Кіріспе 2 страница. Маңызды үғымдары анықталған соң атом-молекулалық ілімнің негізгі қағидалары түсіндіріледі

Маңызды үғымдары анықталған соң атом-молекулалық ілімнің негізгі қағидалары түсіндіріледі. Олар Ю.В.Ходаков жэне т.б. оқулығында бес, Г.Е.Рудзитис, Ф.Г.Фельдмап оқулығында тоғыз пунктен тұрады, негізгілері: 1) заттың қасиеттері құрылысына тәуелді, ал заттың құрылысы молекулалық және молекуласыз болуы мүмкін; 2) химиялық реакциялар кезінде молекулалар бұзылады, атомдар сақталады; 3) химиялық реакциялардың мәні бастапқы заттардың бѳлшектерінен жаңа заттар түзіледі; 4) атомдардың бір түрінің басқа түрлерінен айырмашылығы болады; 5) кез келген таза заттың, атомдық құрамы тұрақты болады, сондықтан ол химиялық символдардың жәрдемімен химиялық формула арқылы кескінделеді.

Бірінші тақырыптың алғашқы ұғымдары осы қағидалардың негізінде қалыптасады. Бұдан кейінгі тѳрт тақырыптағы оттегі, сутегі элементтерін, олар түзетін жай және күрделі заттарды, бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластарын оқып үйренуде жетекші роль атқарады.

Химияның алғашқы ұғымдарын қалыптастыру осы кездегі үстем әдістемелік кѳзқарастың тұрғысынан қарастырылды. Бұл көзқарас бойынша ең басты тірек ұғым - зат, қалғандары (заттың қасиеттері, заттың құрамы, заттың құрылысы, заттың химиялық реакциясы) оған қарағанда туынды ұғымдар болып табылады. Ұғымдардың мазмұны мен көлемі атом-молекулалық ілімнің деңгейімен шектеледі.

Тағы бір әдістемелік ізденулерді зат туралы алғашқы ұғымда жүйелі қалыптасуының атом-молекулалық деңгейі қанағаттандырмайды. Олар атом, химиялық элемент, валенттік ұғымдарын бірден электрондық теория тұрғысынан беру керек деп есептейді. Осы саладағы өздерінің тәжірибесін ортаға салады.

1.4 Заттардың құрылымы, валенттілігі және тотығу дәрежесі туралы ұғымдардың қалыптасуы.

Химиялық байланыс және зат құрылымын оқып, үйренудің маңызы, орны және әдістемесі. Химиялық байланыстар туралы оқу материалы мектептегі химия курсын ғылымның алғы шебіне жақындатады, теорияның жетекші ролін ашып береді. Атомдардың молекулаларға және басқа күрделі бѳлшектерге бірігу себебін түсіндіреді. Заттың құрылысы мен қасиеттерінің арасындағы себеп - салдар байланысын ашады. Химиялық қосылыстың реакцияға түсу бейімділігін сипаттайды. Химиялық байланыстар табиғатының бірлігі, санның сапаға ауысуы, мазмұн мен түр арасындағы тәуелділікті кѳрсетуге жәрдемдеседі. Химиялық байланыс бұрынғы бағдарламаларда «Периодтық заң және периодтық жүйе. Заттың құрылысы» тақырыбының құрамында қарастырылды. Периодтық заң, атом құрылысы, химиялық байланыс және зат құрылымының теориялары бір арада түйісіп, оқушыларға қиын тиеді. Жаңартылған және жаңа бағдарламаларда химиялық байланыс және заттың құрылымы жеке тақырып ретінде 8-сыныпта оқытылады. Химиялық байланысты оқып-үйренудің екі эдістемелік тәсілі кездеседі. Бірінші тәсіл - химиялық байланыстың барлық түрлерін полюсті, полюссіз және донор-акцепторлы ковалентті, иондық, металдық, сутектік байланыстарды бір тарауда оқытуды кѳздейді. Мұның кемшілігі оқушылардың тірек білімі жеткіліксіз, кейбір байланысты (донор-акцепторлы, металдық, сутектік) саналы түсінетін деректі материалдар оқушыларға әлі белгісіз, оның үстіне түсіндірілгеннен кейін ұзақ уақыт пайдаланылмай ұмыт болады. Екінші тәсіл бойынша 8-сыныптағы арнайы тақырыпта тек ковалентті және иондық байланыстарды қарастыру ұсынылады. Байланыстың донор-акцепторлы механизмі 9-сыныпта азот тақырыбын, металдық байланыс металдар құрылымы мен жалпы қасиеттерін ѳткенде беріледі. Сутектік байланыс 10-сыныпта органикалық химия қурсын ѳткенде талданады. 8-сыныпта алдымен ковалентті, содан соң иондық байланыс ѳтіледі, иондық байланыс ковалентті байланыстың шегіне жеткен түрі есебінде қарастырылады. Әдістемелік әдебиеттерде және химияны оқыту сарамандығында химиялық байланысты оқып, үйренудің мына жоспары жиі қолданылады:

1) атомдардың молекулаларға немесе басқа агрегаттарға бірігу себебі;

2) байланыстың түзілу механизмі;

3) атомдар арасындағы әсерлесу күші;

4) анықтамасы;

5) осы типтегі байланысы бар заттардың мысалдары және сипаттамасы. Осы жоспарға сәйкес ковалентті байланыспен таныстыру былай жүзеге асады. Оқушылардың электрондармен толуы аяқталған және аяқталмаған энергетикалық деңгейлер туралы білімі еске түсіріледі. Аяқталған деңгейлерде 2, 8, 18 электрондар орналасады, сыртқы деңгейі аяқталған элементтерге инертті газдар жатады. Басқа элементтер химиялық әрекеттесулер кезінде сыртқы қабатын аяқтауға тырысады, ол үшін электрондарды қосып алады немесе беріп жібереді. Ковалентті байланыстың түзілу механизмі оқушыларға әбден таныс сутегі, хлор, оттегі және азот молекулалары атомдарының арасындағы байланыстардың қалай түзілетінін талқылау арқылы түсіндіріледі. Символикалық кѳрнекілік, кесте және модельдер пайдаланылады. Сутегі молекуласының түзілу сызбанұсқасы мынадай:

Н- + -Н--->Н: Н

Әр сутегі атомындағы дара электрондардың жұптасуынан химиялық байланыс пайда болады. Осыған орай аттас зарядты электрондар қалайша жұптасады деген сұрақ туады. Бұл қайшылықты түсіну үшін электронның толқындық табиғаты, бұлт түзетіні, спинінің болатыны ескеріледі. Сутек атомының жалғыз электроны шар тәрізді бұлт түзетіні оқушыларға белгілі. Электрондарының спиндері карама-қарсы сутегінің екі атомы бір-біріне жақындасқанда электрон бұлттарының түйіскен жерінде теріс зарядтың тығыздығы артып, атом ядролары сол араға тартылады. Бұл тартылыс аттас зарядталған электрондардың тебілу күшінен басым болғандықтан тұрақты молекула түзеді.

Полюссіз ковалентті байланысы бар қосылыстарға галогендер түзетін жай заттар, оттегі, күкірт, азот, фосфор, көміртегі және кейбір күрделі заттар жатады. Олардың кѳпшілігі газ түрінде кездеседі, суда аз немесе нашар ериді. Полюсті ковалентті байланыстарды түсіндірмес бұрын электртерістілік туралы ұғым қалыптастырылады. Соңғы кезге дейін электртерістілік атомның өзіне электрондарды тарту қабілеті деген сапалық түсінік беріліп келді. Оның сандық мәндері келтірілмей период және топ бойынша өзгеруі артады және кемиді деген сѳздермен сипатталды. Дегенмен бірқатар мұғалімдер салыстырмалы электртерістілік атомдардың химиялық қасиеттерін сандық жағынан сипаттайтынын ескеріп, ѳз тәжірибелерінде пайдаланды. Электртерістілігінің сан мәні бірдей атомдар - полюссіз ковалентті, аздап айырмасы болатын атомдар - полюсті ковалентті, үлкен айырмасы бар атомдар иондық байланыстар түзеді. Полюсті ковалентті байланыс түзілу механизмі жағынан полюссіз байланыстарға ұқсас, мысал ретінде периодтық жүйеде қатар тұрған фтор, оттегі және азот элементтерінің сутектік қосылыстары қарастырылады. Бұл қосылыстардағы байланыстарды түзуге фтордың бір р-электроны, оттегінің екі р-электроны, азоттың үш р-электроны қатысады. Электрон бұлттарының түйісіп қаптасуынан түзіген электрон жүптары электртерістілігі басым атомдарға қарай ойысып орналасады.

Иондар электростатикалық күш арқылы берік байланысады. Иондар арқылы байланысатын қосылыстарга металдар мен бейметалдардың қосылыстары, оттекті қышқылдардың тұздары, нағыз металдардың гидроксидтері жатады.

Химиялық байланыстардан кейін заттың құрылымы туралы ұғым қалыптастырады. Заттардың құрылысы оқылғанға дейін оқушылар олардың физикалық және химиялық қасиеттерін сипаттаумен қанағаттанып келді, себептерін түсіндіре алмады. Табиғи таңбалар жүйесіне жатқызуға болатын заттың бірден кѳзге түсетін немесе ѳлшеп табылатын түрлерін белгіледі, мысалы агрегаттық күйі, балқу және қайнау температураларының сандық мәндерінің себебі ашылмады. Ендігі жерде бұл қасиеттердің мәні заттың құрылымы арқылы, оның құрамына кіретін бѳлшектердің табиғаты және ѳзара әсері арқылы түсіндіріледі. Модельдерді, кестелерді, техникалық кұралдарды және заттардың үлгілерін пайдаланып, кристалл торлардың типтері жѳнінде нақтылы ұғым қалыптастырылады. Жай заттарда молекулалық, металдық және атомдық, күрделі заттарда молекулалық, атомдық және иондық торлар болатыны анықталды. Молекулалық кристалл торы бар заттардан қатты күйіндегі иод және оттек қарастырылады. Мұндай торы бар заттардың молекулалары ѳзара ѳте әлсіз молекулалық күштермен байланысатындықтан тұрақсыз, ұшқыш және балқу температурасы төмен болатыны айтылады. Молекулалық кристалл торы бар күрделі заттар да (хлорсутек, аммиак, т.б.) кәдімгі жағдайда газ немесе сұйық күйінде кездеседі. Кристалл торларының түйіндерінде атомдар орналасатын заттардың мысалы ретінде алмаз және графит қарастырылады. Бұлардың балқу және қайнау температураларының жоғары екені айтылып, қаттылығы салыстырылады. Алмаз бен графиттің қаттылығындағы айырмашылығы атомдардың орналасу реті және тартылу күшіне байланысты түсіндіріледі. Металдардың оқушыларға күнделікті тұрмыстан және бұрыннан белгілі қасиеттері металдық тордың ерекшеліктері арқылы нақтыланады. Натрий хлоридінің кристалл торының моделін қарастыру арқылы иондардың орналасу реті түсіндіріледі. Натрийдің әр ионын хлордың алты ионы (NaCl), хлордың әр анионын натрийдің алты катионы қоршап (Na^Cl) орналасады, пішіні текше, берік кристалл торы түзіледі. Сондықтан натрий хлоридінің, жалпы алғанда иондық кристалл торы бар заттардың балку және қайнау температуралары жоғары болады. Оқушылардын химиялық байланыс және заттың құрылымы туралы білімін қорыту кезінде мыналарға баса назар аударылады:

1. Химиялық байланыстың барлық түрлері электрондар арқылы жүзеге асады. Элемент атомдарының электртерістілігіндегі айырмашылықтарына қарай полюссіз, полюсті және иондық байланыстар түзіледі.

2. Металдар атомдарының арасында металдық, бейметалдар атомдарының арасында полюссіз ковалентті, қалған жағдайларда полюсті ковалентті байланыстар түзіледі. Таза күйінде иондық байланыс кездеспейді. Мәселен, натрий хлоридінде 80% иондық және 20% коваленттік, хлорсутек молекуласында 18% иондық, 82% ковалентті байланысы болатыны анықталған.

3. Бір период элементтері түзетін бинар қосылыстардағы байланыстың типі және қасиеттері заңды түрде ѳзгереді.

4. Негіздік топтың бейметалдары түзетін ұшқыш сутектік қосылыстарда элементтердің реттік нѳмірі артқанда химиялық байланыстардың полюстілігі артады. Су, фторсутек, аммиак, т.б. молекулалары сутектік байланыстар түзіп ассоциациялануға бейім келеді.

5. Заттың қасиеттері химиялық байланыстарының типіне, кристалл торларының түріне тәуелді болады. Полюссіз ковалентті, атомдық және металдық байланысы бар қосылыстар суда аз ериді немесе іс жүзінде ерімейді. Полюсті ковалентті және иондық кристалл торлары бар заттардың кѳпшілігі суда жақсы ериді.

Валенттілік ұғымының қалыптасуы және дамуы. Валенттілік ұғымы химия ғылымының дамуында маңызды роль атқарады, ал атом-молекулалық ілім салтанат құруының маңызды буыны болды, эквивалент және еселік қатынас заңдарын түсінуге жәрдемін тигізеді. Химиялық тектестіктің мәнін ашуға мүмкіндік берді. Химиялық құрылыс теориясы жасалуының алғы шарттарының бірі болды. Периодтық идеясының қалыптасуына септігін тигізді. Химия ғылымы тарихында валенттілік ұғымы дамуының тѳрт кезеңі атап өтіледі:

1) ұғымның шығу және қалыптасу кезеңі (1850- 1850);

2) құрылымдық теория кезеңі (1861-1895);

3) координациялық теория және үлес валенттілік кезеңі;

4) электрондық теория кезеңі.

Бұл кезеңдер химияны оқыту барысында белгілі дәрежеде қайталанады. Валенттілік ұғымы оқушыларға химиялық тілді саналы меңгеруге, химиялық реакциялардың нэтижесінде шығатын күрделі заттардың құрамын болжай білуге комектеседі. Валенттілік ұғымын ертерек пайдалану үшін алдымен «Оттегі. Оксидтер», содан соң «Химиялық алғашқы ұғымдар» тақырыбына ауыстырылды. Валенттілікті бірден электрондық теория тұрғысынан оқыту туралы ұсыныстар жиі кездесіп жүрді, бұл мәселе Н.С.Ахметов, Л.М.Кузнецова оқулығында жүзеге асты. Мектеп сарамандығында қолданылған және қазір пайдаланылатын химия бағдарламалары мен оқулықтарында алдымен валенттіліктің эмпирикалық түсінігі беріледі, содан соң электрондық табиғаты түсіндіріледі. «Химиялық алғашқы ұғымдар» тақырыбында валенттілікпен таныстыру үшін екі сабақ өткізіледі. Бұған дейінгі сабақтарда оқушылар атом, химиялық элемент, химиялық элементтің таңбалары, құрам тұрақтылық заңы және химиялық формула ұғымдарымен танысады. Осылардың ішінен жаңа материалды саналы түсінуге қажетті тірек білімді еске түсірген соң мұғалім оқушыларға химиялық таңбалары таныс элементтердің сутегімен қосылыстарының формулаларын тақтаға жазып, сапалық және сандық құрамын анықтауға тапсырма береді: HCI, Н₂О, NH₃, СН₄. Оқушылар хлор сутегінің бір атомын, оттегі екі атомын, азот үш атомын, көміртегі төрт атомын қосып алғаны жөнінде қорытынды жасайды. Осы қорытындыға сүйеніп, валенттілікке бір элемент атомының басқа элемент атомдарының белгілі бір санын қосып алу қасиеті деген анықтама беріледі. Валенттілік терминінің мағынасы, химиялық формула бойынша элемент атомының валенттілігін анықтау ережесі түсіндіріледі. Валенция - латын сѳзі, қазақша күш деген мағынаны білдіреді.

Кесте-3 Кейбір элемент атомдарының қосылыстарындагы валенттілігі

Валенттілік шамасы	Металдар	Бейметалдар
Бір валентті Екі валентті Үш валентті Төрт валентті Бес валентті Алты валентті	Na, К, Ag, Mg, Са, Ва, Hg, Ғе, Zn, Sn Pb, Al, Cr, Fe	H,Cl О,S N C,S,Si N,P S

Элементтің атом саны мен валенттілігінің кѳбейтіндісі валенттілік бірлігінің жалпы саны деп аталады. Қосылыстағы бір элемент валенттілік бірлігінің жалпы саны екінші элемент валенттілігі бірлігінің жалпы санына тең болады, мысалы метандағы сутегінің тѳрт атомында 4-1=4 бірлік бар. Элементтердің валенттілігін сутегі, оттегі немесе валенттілігі белгілі басқа элемент бойынша табады. Осыдан кейін химиялық формула бойынша валенттілік табуға жаттығулар орындалады. Анықтама ретінде пайдалану үшін келесі сабақтарда кездесетін химиялық элементтердің валенттіліктерін кесте түрінде береді. Кейбір элементтердің валенттіліктері тұрақты, басқаларының валенттіліктері ауыспалы болатынына назар аударылады. Кестені пайдаланып, химиялық формулалар құруға жаттығулар жүргізіледі, формула құрудың алгоритмі түсіндіріледі:

1) химиялық таңбалар жазу;

2) элементтердің валенттіліктерін қою;

3) валенттілік сандарының ең кіші еселігін табу;

4) ең кіші еселікті элементтерді валенттіліктеріне бѳлу;

5) алынған сандарды индекс түрінде жазу.

Біртіндеп алгоритмнің жеке бѳліктері бірігіп қысқарады да, іс жүзінде орындалады. Валенттілік туралы бірінші тақырыпта қалыптасқан ұғым келесі тақырыптарда дамытылады. Бұл тақырыпта валенттіліктің себебі және табиғаты түсіндірілмейді. Оқушылар валенттілікті элемент атомының қасиеті деп түсініп, формула бойынша элементтің валенттілігін табуды және валенттілікке сүйеніп формула құруды үйренеді. «Оттегі. Оксидтер. Жану» тақырыбында бірінші кезеңде қалыптасқан валенттілік ұғымы нығаяды. Оқушылар тәжірибелердің нәтижесінде алынған оксидтердің құрамын өрнектеп жазуды үйренеді. Элементтердің валенттілік мүмкіндігін іске асыру жөнінде алғашқы түсінік алады. Оттегінде жанғанда көміртегі ең жоғары валенттілігін, күкірт төртке тең валенттілігін, темір екі түрлі валенттілігін көрсетеді. «Сутегі. Қышқылдар. Тұздар» тақырыбында валенттілік ұғымының анықтамасына өзгеріс енгізіледі. Активті металдардың қышқылдармен әрекеттесу реакцияларға талдау қышқылдардан натрий бір атом сутегін, мырыш - екі атом, алюминий үш атом сутегін ығыстыратынын көрсетеді. Осыған орай валенттілік бір элемент атомының басқа элемент атомдарының белгілі санын қосып алу ғана емес, қосылыстағы орнын басу қасиеті екені айтылады. Атомдар тобы - қышқыл қалдықтарының валенттілігі жөнінде алғашқы ұғым беріледі. Қышқыл қалдықтарының және металдардың валенттігі бойынша тұздардың формуласын құру алгоритмі түсіндіріледі, жаттығулар орындалады. «Су. Ерітінділер. Негіздер» тақырыбында оқушылар гидроксотоптың валенттілігі жөнінде түсінік алып, негіздердің химиялық формулаларын құруды үйренеді. «Бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары жөніндегі білімді қорыту» тақырыбында алдыңғы тақырыптарда валенттілік туралы қалыптасқан білім мен білік кеңінен пайдаланылып жетілдіріледі, жаттығулар орындау үшін қолданылады. «Периодтық заң және периодтық жүйе. Атом құрылысы» тақырыбында валенттілік периодтық заңды қорытып шығару үшін пайдаланылады.

R₂O RО R₂О₃ RO₂ R₂О₅ RO₃ R₂О₇

RH₄ RH₃ RH₂ RH

Валенттіліктің сан мәні элементтің периодтық жүйесіндегі орнына, атомның электрондық құрылысына тәуелді екені және валенттік электрондар жөнінде ұғым қалыптасады. Валенттіліктің электрондық теориясы бойынша коваленттік және электроваленттілік жөнінде түсінік беріледі.

Коваленттік электрон жұбын түзуге жұмсалатын электрондар санымен, электроваленттілік атомының берген немесе қосып алған электрондар санымен анықталады. Кейіннен бүл түсінік оң, теріс және нѳл валенттілік болмайтыны жөніндегі көзқараспен алмастырылды. Валенттілік химиялық байланыстың санымен анықталатын болды. «Химиялық байланыс заттың құрылысы» тақырыбында валенттілік және химиялық байланыс ұғымдары ұштастырылады. Кейбір қосылыстардағы элементтердің валенттілігін анықтағанда қайшылықтар байқалады. Мәселен, азот қышқылында азот бес валентті делінеді.

Электрондық формулаға қарағанда азот оттегі атомдарымен бес электрон жұбы арқылы байланысқан, азоттың сыртқы екінші қабатына он электрон келеді. Екінші электрондық қабатта сегізден артық электрон орналасуы мүмкін емес, оның үстіне азот атомындағы 2s² электрон жұбын ажырату үшін көп энергия жұмсау қажет

Азот оттегі атомдарымен үш ковалентті, бір донор-акцепторлы, небары төрт байланыс түзеді, сондықтан төрт валентті болады.

Азоттан басқа да екінші период элементтерінің максимал валенттігі төртке тең. Олардың сыртқы деңгейлерінің 2s және 2р деңгейлерінде химиялық байланыс түзуге қатысатын төрт орбиталі бар. Әдетте, валенттілік байланыс түзуге қатысатын сыңар электрондардың бѳліске түспеген электрон жұбының және бос орбитальдардың санымен есептеледі. Энергетикалық деңгейлердің саны ѳскенде атомның валенттілік мүмкіндігі артады. Химиялық байланыстың санымен есептегенде көміртегі (II) оксидінде көміртегі үш валентті, гидроксоний ионында оттегі үш валентті, аммоний ионында азот төрт валентті. Кейбір иондық қосылыстардағы элементтердің валенттілігі оқушыларға белгілі сандарға ұқсамайтын болып шығады. Сондықтан сөз болып отырған тақырыпта тотығу дәрежесі деген ұғым енгізіледі.

Тотыгу дәрежесі туралы ұгымның қалыптасуы. Тотығу дәрежесі туралы ұғым жай және күрделі заттардағы химиялық байланыстарды салыстыру арқылы беріледі. Элемент атомының тотығу дәрежесі иондық қосылыстардағы ион зарядтары, ковалентті полюсті қосылыстардағы шартты зарядтар санымен анықталады. Ол бір атомдардан екінші атомдарға ауысқан немесе ығысқан электрон санымен есептеледі. Ѳзінен электрондары кеткен атомдардың тотығу дәрежесі – оң электронды тартып алған атомдардың дәрежесі теріс болады. Электрондары симметриялы орналасқан жай заттардағы элементтердің тотығу дәрежесі нѳлге тең. Қосылыстағы элементтер атомдарының оң және теріс тотыгу дәрежелерінің қосындысы нѳлге тең болады.

Атомдардың электртерістілігіне және тотығу дәрежесіне сүйеніп, химиялық формула құрудың алгоритмі түсіндіріледі:

1) электртерістілігінің ѳсуіне қарай элементтер таңбаларын жазу;

2) теріс тотығу дәрежесінің мәнін табу;

3) оң тотығу дәрежесін анықтау;

4) табылған тотығу дәрежелерінің ең кіші еселіктері бойынша индекстер есептеп шығару.

Қосылыстағы атомдардың тотығу дэрежесін анықтауға жаттығулар орындалады. Оттекті қышқылдар мен тұздардағы элементтердің тотығу дәрежесі оттегі бойынша анықталады. Фтордан басқа қосылыстарда оттегінің

тотығу дәрежесінің таңбасы теріс болады.

Оқушылар тотығу дәрежесіне байланысты заттың қасиеттері туралы болжамдар айтып, тәжірибе жүзінде тексереді. Келтірілген сызбанүсқаларға сәйқес оқушылардың ойлау әрекетінің былай жүзеге асуы мүмкін. Сутек атомы электрон қосып алып - тотықтырғыш, электронын беріп жіберіп тотықсыздандырғыш қасиет кѳрсетеді. Электронынан айрылған немесе электроны электртерістілігі күшті атомға ойысқан сутегі тотықтырғыш қасиетке ие болады. Онымен химиялық байланыстағы атомдар, керісінше, тотықсыздандырғыш қасиет кѳрсетеді. Сѳйтіп бір ғана қосылысты, мәселен, тұз қышқылын алсақ, құрамындағы сутегі арқылы - тотықтырғыш, хлорид-ион арқылы - тотықсыздандырғыш қасиет білдіреді. Бұл қасиеттерді зертханада бос күйіндегі сутегі және хлор алу үшін пайдаланады. Егер қосылыстың құрамына үш немесе одан да кѳп атомдар кіретін болса, онда бірнеше тотықтырғыш немесе бірнеше тотықсыздандырғышы болуы мүмкін. Мәселен, күкірт қышқылында сутек және күкірт атомдары - тотықтырғыш. Сұйылтылған қышқыл ѳзінің тотықтырғыш қасиетін сутегі арқылы, концентрлі күкірт қышқылының күкірт атомы арқылы кѳрсетеді. Түзілетін ѳнімдердің құрамы тотықсыздандырғыштың күшіне тәуелді. Тотығу дәрежесі туралы ұғым периодтық жүйенің V, IV негізгі топтарының элементтерін (N, Р, С, Si) және олардың қосылыстарын ѳткенде, металдардың жалпы қасиеттерін және жеке металдарды қарастырғанда одан әрі дамытылады. Бұл материалдарды оқығанда оқушылар элементтер қосылыстарының кѳрсететін қасиеттерінің зат құрамына және зат құрамына кіретін атомның күйіне тәуелді екенін түсінеді, соларға негіздеп болжамдар жасайды.

Дата добавления: 2015-08-31