Лекция. Жыныс жасушаларының бөлінуі және дамуы

Мейоз

Лекция.

Жыныс жасушаларының бөлінуі және дамуы.

Мейоз. Мейозды бөлінудің өзіндік ерекшелігі бар. Мейоз процесі үздіксіз жүретін жүйелі екі кезеңнен тұрады. Бірінші кезең мейоздың бірінші бөлінуі немесе редукциялы бөліну, екінші кезең эквационды бөліну деп аталады. Мейоздың бірінші бөлінуінде хромосомалардың саны екі есе азаяды. Сондықтан бұл редукциялы бөліну (редукция – екі есе азаю) деп аталады. Мейоздың екінші бөлінуі жыныс жасушаларының пайда болуымен аяқталады.

Редукциялы бөліну. Редукциялы бөліну митоз сияқты төрт фазадан тұрады: профаза, метафаза, анафаза және телофаза.

Редукциялы бөлінудің профазасы өте күрделі. ОЛ бірін-бірі толықтыра жүретін бірнеше сатыдан тұрады. Атап айтқанда, жіңішке жіпшелер сатысы, қосарлы жіпшелер сатысы және жіпшелердің бір-бірінен алыстау сатысы және т.б. деп аталады.

Жіңішке жіпшелер сатысы (лептотена). Бұл сатыда хромосомалар -дың жіпшелері екі еселеніп шумақ түзіледі. Электрондық микроскоппен қарағанда әрбір хромосоманың екі жіпшеден тұратындығы байқалады. Бұл – хромосомалардың екі еселенуінің профазада жүретіндігінің дәлелі.

Қосарланған жіпшелер сатысы (зиготена). Бұл сатыда гомологті хромосомалар бір-біріне тартылып жақындасады. Хромосомалардың өзара жақындасуын конъюгация (жабысу) деп атайды. Хромосомалардың конъюгациялануы оның ұш жағынан басталып, ортасына қарай ауысса, ал екінші бір хромосомада конъюгация процесі олардың ортасынан ұштарына қарай ауысатандығы дәлелденді.

Жіпшелердің бір-бірінен алыстау сатысы (диплотена). Бұл сатыда конъюгация барысына қарама-қарсы процесс жүреді, яғни жақындасқан хромосомалар бір-бірінен ажырайды.

Ұқсас (гомологті) хромосомалар бір-бірінен алшақтағанда, Х тәрізді фигуралар пайда болады, олар хиазмалар деп аталады. Хиазмалар кезінде ұқсас хромослмалар өздерінің үлескілерімен алмасады, мұны айқасу немесе кроссинговер деп атайды.

Метафаза. Профазаның соңы, метафазаның басында ядро қабықшасы еріп, ядрошықтар жойылады. Осы ядро қабықшасының еруіне байланысты кариоплазма мен цитоплазма араласып кетеді. Хроматидалар (жас хромосо- малар) экватор жазықтығына жинақталады, соңынан оларды ферменттердің жәрдемімен ахроматин жіпшелері іліп алады. Осыдан кейін анафаза басталады.

I анафаза. Анафазада ұқсас хромосомалар екі полюске қарай тартылады. Әрбір хромосома екі жіпшеден тұрады. Сондықтан анафазада қарама-қарсы полюске бүтін хромосомалар тартылады. Осыған орай пайда болған жас ядродағы хромосома саны бастапқы аналық жасушадағы хромосома санына қарағанда екі есе азаяды. Хромосомалар санының осылай азаюын редукциялану деп атайды.

I телофаза. Телофазада тең бөлінген ұқсас хромосомалар екі полюске жинақталады, ядро қабықшасы түзіліп, ядрошықтар синтезделеді. Жасушаның заттары бұрынғы қалпына келеді. Сонымен бірінші телофазадан соң гаплоидті хромосома жиынтығы бар екі жасуша түзіледі. Содан кейін іле-шала екінші телофаза жүріп, гаплоидті хромосомалары бар төрт гамета түзіледі. Ескеретін бір жағдай: бірінші телофаздан кейін ДНҚ екі еселенбейтіндіктен гаплоидті хромосома жиынтығы бар гаметалар пайда болады. Демек, мейоздық бөліну кезінде хромосомалардың саны екі есе азаятын болғандықтан, бірінші мейоздық бөліну редукциялық деп аталатындығын ескерген жөн.

Эквационды бөліну. Мейоздың эквационды бөліну барысы митоз процесіне ұқсас болғандықтан оны қарастырмаймыз. Жыныстық жолмен көбеюдің эволюциялық дамудағы маңызы өте зор. Оның жыныссыз жолмен көбеюден негізгі артықшылығы: екі организмнің тұқым қуалау ақпараты қосылып, организм жаңарады. Осыған байланысты жаңарған организмнің сыртқы ортаға төзімділігі арта түседі.

Мейоздың биологиялық маңызы.

1. Конъюгация және айқасу барысында гендердің комбинациялануы жүреді. Ата-аналардың қасиеттері алмасып, жыныс жасушаларында тұқым қуалайтын өзгергіштік (мутация) пайда болады;

2. Хромосомалардың комбинациялануының нәтижесінде тұқым қуалайтын өзгергіштік күшейіп, жаңа формалар қалыптасады;

3. Мейоздың биологиялық мәні – хромосомалар саны екі есе азайып, гаплоидті хромосомалары бар гаметалар түзіледі.

Жыныс жасушаларының дамуы. Ұрықтану, оның гентикалық

маңызы.

Гаметогенез. Жыныс жасушалары немесе гаметалар жыныс бездерінде дамып-жетіледі. Аналық жыныс безінде жұмыртқа жасушалары, аталық жыныс бездерінде сперматозоид жасушалары түзіледі. Организмнің жыныс бездері пісіп-жетілген кезде алғашқы ұрық жасушалары белсенді жағдайда көшіп бөліне бастайды.

Аталық жыныс жасушаларының (сперматозоид) дамуы мен процесін сперматогенез, ал аналық жыныс жасушаларының (жұмыртқа) дамуы мен қалыптасуын овогенез деп атайды. Жалпы жыныс бездерінде аналық және аталық гаметалардың дамып жетілуін гаметогенез деп атайды.

Сперматогенез. Сперсатогенз төрт аймаққа бөлінеді: көбею, өсу, пісіп-жетілу және қалыптасу немесе сперматозоидтердің пайда болуы. Митоз жолымен жедел бөлініп, сперматоциттердің саны бірнеше есе көбейеді. Сперматоциттердің (бөліну) саны әр түрлі жануарларда түрліше болады.

Овогенез – жұмыртқа жасушасының дамуы. Жұмыртқа жасушасының құрамында қоректік заты көп болғандықтан, ол ірі болып келеді. Мысалы, сүтқоректілердің жұмыртқа жасушасының диаметрі – 60-2000 мкм, албырт тұқымдас балықтардікі – 6-9мм, ал түйеқұстың жұмыртқа жасушасы бірнеше сантиметрге жетеді. Көбею аймағында жасушалар митоз жолымен бірнеше қайталанып бөлінудің нәтижесінде жасушалардың саны көбейеді.

Ұрықтану. Ұрықтану дегеніміз – гаплоидті хромосома жиынтықтары бар аналық және аталық жыныс жасушалары ядроларының қосылуы. Ұрықтанған жасушаны зигота дейді.

Ұрықтанудың генетикалық маңызы.

1. Ұрықтанудың нәтижесінде генетикалық материал жаңарады.

2. Ұрықтану кезінде әр түрге тән хромосомалардың диплоидті жиынтығы қалпына келеді.

3. Ұрықтанудың негізінде аталық және аналық тұқым қуалау ақпараттары қосылып, комбинативтік өзгерістер пайда болады.

4. Ұрықтану кезінде сперматозоид жұмыртқа жасушасында жоқ центроильді алып келеді.

5. Жұмыртқа жасушасы болашақ ұрпақтың дамуына ядролық материалдан басқа, цитоплазмалық та материал береді.

Демек, организмнің кейбір қасиеттері ядроға ғана емес, цитоплазмаға да байланысты. Бұған цитоплазмалық тұқым қуалаушылықтың кейбір мысалдары дәлел бола алады.

Қосарланып ұрықтану.

Аналық жыныс жасушалары түйінде дамиды. Оның ішінде тұқым бүршігі орналасқан. Бұл тұқым бүршігіндегі пісіп-жетілген жұмыртқа жасушасы мейоз жолымен екі рет бөлініп,гаплоидті жиынтығы бар төот жасуша пайда болады. Осы төрт жасушаның үшеуі тіршілігін жояды да, қалған біреуі митоз жолымен үш қайтара бөлініп, гаплоидті жиынтығы бар сегіз жасуша түзіледі. Сегіз жасушаның бесеуі ұрықтың қабығын түзуге қатысса, ал қалған үшеуінің біреуі жұмыртқа жасушасына айналады.

Қалған екеуі гаплоидті хромосома жиынтығы бар жасушаларға қосылып,диплоидті жиынтығы бар жасушаға айналады. Осындай жолмен пісіп-жетілген гаплоидті және диплоидті жиынтығы бар жұмыртқа жасушасы ұрықтануға дайын тұрады.

Демек,бір мезгілде диплоидті хромосома жиынтығы бар жасушадан болашақ өсімдіктің ұрығы дамып,ал триплоидті хромосома жиынтығы бар жасушадан ұрықтың дамуына жұмсалатын қоректік зат-эндоспермнің дамуын гүлді өсімдіктердің қосарланып ұрықтануы деп атайды. Жабыық тұқымды гүлді өсімдіктердің ұрықтануындағы бұл ерекшелікті тұңғыш рет 1898 жылы орыс цитологі С.Г.Навашин ашты. Ал эндоспермнің триплоидті табиғатын1915 жылы оның баласы М.С.Навашин ашқан болатын.

Онтогенез – организмдердің жеке дамуы.

Жасуша ұрықтанған соң организмнің жеке дамуы – онтогенез басталады. Онтогенез екі кезеңге бөлінеді:эмбриондық(ұрықтық) даму және постэмбриондық (ұрықтан кейінгі) даму, яғни организмнің жұмыртқа қабығын жарып шыққаннан кейінгі кезең.

Эмбриология ғылымының дамуы туралы қысқаша тарихи мәліметтер. Эмбриология (грекше «embryon» - ұрық, «logos» - ғылым) – организм ұрығының дамуын зерттейтін ғылым. Эмбриология ғылымы негізінің қалануы Ресей Ғылым академиясының академигі К.Бэрдің есімімен тікелей байланысты. Ол 1828 жылы “Жануарлар дамуының тарихы” деген еңбегінде сүтқоректілер мен тауық ұрықтарының даму ерекшеліктері туралы зерттеу жұмыстарының нәтижесін жариялаған болатын.

К.Бэр “Ұрықтық ұқсастық” жөніндегі ілімінде барлық омыртқалы жануарлардың ұрықтық дамуының бастапқы кезеңі өте ұқсас екендігін дәлелдеді. Нәтижесінде “Ұрықтық ұқсастық заңын” ашты. Бұл заң бойынша ұрықтық даму кезінде,алдымен,типтің,одан кейін кластың,туыс-тың,түрдің,ең соңында,организмнің өз белгілері пайда болады.

Эмбриология ғылымының әрі қарай дамуына,яғни эмбриология ғылымының эволюциясын зерттеуге орыс ғалымдары А.О Ковалевский мен И.И Мечников зор үлес қосты. А.О.Ковалевский ланцетниктің эмбрион жасушаларын зерттеді. Зерттеудің нәтижесінде, ұрықтың бастапқы кезінде пайда болған жапырақшалар соңынан эктодерма,энтодерма және мезо дерма қабаттарына айналатындығын дәлелдеді.

Эволюциялық даму жөніндегі Ч.Дарвиннің пікірлері,К.Бэр, А.О Ковалевс-кий мен И.И Мечниковтің және т.б. эмбриолоктардың еңбектері неміс ғалымдары Ф.Мюллер мен Э.Геккельдің биогенетикалық заңының негізінің қалануына әсерін тигізді. Биогенетикалық заң бойынша онтогенез (жеке даму) дегеніміз-филогенездің (тарихи даму) қысқаша қайталануы болып табылады.

Биогенетикалық ілімнің дамуына орыс ғалымы А.Н Северцов үлкен үлес қосты. Оның пікірі бойынша,организмнің жеке дамуы кезінде ата-тектерінің ересек формалары емес,олардың ұрықтарына тән белгілер қайталанады. Г.Шмидт омыртқасыз және омырқалы жануарлардың эмбриондық дамуын зерттеп,эмбриология ілімінің дамуына елеулі үлес қосты. Сол сияқты қазақстандық эмбриологтар-профессор И. Чагиров пен профессор Қ.Баймұханбетовтің және т.б. ғалымдардың эмбриология ғылымының дамуына қосқан үлестері зор.

Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштіктің негізгі заңдылықтары.

Генетиканың даму тарихы.Моногибридті будандастыру.

Генетика-бүкіл тірі организмдерге тән тұқым қуалаушылықпен өзгергіштікті зерттейтін биология ғылымының бір саласы. Тұқым қуалау-шылықпен өзгергіштіктің заңдылықтарын ашып,оларды қоғамды дамыту үшін пайдаланудың жолдарын шешуге генетика ғылымы зор үлес қосты. Сондықтан генетика биология ғылымының басқа салаларының арасында маңызды орын алады.

Жер бетіндегі тірі материяның дамуы олардың үздіксіз ұрпақ алмастыруымен қатар жүріп отырады. Тіршілік организмдердің кобеюімен тікелей байланысты. Сол арқылы белгілі бір биологиялық түрге тән белгілер мен қасиеттер ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырады. Басқаша айтқанда,ұрпақтар белгілі дәрежеде өзінің ата-анасына ұқсас болып туады. Мұны тұқым қуалаушылық дейді. Көп жағдайда организмнің белгілерімен қасиеттері өзгермей бір шама тұрақты түрде берілетіндіктен, ұрпағы ата-аналарына ұқсас болып келеді. Бірақ олардың арасында толық ұқсастық болмайды. Бір ата-анадан тарайтын ұрпақтың бір-бірінен қандай да бір белгісі жөнінен айырмащылығы болады.

Организмнің тұқым қуалаушылық қасиеті сыртқы орта факторларының әсерінен үнемі өзгеріп отырады. Оны өзгергіштік дейді. Көбею барсында организмнің белгілі бір қасиеттерінің тұрақты сақталуымен қатар екінші біреуі өзгеріске ұшырайды. Осыған байланысты олар жаңарып,түрлене түседі.

Тұқым қуалаушылықпен өзгергіштік-бірімен-бірі қатар жүретін,бір жағынан,бір-біріне қарама-қарсы,өзара тығыз байланысты процестер.

Организмдердің тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігі туралы ғылымды генетика деп атайды (грекше “genesis”-шығу тегі). Бұл терминді 1906 жылы ағылшын биологі У.Бэтсон ұсынды.

Тұқым қуалаушылық туралы алғашқы түсініктер ежелгі дәуірде Демок-рит,Гиппократ,Платон және Арестотель еңбектерінде кездеседі. Генетиканың биология ғылымының жеке бір саласы ретінде қалыптасуына XIX ғасырдың екінші жартысында ашылған ірі ғылыми жаналықтар себепші болды. 1865 жылы чех ғалымы Г.Мендельдің “Өсімдік будандарымен жүргізілген тәжірибелер” деген еңбегі жарық көрді. Ол тәжірибелері арқылы тұқым қуалаушылықтың негізгі заңдылықтарын қалыптастырды. Сөйтіп,Мендель генетиканың негізін қалады. Бірақ оның еңбегі 1865 жылдан бастап 35 жыл бойы көпшілік биологтерге,соның ішінде Ч. Дарвинге белгісіз күйде қалды.

1909 жылы У. Бэтсон өсімдіктер мен жануарлардың әрқайсысының 100 шақты белгілерінің тұқым қуалауы Мендель заңдарына сәйкес жүретіндігін дәлелдейтін ғылыми деректерді жариялады. Сөйтіп,Мендель ілімі ғылымынан берік орын алды.

1909 жылы дат биологіВ.Иогансен (1857-1927) биологияда аса маңызды болып есептелетін ген (ерекше “genos”-шығу тегі),генотип және фенотип деген ұғымдарды қалыптастырды.

Генетика тарихының бұл кезеңінде организмдердің жекелеген белгілерінің ұрпақтан-ұрпаққа берілуіне жауапты тұқым қуалаушылықтың материалдық бірлігі-ген туралы ұғым қалыптасып,Мендель ілімінінің әрі қарай дамуына мүмкіндік туды. Дәл сол кездегі голландиялық ботаник Х.де Фриздің организмнің тұқым қуалайтын қасиеттерінің өзгеретіндігін көрсететін мутация теориясының ұсынылуы генетика ғылымының дамуында ерекше орын алады.

Генетика тарихындағы шешуші бір кезең америкалық генетик әрі эмбролог Т. Морганның және оның ғылыми мектебінің тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясын ашуымен тығыз байланысты. Т. Морган және оның шәкірттері жеміс шобыны-дрозофиолаға тәжірибе жасаудың нәтижесінде тұқым қуалаушылықтың көптеген заңдылықтарын ашты.

Тұқым қуалайтын өзгергіштік туралы ілімді дамытуда орыс ғалымы Н.И.Вавилов зор үлес қосты. Ол 1920 жылы тұқым қуалайтын өзгергіштіктің ұқсас қатарлары заңын қалыптастырды. Бұл заң бір-біріне жақын туыстар мен түрлерде болатын тұқым қуалайтын өзгерістердің ұқсас болып келетіндігін дәлелдейді.

Ғылымға енгізілген жаңалықтың бірі-1927 жылы орыс ғалымдары Г.А.Надсон мен Г.С.Филипповтің радиоактивті сәулелердің төменгі сатыдағы саңырауқұлақ-тарда мутация тудыра алатындығын дәлелдеуі еді.

Ген теориясын дамытуда орыс биологтері А.С.Серебровский мен Н.П.Дубинин-нің эксперименттік және теориялық жұмыстарының үлкен маңызы болды. Сол сияқты популяциялық генетика мен эволюциялық генетиканың негізін қалайда орыс генетигі С.С.Четвериковтің алатын орны ерекше.

Генетиканың даму тарихы үш кезеңге бөлінеді. Оның алғашқы екеуі 1865-1953 жылдар аралығын,яғни классикалық генетика дәуірін қамтиды. Генетика тарихындағы үшінші кезең 1953 жылдан басталады.Ол-химия, физика, математика, кибернетика сияқты нақты ғылымдардың зерттеу әдістері мен электрондық микроскоп, рентгенқұрылымдылық анализ, т.б.қолданудың нәтижесінде молекулалық генетика негізінің қалануы.

1944 жылы америкалық микробиолог әрі генетик О.Эври тұқымқуалаушылықтың материалдық негізі-ДНҚ екендігі дәлелдеді.1953 жылы америкалық биохимик әрі генетик Дж.Уотсон мен ағылшын биофизигі Ф.Крик ДНК-ның молекулалық құрлымының моделін жасады.

Генетика мен селекцияның дамуына Қазақстан ғалымдарының да қосқан үлесі ерекше. Алшақ будандастыру, мутагенез, полилойдия,гетерозис, т.б. мәселелерді қамтитын генетикалық зерттеулер жүргізілуде. Дәнді және техникалық дақылдар-ды түршілік және түраралық будандастырудың нәтижесінде бидайдың, арпаның, көксағыздың, жүгері мен қант қызылшасының жоғары өнімді будандары мен сорттарын алуда К.Мыңбаев, А.Ғаббасов, Ғ.Бияшев, Н.Л.Удольская және т.б. еңбектері зор. М.Х.Шығаева мен Н.Б.Ахматулина микроорганизмдер генетикасы-ның дамуына айтарлықтай үлес қосты.

Н.С.Бутарин,Ә.Е.Есенжолов, А.Ы.Жандеркин алшақ будандастыру әдісімен қойдың арқар-меринос тұқымын алды. М.А.Ермеков, Ә.Е.Еламанов В.А.Вольмонт, т.б. қазақтың ақбас сиырын және қостанай жылқысын, т.б. асыл тұқымдарды шығарды.

Қазақстанда тұңғыш рет М.Ә.Айтхожиннің басқаруымен молекулалық биология және ген инженериясы саласында көптеген зерттеулер жүргізіліп, ғылымға айтарлықтай жаналықтар қосылды.

Соңғы жылдары елімізде генетиканың аса маңызды салалары: молекулалық генетика, экологиялық генетика және радияциялық генетика бойынша ғылыи\ми зерттеу жұмыстары жүргізілуде.

Моногибридті будандастырудағы тұқым қуалау заңдылықтары.

Гибридологиялық әдіс. Тұқым қуалаушылықтың заңдылықтарын зерттеудің ғылыми негізін Грегор Мендель қалады. Грегор Мендель 1822 жылы Гиншица шағын қыстағында,кедей шаруаның отбасында дүниеге келді 1843 жылы Чехословакияның Брно қаласындағы Августин монастарында тыңдаушы болып орналасқан. Мендель оны бітіріп, діни атақ алғанан кейінВена университетіне түсіп екі жыл жаратылыстану және математиканы оқып уйренеді.Оның бұл алған білімі бұршақ өсімдігіне жүргізілген тәжірибелері нәтижесінде тұқым қуалау заңдылық-тарын ашуға үлкен ықпалын тигізді. Ол 1856 жылы моностырьға қайтып келіп, өмірінің соңына дейін монахқызметін атқарады.

Г.Мендель Венада оқып жүрген кезден-ақ өсімдіктерді будандастырумен шұғылданып, түрлі будандық ұрпақ титерінің статистикалық арақатынасына назар аударып,есептеулер жүргізілген.

Мендельдің бұл еңбектері 1856 жылы жазда басталған ғылыми зерттеу жұмыста-рына негіз болды. Ол өз тәжірибелеріне қолайлы обьекті ретінде бұршақты алды. Себебі басқа өсімдіктермен салыстырғанда бұршақтың мынадай айырықша қасиеттері бар: 1)бірнеше белгілері бойынша бір-бірінен айқын ажыратылатын көптеген сорттары бар. 2)өсіруге қолайлы. 3)гүліндегі жыныс мүшелері күлте жапырақшаларымен толық қалқаланып тұратындықтан, өсімдік өздігінен тозаңданады. Сондықтан әр сорт өзінше таза дамып жетілгендіктен,белгілері ұрпақтан ұрпаққа өзгеріссіз беріледі.4) бұл өсімдіктің сорттарын қолдан тозаңдандыру арқылы өсімтал будандар алуға болады.

Мендель тәжірибелерінің келесі бір ерекшелігі-белгілердің тұқым қуалауын зерттеуде гибридологиялық әдісті қолдану арқылы дәл және тиянақты нәтиже алуында болды. Бұл әдістің негізгі жағдайлары мыналар: 1) будандастыру үшін бір-бірінен белгілері айқынажыратылатын бір түрдің даралары алынады; 2) зерттелетін белгілер тұрақты,яғни бірненше ұрпақ бойы қайталанып отырады; 3) әр ұрпақтағы алынған будандарға жеке талдау жасалып,нақтылы сандық есептеулер жүргізілді.

Мендель өзінің тәжірибелерін 8 жыл бойы Брно қаласындағы Августин монасты-рының бағында жүргізді. Ол өз зерттеулерінің нәтижесі туралы 1865 жылы 8 ақпанда сол Брно қаласындағы Табиғат зерттеушілер қоғамының кеңсінде баяндады. Соның негізінде “Өсімдік будандарымен жүргізілген тәжірибелер” атты еңбегін жариялады.

Қандайда болсын белгі-қасиеттерінде тұқым қуалайтын өзгершіліктері бар орга-низмдерді будандастырғанда,гибридті формалар алынады. Бір ғана жұп белгіле-рінде айырмашылығы бар ата-аналық формалар будандастырылса моногибридті, екі жұп белгісі болса дигибридті, ал белгілердің саны көп болса полигибридті будандастыру деп айтады.

Моногибридті будандастыру. Тұқым қуалаушылықты зерттегенде,Мендель ең қарапайым моногибридті будандастырудан бастап, әрі біртіндеп күрделендіре түскен. Мендельдің ұсынысы бойынша гендер латын әріпімен белгіленді. Бір аллельді жұптың гендерін бірдей әріппен, яғни доминанты генднрді үлкен әріппен,рецессивті генді кіші әріппен белгілеу ұсынылған.

Бірінші ұрпақтың біркелкі болуы. Мендельдің бірінші заңы. Ата-аналары бір-бірінен жұп белгі бойынша ажыратылатын дараларды будандастыруды моногиб-ридті деп атайды. Мендель өз тәжірибелерінің бірінде бұршақтың тұқымдары сары және жасыл түсті екі сортын алып будандастырған. Сонда бірініші ұрпақтан алынған будандардың барлығы сары тұқымды болып,жасыл түс көрінбеген.

Дәл осындай нәтиже бұршақтың қызыл гүлді және ақ гүлді формаларын алып будандастырғанда да көрініс берді. Яғни, қызыл гүлді және ақ гүлді бұршақты будандастырғанда,бірінші будандық ұрпақтың барлығы қызыл гүлді болып, ақ түс байқалмайды. Осы зерттеулердің нәтижесінде,Мендельдің бірінші заңы-бірінші будандық ұрпақтың белгілерінің біркелкі болу заңы қалыптасты. Мұны бірінші ұрпақ будандырының біркелкілік заңы немесе толық доминанттылық заңы деп те атайды.

Бірінші ұрпақта басымдық қасиет көрсетіп,бірден жарыққа шығатын белгіні доминантты,көрінбей қалған белгіні рецессивті деп атайды. Қарама-қарсы белгілерді анықтайтын жұп гендер аллельді гендер деп аталады. Мысалы,тұқымның сары түсімен жасыл түсін,гүлдің қызыл түсі мен аұ түсін анықтайтын гендерді алелльді дейді.

Бір-бірінен айқын бір жұп белгі арқылы ажыратылатын гомозиготалы дараларды будандастырса, бірінші ұрпақта генотипі де, бино тиі де біркелкі будандар алынады. Мұны бірінші ұрпақ будандарының біркелкілік заңы деп атайды.

Бірінші ұрпақтағы алынған гибридтерді өзара будандастырған жағдайда,екінші ұрпақта белгілердің ажырауы жүреді. Ажырау арақатынасы фенотипі бойынша 3:1 ал генотипі бойынша 1:2:1-ге тең болады.

Дата добавления: 2014-01-06