Жұбанов Абай қазақ әдебиетінің классигі, С.А. Аманжолов Қазақтың әдеби тілі, Н. Сауранбаев Қазақтың әдеби тілінің тарихын зерттеу туралы еңбектерінің маңыздылығы т.б.

Қазақ әдеби тілінің дамуы, қалыптасуы, нормағатүсуі т.б. мәселелер туралы М.Б. Балақаев, I.К. Кеңесбаев, Т.Р. Қордабаев, А.Ы. Ысқақов, Р.С. Сыздық, С.М. Исаев, Е.Қ. Жұбанов, Б. Әбілқасымов т.б. ғалымдар үлес қосты.

Қазақ тілінің лексикология саласының бірнеше бағытта дамуы.

Тарихи лексикология (Ә.Т. Қайдар, Ә. Болғанбаев, Ғ.Ғ. Мұсабаев, Б. Сағындықұлы, Ә. Құрышжанұлы, М.Б. Сабыров т.б.).

Ономасиология (С.А. Аманжолов, Т.С. Жанұзақ, А. Әбдірахманов, В.Ұ. Махпиров, Г.Б. Мәдиева, Қ. Рысбаева, т.б.).

Фразеология (I.К. Қеңесбаев, Қ. Қожахметова, Г.Н. Смағұлова, Р.А. Авакова, т.б.).

Терминология (Ө. Айтбайұлы, Б.Қ. Қалиев, Ш. Құрманбайұлы, Е. Абдрасилов, т.б.).

Қазақ тілі стилистикасы (М.Б. Балақаев, Р.С. Сыздық, Е. Жанпейісов, М.С. Серғалиев, Д.А. Әлкебаева, т.б.).

Диалектология (Ш.Ш. Сарыбаев, С.А. Аманжолов, Ж.Д. Досқараев, О. Нақысбеков, X.К. Кәрімов, М.С. Атабаева, т.б.).

Дата добавления: 2014-01-15