Летапісныя звесткі аб сутыкненнях з войскамі мангола-татараў на землях Беларусі ў сярэдзіне XIII ст

У летапісе гісторыі чалавецтва нямала змрочных старонак. Да іх адносіцца і мангола-татарскае нашэсце на краіны Азіі і Еўропы, калі ордамі Чынгісхана і яго наступнікаў цэлыя дзяржавы і народы, што стаялі на нязмерна больш высокай ступені развіцця, былі сцёртыя з твару зямлі. Гэта адкінула назад цывілізацыю значнай часткі Азіі і Еўропы.

У пачатку XIII ст. з мангольскіх стэпаў хлынулі на ўсход і захад дзікія, але арганізаваныя орды заваёўнікаў. Першы свой удар Чынгісхан скіраваў на Азію. У кароткі тэрмін былі пастаўлены на калені народы Паўночнага Кітая, Цэнтральнай Азіі, Сібіры. У 1219 г. пад капытамі коней бязлітасных заваёўнікаў рассыпалася старажытная сярэднеазіяцкая дзяржава Харэзмшахаў. Былі сцёртыя з твару зямлі гарады Бухара, Самарканд, Ургенч, Мерв. У 1222–1223 гг. магутная армія прайшла праз Іран, Закаўказзе, трапіла ў Прычарнаморскія стэпы, разбіла плямёны полаўцаў і 31 мая 1223 г. упершыню сустрэлася з рускімі дружынамі. Вядомая бітва на рацэ Калцэ распачала цэлую эпоху ў жыцці ўсходнеславянскіх земляў. Сярод князёў, якія загінулі ў той трагічнай бітве, летапіс называе і нясвіжскага князя Юрыя. У 1237 г. тумены хана Батыя падышлі да Разанскага княства, каб пакласці пачатак сумна вядомаму мангола-татарскаму ярму.

Беларусь засталася ў баку ад асноўнага напрамку руху мангола-татараў. Але небяспека з іх боку працяглы час навісала над нашымі землямі. Вясной 1238 г. захопнікі пагражалі з усходу. Але гераічная барацьба насельніцтва Смаленскага княства спыніла іх прасоўванне на захад. Беспаспяховай была спроба узяць Смаленск і ў 1242 г.

Адзінае з усходнеславянскіх княстваў, якое не падпала пад уладу мангольскіх ханаў у XIII ст., было Полацкае.

Існуе думка, што да 1246 г. пагроза з боку татараў як для Чорнай Русі (Гарадзеншчыны), так і для Полацкай Русі была не такая ўжо небяспечная: Уладзіміра-Суздальская, Кіеўская і Галіцка-Валынская землі, якія аказалі супраціўленне нашэсцю, зрабілі немагчымым масіраванае наступленне ханаў на нашы землі. Калі адбылося першае ўварванне татараў на тэрыторыю Беларусі, дакладна невядома.

І дагэтуль некаторыя гісторыкі спрачаюцца: былі ці не былі татары ў першай палове XIII ст. на Беларусі. Калі былі, то як далёка заходзілі? А калі не былі, то чаму? Апошнім часам усталявалася думка, што іх флангавыя атрады прайшлі толькі на крайнім поўдні Беларусі, па мяжы, якую ўтварыла рэчышча Прыпяці. Праўда, для нападу з поўдня ім перашкаджалі балоты Палесся. Усе ж з паўднёвага захаду ім удалося ўварвацца ў Беларусь і знішчыць шмат гарадоў, у тым ліку Бярэсце, Пінск, Слуцк, Мазыр.

У Іпацьеўскім летапісе ёсць ускоснае сведчанне пра бітву з татарамі каля Брэста. Галіцкі князь Даніла ў 1240 г. не мог пад’ехаць да Брэстаз-за “ смуроду мноства забітых, у полі ляжачых”. Падчас бітвы, верагодна, загінула многа мангола-татараў, бо хрысціяне сваіх нябожчыкаў заўсёды хавалі.

Паводле летапісаў ВКЛ у 1249 г. адбылася бітва з татарамі, якіх узначальваў хан Койдан, пад вёскай Крутагор’е; ён загінуў тут, і таму пайшла назва населенага пункта "Койданава" (сучасны Дзяржынск). На думку С. Ф. Цярохіна, у выніку вынішчальнага разгрому арды хана Койдана Беларусь, у адрозненне ад іншых усходнеславянскіх земляў, уключаных сілай татара-мангольскай зброі ў так званы Урускі ўлус Залатой Арды – магутнай феадальнай дзяржавы сцепнякоў – засталася вольнай. Ён сцвярджае, што менавіта пад Крутагор’ем захлынуўся далейшы рух татара-мангольскіх ордаў на захад, што выратавала шмат якія народы ад спусташальнай навалы. Аднак супярэчлівасць летапісных звестак даюць падставу шэрагу даследчыкаў лічыць гэту бітву малаверагоднай.

Першае дакументальна засведчанае ўтварэнне татараў у беларускае Панямонне адносіцца да 1258 г. Войска на чале з вопытным палкаводцам Бурундаем і пры падтрымцы галіцка-валынскага князя "взяша…всю землю Литовскую и со многим полоном и богатством идоша восвояси".

У легендарнай частцы "Хронікі літоўскай і жамойцкай" распавядаецца факт, у якім, пры яго мажлівай рэальнасці, зблытаны дзеючыя асобы. У 1284 г. рускія князі Святаслаў Кіеўскі, Леў Уладзімірскі і Дзмітрый Друцкі вырашылі выгнаць літоўскага князя Рынгальта, які правіў у Наваградку. Узяўшы сабе на дапамогу ад "заволжскага цара" некалькі тысяч татараў, яны рушылі ў Наваградскую зямлю, спусташаючы і спальваючы ўсё на сваім шляху. Рынгальт сустрэў іх на Нёмане каля Магільна (зараз пасёлак Нёман на тэрыторыі Уздзенскага раёна Мінскай вобласці) і ў лютым баі, які працягваўся цэлы дзень, разбіў сваіх праціўнікаў. З вялікім трыумфам і багатаю здабычай вярнуўся ён у Наваградак "и был всем потом Ринголт страшен", – завяршаецца летапіснае апавяданне пра гэтыя падзеі.

Набегі татарскіх туменаў на беларускія землі былі эпізадычнымі. Яны паўтараліся ў 1259 г., 1275 г., 1287 г., 1315 г., 1325 г., 1338 г. У 1274 і 1277 гг., адбыліся паходы аб’яднанага татарскага і паўднёварускага войска на Гарадзеншчыну. Але захапіць, накласці пастаянную даніну, усталяваць сваю ўладу і кіраванне праз выдачу мясцовым князям "ярлыкоў", як ім гэта ўдалося зрабіць у іншых рускіх землях, на Беларусі татары не змаглі.

Беларусь, за выключэннем яе крайніх паўднёвых раёнаў, не зведала мангола- татарскага пагрому і ярма. Гэта мела для яе важнае значэнне, пакуль яшчэ дастаткова не асэнсаванае навукай, і прадвызначала далейшы ход гістарычнага развіцця Беларусі. У той час, як Усходняя Русь на 240 гадоў трапіла пад мангола-татарскае панаванне, а Паўднёвая Русь была ператворана ў бязлюдны стэп, Беларусь не зведала такога разбурэння вытворчых сіл, не былі знішчаны яе культурныя цэнтры-гарады. Апошняе вызначыла дамінуючае становішча беларускай культуры і мовы ў ВКЛ.

З усіх прыбалтыйскіх земляў толькі Літва не была захоплена крыжакамі. З усходнеславянскіх земляў мангола-татарам не ўдалося падпарадкаваць сабе толькі землі Беларусі. Гэта можна растлумачыць тым, што Літва і Беларусь на працягу XIIІ–XIV стст. аб’ядналіся ў адной дзяржаве – Вялікім княстве Літоўскім, Рускім і Жамойцкім.

Дата добавления: 2014-01-06