Ідэалогія лібералізму, народніцкія і сацыял-дэмакратычныя плыні

У Заходняй Еўропе ў перыяд пераходу ад феада­ліз­му да ка­пі­та­ліз­му і яго далейшага развіцця ўзнікла палітычная і ідэ­а­ла­гіч­ная плынь – лібералізм, які выказваў інтарэсы прамысловай бур­жу­а­зіі па аб­ме­жа­ван­ні пра­воў манарха парламентам, ус­та­наў­лен­ні кан­с­ты­ту­цый­на­га ладу і ўдзелу ва ўладзе. Лепшай формай па­лі­тыч­на­га ладу лі­бе­ра­лы лічылі дэмакратыю, зас­на­ва­ную на пры-знанні прын­цы­паў на­ро­даў­лад­дзя, свабоды асобы і раў­нап­раўя грамадзян.

Пэўная частка інтэлігенцыі, заклапочаная паскарэннем гра­мад­с­ка­га праг­рэ­су ў Расіі, звярнула ўвагу на патэнцыяльныя магчымасці ся­лян­с­т­ва. Тыя з інтэлігентаў, хто ішоў «у народ» (сяліўся ў вёс­ках), каб уз­няць яго ас­вет­ніц­кі ўзровень, зваліся народнікамі. Адна іх плынь – лі­бе­ра­ль­нае народніцтва – выступала за ўдасканаленне асобы і пашырэн­не яе правоў, а таксама за ўвя-дзенне канстытуцыі. Каб прадухіліць маг­чы­мы сацыяльны выбух, лібераль-ныя народнікі заклікалі да мірнай замены «самадзяржаўя цара самадзяржаў-ем народа» на аснове ўсе­а­гу­ль­ных выбараў, свабоды слова и свабоды сходаў.

З цягам часу з ліберальнага народніцтва вылучылася рэ­ва­лю­цый­ная плынь, якая лічыла сялянства рэвалюцыйным класам, а сялянскую аб­ш­чы­ну – га­то­вай ячэйкай будучага сацыялістычнага грамадства. Ха­рак­тэр­най рысай iдэалогii рэвалюцыйных народнікаў з’яўлялася перапляценне ідэй на­ро­даў­лад­дзя з ся­лянскiм утапiчным сацыялiзмам. Яе прадстаўнікі ста­ві­лі на мэ­це пад­рых­тоў­ку ў Расіі сялянскага паўстання і звяржэнне са­маў­лад­дзя. Пер­шая на­род­н­i­ц­кая арганiзацыя «Зямля і Воля» была ство­ра­на ў 1861 г. На Беларусi iдэi на­род­н­i­ц­т­ва падзялялi К. Кал­i­ноўскi, В. Уруб­леўскi, З. Се­ра­коўскi.

З-за спрэчкі аб тактыцы сваёй дзейнасці народнікі і падзяляліся на тры гру­поў­кі – бунтарскую, змоўшчыцкую і прапагандысцкую. Ідэ­о­ла­гам першай з’яў­ляў­ся М. Бакунiн, якi заклiкаў да не­ад­к­лад­на­га ўсе­на­род­на­га паўстання суп­раць царызму і памешчыкаў. Пры­хiльнiкi П. Ткачова выступалi «за палiтычны пераварот з мэтай пе­ра­да­чы ўлады народу». Трэцяя плынь народнiкаў падзяляла дум­ку П. Лаўрова аб не­аб­ход­насцi грунтоўнай падрыхтоўкi да рэ­ва­лю­цыi праз пра­па­ган­ду.

Намаганнямі А. Міхайлава, Г. Пля­ха­на­ва і іншых у 1876 г. у Пецяр-бур­гу была адноўлена дзейнасць не­ле­га­ль­на­га таварыства «Зямля i Во­ля», у якім бралi ўдзел і студэнты з Беларусi – С. Кавалiк, А. Бонч-Ас­ма­лоўскi, І. Грынявiцкi, М. Судзiлоўскi i iнш. У жнiўнi 1879 г. «Зямля i Воля» па прычыне ідэйных спрэчак раскалолася на «Народную волю» i «Чорны перадзел». На пачатку 1880-х гг. гурткi чор­на­пе­радзе­ль­цаў узнiклi ў Віцебску, Мiнску, Оршы, Слуцку.

Другая плынь рэвалюцыянераў (А. Жэлябаў, Н. Кібальчыч, А. Мі­хай­лаў, С. Пяроўская, С. Халтурын і інш.) аб’ядналася вакол «Народнай волi», якая паставіла на мэце прымусіць царскі ўрад пай­с­ці на дэмак­ра­тыч­ныя рэформы. Асноўным метадам па­лі­тыч­на­га ўздзе­ян­ня на яго зра­біў­ся інды-відуальны тэрор – фізічнае зніш­чэн­не вышэйшых дзяр­жаў­ных асоб. Пры-хільнікі гэтай тактыкі спадзя­ва­лі­ся гэ­ты­мі забой­с­т­ва­мі выклікаць параліч ор­га­наў улады, анар­хію, а ўслед за імі – на­род­ную рэвалюцыю. У лiку ўдзельнiкаў «Народнай волi» былі выхад­цы з Беларусi. Адзін з іх, І. Гры­ня­віц­кі, 1 сакавiка 1881 г. кінуў бом­бу ў Аляк­сан­д­ра II, смяротна па­ра­ніў­шы яго і сябе.

У студзенi 1882 г. была створана Паўночна-Заходняя арганiзацыя «Народнай волi», якая аб’яднала большасць гурткоў Беларусi, у тым лі­ку Баб­руй­с­ка, Вiльнi, Віцебска, Гродна, Магілёва, Мiнска, Оршы, Пiн­с­ка. Дзей­насць «Народнай волі» не прынесла тых вынікаў, на якія раз­ліч­ва­лі яе ар­га­ні­за­та­ры і кіраўнікі.

На фоне кры­зі­су народнiцкіх ар­га­ні­за­цый у Расіі стала ўма­цоў­вац­ца но-вае вучэнне – марксізм. Яго заснавальнік – нямецкі філосаф і эка­на­міст К. Маркс (1818–1883) даказваў неабходнасць і магчымасць сус­вет­най рэва-люцыі, звяржэння бур­жу­аз­на­га ладу, усталявання дыкта­ту­ры пра­ле­та­ры­я­ту і па­бу­до­вы сацыялістычнага грамадства. Асноўную ролю ў рэ­ва­лю­цыі па­ві­нен быў адыграць рабочы клас (пралетарыят). У ад­роз­нен­не ад на­род­ні­каў, марксісты не лічылі ся­лян­с­т­ва рэ­ва­лю­цый­ным класам, тым не менш разгля-далі яго як са­юз­ні­ка ў сумеснай ба­ра­ць­бе супраць са­маў­лад­дзя.

На Беларусі асноўным асяроддзем рас­паў­сюд­жан­ня марксiсцкiх iдэй зрабiлiся яўрэйскiя працоўныя. У 1884 г. у лiку першых пачаў пра­ца­ваць гурток Абрамовiча ў Мiнску. У 1886 г. марксiзм вывучалi ўжо ка­ля 130 рабочых. У 1895 г. у горадзе дзейнiчалi 2 са­цы­ял-дэма-кра­тыч­ныя групы, якія ўзна­ча­ль­ва­лі Я. Гурвiч i C. Трусевiч. Пазней так­iя ж гурткі ўзнiклi ў Вiльнi, Грод­на, Смаргонi, Вiцебску, Гомелi.

У прамысловых цэнтрах сталі ўзнікаць са­цыял-дэмакратычныя ар-га­ні­за­цыі, у тым ліку пецярбургскі «Саюз барацьбы за вызваленне ра­бо­ча­га класа» (1895) на чале з У. Уль­я­на­вым (Леніным). Колькаснае па­вел­i­чэн­не сацыял-дэмакратычных суполак яўрэйскiх ра­бо­чых ствары­ла ўмовы для ўзнiкнення масавай ар­га­ні­за­цыі Бунд – Усе­а­гу­ль­на­га яў­рэй­с­ка­га рабочага саюза ў Лiт-ве, Польшчы i Расii (на чале з Крэ­ме­рам), які быў створаны ў Вiльнi ў 1897 г.

Партыі «Пралетарыят» і «Польская партыя сацыялістычная» (ППС), якія ўзніклі ў Польшчы ў 1882 і 1892 гг., ста­лі пашыраць свой уп­лыў і на Заходнюю Бе­ла­русь. Асаблiвай актыўнасцю выз­на­чаў­ся Лiтоўскi рабочы саюз з аддзяленнямi ў Вiльнi, Мiнску i Смаргонi. У жніў­ні 1900 г. па іні­цы­я­ты­ве Ф. Дзяр­жын­с­ка­га адбылося аб’яднанне са­ю­за з польскімі са­цы­ял-дэ­мак­ра­та­мі ў адзіную Сацыял-Дэмакратыю Ка­ра­леў­с­т­ва Польскага і Літвы (СДКПіЛ).

Па ініцыятыве ЦК Бунда была прад­п­ры­ня­та спроба ўтва­рэн­ня агу­ль­на­ра­сій­с­кай рабочай партыі. З гэтай нагоды 1–3 сакавiка 1898 г. у Мiн­с­ку ад­быў­ся I з’езд 9 дэлегатаў сацыял-дэмакратаў ад буйнейшых ар­га­ні­за­цый Расіі, які ў прынятым Маніфесце абвясціў аб утварэнні Ра­сій­с­кай Сацыял-дэмакратыч-най партыі. На справе яе яшчэ толькі на­ле­жа­ла стварыць.

На пачатку новага стагоддзя, у вынiку дзейнасцi “Искры” (Пляханаў, Ленiн i iнш.) наспела небходнасць i склалася магчымасць для cтварэння адзiнай сацыял-дэмакратычнай партыi. На гэты раз, каб пазбегнуць арыштаў, 43 дэлегаты правялi з’езд за мяжой у Бруселi-Лондане 17.07-10.08.1903 г.. Яны прынялі праграму РСДРП, дзе фармулявалiся задачы буржуазна-дэма-кратычнай рэвалюцыi (праграма-мiнiмум): звяржэнне самаўладдзя i ўсталя-ванне дэмакратычнай рэспублікi, прадастаўленне народам Расii раўнапраўя i права на самавызначэнне i многае iнш.) i праграмы максiмум з вызначэннем канчатковай мэты партыi – усталяванне дыктатуры пралетарыяту для пабудо-вы ў далейшым сацыялiзму.

Пад час абмеркавання параграфа.1 Cтатуту аб тым, хто можа быць чле-нам партыi, адбылася сур’ёзная спрэчка. Большасцю галасоў была прынята фармулёўка Мартава, у адпаведнасцi з якой для членства ў РСДРП лiчылася дастатковым прызнанне праграмы, матэрыяльная падтрымка партыi i рэгу-лярнае асабiстае садзеянне ёй пад кiраўнiцтвам адной з партыйных аргані-зацый. Ленiн жа выказваўся за непасрэдны ўдзел кожнага ў працы партарганi-зацыi).

Раскол дэлегатаў з’езда стаў вiдавочным у сувязi з выбарамi ў цэнтраль- ныя органы партыi. Колькасць членаў рэдакцыi “Искры” па прапанове Ленiна было скарочана да трох (Ленiн, Мартаў, Пляханаў). Па прычыне адмовы 15 дэлегатаў удзельнiчаць у выбарах ЦК, у яго ўвайшлi толькi прыхiльнiкi Ле-нiна. (Адсюль – “бальшавiкi – меншавiкi”). У далейшым прапанова Пляханава ў мэтах прымiрэння бальшавiкоў i меньшавiкоў вярнуць у склад “Искры” ўсiх яе супрацоўнiкаў выклiкала выхад з рэдакцыi Ленiна.

Неўзабаве бальшавiкi наладзiлi выхад уласнай газеты – “Вперёд”. Але партыя паранейшаму называлася РСДРП. На Беларусi яе буйнейшыя арга-нiзацыi ў 1903-04 гг. узнiклi ў Мiнску, Гомелi, Вiцебску, Барысаве, Бабруй-ску, Магiлёве, Мазыры, Полацку. Падпарадкоўвалiся яны Палескаму (Го-мель) i Паўночна-Заходняму (Вiльня) камiтэтам.

Такім чынам, расійская мадэрнізацыя ішла на ўздагон перадавых дзяр-жаў. Маруднасць рэформ і ўціск самаўладдзя не выключаў магчымасці рэвалюцыйных перамен.

Дата добавления: 2014-01-03