Жіктелуі

Кесте

Кесте

Қазан айына жинақтау шоттары бойынша айналым ведомосы

Шоттардын атауы	1 қазанга бастапқы ка.ідык	Қазан айына айналымдар	1 қарашаға соцгы калдык
дебет	кредит	дебет	кредит	дебет	кредит
Негізгі құралдар	650 000		.	.	650 000
Шикізат пен материалдар			200 000	120 000
Есеп айырысу шотындағы ақша	200 000		-
Жарғылық капитал		850 000	-	-		850 000
Жабдықтаушылар мен мердігерлер			160 000	200 000
Негізгі өндіріс	-		120 000	.
Жиыны	900 000	900 000	480 000	480 000	940 000	940 000

Айналым ведомосын жасау үшін мөліметтер тікелей жинаңтау шоттарынан алынады. Ол үшін шоттарда дебет жөне кредит бойынша айналымдар қорытындыланып, жаңа ңалдықтар шығарылады. Шоттардан мәліметтерді айналым ведомосына көшіру былай іске асырылады. Барлық шоттарды рет-ретімен бірінен кейін бірін ңарас-тыра отырып, айналым ведомосына шоттың атауын, дебеттік жөне кредиттік бағандарға қалдықтарын, дебет бойынша және кредит бойынша айналымдарды жөне дебеттік жөне кредиттік бағандарға соңгы ңалдықтарын жазамыз.

Барлық шоттарды жазып болғаннан кейін соңғы қал-дықтарын шығару дүрыстығын тексереміз. Ол үшін айна-лым ведомосын ңарастыра отырып, қалдыңтарды шыға-ру ережесіне сәйкес активтік шоттарда бастапңы дебеттік қалдыққа дебеттік айналымды қосамыз және алынған сомадан кредиттік айналымды шегереміз, ал пассивтік шоттарда бастапңы кредиттік қалдыңңа кредиттік айна-лымды қосып, алынған сомадан дебеттік айналымды шегереміз.

Егер тексеру нәтижесінде алынған қалдық шоттан шегерілген ңалдықпен сәйкес келмесе, онда қалдықты есептеу кезінде табуға тиісті жөне жөндеуге қажет шотта

қате жіберілгенін білдіреді. Содан кейін айналым ведомо-сының барлың бағандары бойынша жалпы қорытын-дылар - бастапқы ңалдықтар, айналымдар мен соңғы қалдықтар есептелініп шығарылады. Алынған жиындар-ды сызықтан кейін астына жазамыз.

Біздің мысалымыз бойынша келтірілген жинақтау шоттары бойынша жазбалардың негізінде қүрылған айналым ведомосы 7-кестеде берілген.

Айналым ведомосы шоттар бойынша жазбаларды тексеру жөне бақылау жасау құралдарының ішіндегі маңыздыларының бірі болып саналады.

Жинацтау шоттары бойынша айналым ведомосы-ныц ерекшелігі - тец жиынтпыеы бар қосарланеан цш ба-еанныц болуы.

Бірінші қосарланеан тпецеуде: дебеттік бастапқы қал-дықтың жиыны кредиттік бастапқы қалдықтың жиынына тең болуы керек;

Екінші цосарланеан тпецеуде: барлық шоттар бой-ынша дебеттік айналымдардың жиыны кредиттік айна-лымдардың жиынына тең болуы керек;

Үшінші қосарланеан тпецеуде: дебеттік соңғы қалдық-тың жиыны кредиттік соңғы қалдыңтың жиынына тең болады.

Жиындардың көрсетілген теңдіктері баланста шаруа-шылың қүралдарының екі жаңты көрсетілуінен жөне шаруашылың өрекеттерінің екі жақты жазу өдісінен келіп шығады. Жиынтықтардың бірінші ңосарланган теңеуі бастапқы баланс болып табылады жөне бір ғана шаруашылық қүралдарының екі топтастырылуына актив (шаруашылық құралдары) пен пассивтің (шаруа-шылық құралдарының қүрылу көздері) теңеуіне тең болады.

Екінші қосарланған теңеу барлық шаруашылық әрекеттерінің, яғни бір рет шоттардың дебетіне және екінші рет шоттардың кредитіне жөне бір ғана соманың екі жиыны ретінде екі жақты жазуларының жалпы жиындары болып саналады.

Үшінші ңосарланған теңеу соңғы баланс болып табы-лады және бірінші қосарланған теңеуге үқсас актив пассивке тең болады.

Жинацтпау шотптпары бойынша айналым ведомосы жиындарыныц тпецеулері осы шоттпар бойынша жаз-балар мен есептпеулерді тпексеру жэне бацылау цшін пай-даланылады. Сондықпган жинақпгау шотпгпары бойынша айналым ведомосын жан-жакты кесте деп айтпуымызеа эбден болады.

Егер айналым ведомосын жасаганнан кейін қандай да бір қосарланған теңдіктердің болмауы бүл жерде қате-ліктің бар екенін білдіреді. Мүндай ңателікті тауып, жөндеуіміз керек.

Жинақтау шоттары бойынша айналым ведомосының көмегімен жиындардың теңдігін бүзатын қателіктерді ғана табуға болатындығын ескере кеткеніміз жөн, мысалы: шаруашылық әрекетін екі ретінде де кредитіне жазу; дебетінде немесе кредитіне жазбаларды жазбай үмытып кету; дебеті мен кредитіне бірдей емес сомала-рымен жазу, шоттарда айналым жиындарын дүрыс есептемеу және т.б. Жиындар теңдігін бүзбайтын бүл қателіктер айналым ведомосының көмегімен ашылып көрсетілуі мүмкін емес, мысалы: ңажет емес басқа шотңа жазбалардың жасалуы; бір ғана шаруашылың әрекетін екі рет дебет бойынша немесе екі рет кредит бойынша жазу; дүрыс емес соманы дебет бойынша және кредит бойынша жазу және т.б.

Бүдан әрі жинақтау шоттарының айналым ведомосы-ның тиісті көрсеткіштері талдау шоттарының мәлімет-терімен сәйкес келеді. Осының барлығы өткен есепті кезеңде белгілі бір кәсіпорында есептің дүрыс жүргізіл-гендігін көрсетеді.

Жинақтау шоттары бойынша айналым ведомосы ке-лесі есепті кезеңге баланс жасау үшін қолданылады. Шеткі оң жақтағы бағандарда көрсетілген барлық шоттар бойынша соңғы ңалдықтар өз жиынтығында кәсіпорын-ның жаңа балансын береді. Тиісінше, балансты алу үшін

осы қалдықтарды оған жазуымыз керек. Тәжірибе жү-зінде баланс жасау баланстың кестеге айналым ведомо-сында көрсетілетін шоттар бойынша қалдықтарды меха-никалық түрде апару болып табылмайды. Тек кейбір ғана баланс баптары осылайша көрсетіледі. Айналым ведомо-сында көрсетілетін қалдьщтар басңа барлық баптарды толтыру үшін шифрланады.

Осылайша, айналым ведомосы есепті кезеңнің соңына кәсіпорынның шаруашылық қүралдарының жагдайы туралы алдын ала мәліметтерді ғана қамтиды. Онда шығарылған қалдықтар балансты қүрудың алдында тек-серіліп, анықталынады. Сондыңтан жинаңтау шоттары бойынша айналым ведомосы жиі тексеру балансы, ал халыңаралық тәжірибеде пайдаланып көру балансы деп аталады.

Бағандардың бірінші және үшінші қосарланған те-ңеулері бастаушы және соңғы баланс-брутто валюталарын білдіреді. Жинаңтау шоттары бойынша айналым ведо-мосы кәсіпорынның шаруашылық қүралдарының жағ-дайымен және өзгерісімен жалпы танысу үшін пайдала-нылады. Онда қарастырылатын мәліметтер, шынды-ғында, шаруашылың қызметті тереңірек зерттеуге мүмкіндік бермейді, біраң оның негізінде шаруашылық ңүралдарының түрлері мен олардың ңүрылу көздері туралы бірқатар жалпы қорытындылар жасауга болады.

Талдау шоттары бойынша айналым ведомостары жинаңтау шоттары бойынша айналым ведомостарына ңарағанда айтарлықтай ерекшеленеді.

Талдау шоттары бойынша айналым ведомостары

тиісті жинақтау шоттарымен біріктірілетін талдау шот-тарының әрбір тобы бойынша жеке қүрылады. Мысал ретінде материалдар шоты бойынша айналым ведомосын, жабдықтаушылар шоты бойынша айналым ведомосын және т.б. алып ңарастыруға болады.

Талдау есебінде қолданылатын есеп өлшегіштеріне байланысты талдау шоттары бойынша айналым ведо-мостарыныц мынадай екі ті/рі бар:

а) заттай және ақшалай бейнеде немесе сандық-сомалық нысан;

б) аңшалай бейнеде немесе сандың нысан.

Айналым ведомосының сандьщ-сомалық нысанын басңаша тауарлы-материалдың, ал сомалың айналым нысанын контрокорренттік деп атауға болады.

Сандыц-сомалық айналым ведомосы бір мезгілде ақ-шалай және сандық бейнеде жүргізілетін талдау шот-тарына арналған, мысалы негізгі қүралдар, материалдар, отын, жартылай фабрикаттар, өнімдер және т.б. есебіне арналған шоттар. Бүл ведомость саны мен сомасына арналған бағандардан түрады.

Саны көрсетілген сандық-сомалық айналым ведомос-тарының багандары қорытындыланбайды немесе мате-риалдық қүндылыңтардың жеке түрлерінің есепке алу бірліктері бірдей болмауы мүмкін (дана, килограмм, метр жөне т.б.). Тек "сомасы" ғана бағаны қорытындылайды.

Сомалық айналым ведомосы сандық көрсеткіштерсіз, тек ақшалай бағалаумен ғана жүргізілетін талдау шоттары бойынша жасалады, мысалы, сатып алушылар, есеп беруге тиісті түлгалармен есеп айырысу, жүмысшылармен және қызметкерлермен есеп айырысу шоттары және т.б.

Жабдықтаушылардың талдау шоттары бойынша қүрылған сомалық айналым ведомосы № 9 кестеде берілген.

Қазан айына жабдықтаушылардың талдау шоттары бойынша айналым ведомосы

Жабдықтау-шылардың атауы	1 қазанға калдық	Қазан айына айналым	1 карашаға қалдык
дебет	кредит	дебет	кредит	дебет	кредит
Ағаш кесу зауыты АҚ			140 000	175 000
Химзауыт ЖШС
Жиьшы	-		160 000	200 000	-

Берілген айналым ведомостарын жасау тәртібі өте қа-рапайым және қандай да бір түсіндірулерді ңажет ет-пейді. Оларды қарастыру кезінде қалдыңтарды жазуға арналған бағандардың әр түрлі екеніне назар аударуымыз керек. Материалдардың талдау шоттары бойынша айна-лым ведомостарында тек дебеттік ңалдыңтарға ғана ба-ғандар қарастырылған; жабдықтаушылармен есеп айы-рысу есебі бойынша ведомостарда қалдьщтарға дебет үшін және кредит үшін екі бағаннан берілген. Ол "Мате-риалдар" шоты бойынша кредиттік қалдың болмайтын-дығымен, ал "Есеп айырысу" шоты бойынша кредиттік және дебеттік қалдыңтар болатындығымен түсіндіріледі.

Талдау шоттпары бойынша айналым ведомостпары дегеніміз - бір жинақтау шотымен біріктірілген талдау есебініц барлық шоттары бойынша айналымдар мен цалдыцтар жиыны бар, сонымен қатар осы шоттар бой-ынша есеп жазбаларыныц дцрыстыгын тексеруге арнал-ган эрі шаруашылық ццралдарыныц жеке бір тцрлерініц жагдайы мен қозеалысын цадаеалауга арналеан ведомос-тар.

Талдау шоттары бойынша айналым ведомостарының мақсаттарын ңарастырып көрейік.

Талдау шоттпары бойынша айналым ведомоспгары жи-нацгпау шоттпарыныц айналым ведомостпары сияцты есеп жцргізу дцрыстыгы мен толыцтыгын тексеруге арналеан.

Ол үшін талдау шоттарының өрбір тобының айналым ведомостарының жиындарын жинақтау шоттары айна-лым ведомостарындағы тиісті жинақтау шоттарының мәліметтерімен салыстырады. Жинақтау және талдау шоттарындағы ңалдыңтар мен шаруашылық әрекеттері бірдей сомамен жазылады, сондықтан талдау шоттары айналым ведомостарының жиындары жинақтау есебінің мәліметтерімен сәйкес келуі керек.

Жоғарыда келтірілген материалдар мен жабдықтау-шылардың талдау есебінің шоттары бойынша айналым ведомостарының жиындары материалдар мен төленуге тиіс жинаңтау шоттары бойынша айналым ведомоста-рында көрсетілген сомаларға толығымен сәйкес келеді. Тиісінше, біздің мысалымыздагы талдау есебінің шотта-ры бойынша жазбалар дүрыс орындалған. Егер ведомость пен жиындар сомалары сәйкес келмесе бүл жазбаларда немесе есептеулерде қате кеткенін білдіреді. Мүндай қатені жылдам тауып, түзету керек.

Жоғарыда айтылғанындай, мүндай тексеру жүргізу балансты ңүрудың алдында ай сайын жүргізілуі керек.

Жинаңтау және талдау есебінің дүрыс жүргізілгеніне көз жеткізіп алғаннан кейін жинақтау шоттары бойынша айналым ведомостарының үшінші ңосарланған теңеуінің мәліметтері бойынша соңғы балансты жасауға көшуімізге болады.

Бақылау сцрақтары:

1. Бухгалтерлік есеп шоттарына аныцтама беріціздер.

2. Әрбір жинацтау шотына неге нөмір (шифр) беріледі?

3. Бухгалтерлік есепте шоттардыц қандай нысандары қолданылады?

4. Бухгалтерлік есеп шоттарыныц активтілігі қандай белгілері бойынша анықталады?

5. Шопгтардыц пассивтілігі қандай белгілері бойынша анықталады?

6. Актив шоттары цшін дебет жэне кредит нені білдіреді?

7. Пассивтік шоттарда жазбалар жцргізу тэртібі қандай?

8. Пассивтік шоттар цшін дебет жэне кредит нені білдіреді?

9. Актив жэне пассив шоттарыныц Сқ анықтау формуласын келтіріңіз.

10. Екі жацты жазу эдісіне анықтама беріціз.

11. Шоттар корреспонденциялары жэне бухгалтерлік жазбалар дегеніміз не?

12. Қарапайым және щрделі бухгалтерлік жазбалардың мазмцнын (мысал келтіре отырът) сипаттацыздар.

13. Екі жақты жазу эдісініц бацылаушылъщ маеынасы мен ацпараттыц қамтамасыз етілуі қандай?

14. Бухгалтерлік шоттар қандай тцрлерге бөлінеді?

15. Жинацтау жэне талдау шоттарына сипаттама беріціздер.

16. Жинацтау жэне талдау шоттарына анықтама беріціздер.

17. Шаруашылыц эрекеттерін жазу кезіндегі жи-нацтау жэне талдау шоттары арасындагы өзара байланыстылыц цандай?

18. Шоттар мен баланс арасындагы өзара байланыс-тылыц пен айырмашылыцты сипаттацыздар.

19. Жинақтау шоттары бойынша айналым ведомос-тарыныц аныцтамасы мен мазмцны цандай?

20. Талдау шотпгары бойынша айналым ведомостарына анықтама жэне мазмцндама беріціздер.

21.Жинацтау шоттары бойынша айналым ведомосына жазбалар жазу дцрыстыгы цалай тексеріледі? Осындай тецеулердіц формуласын келтіріціздер.

22.Жинацтау шоттары бойынша айналым ведомосынан талдау шоттары бойынша айналым ведомосының айырмашылыгы неде?

23. Қалдық ведомосына сипаттама беріціздер.

5. Лкеция тақырыбы: Бухгалтерлік есеп шоттарының жіктелуі мен жоспары

5.1. Шоттарды жіктеу қағидалары

Өткен тарауларда айтылғанындай, шоттардың бухгал-терлік есепте алатын орны ерекше. Шоттардың көмегі-мен есеп мәліметтерінің топтастырылуы мен жинаң-талуы жүргізіледі. Оларда ағымдагы есептің көрсеткіш-тері ңүрылады. Шоттар - баланстың негізі. Шоттармен бухгалтерлік есеп беру өте тыгыз байланысты, өйткені олар есеп беру үшін жалғыз ғана қайнар көз болып табы-лады.

Шоттардың мазмүнын анық түсіну және оларды дүрыс пайдалана білу бухгалтерлік есепті меңгерудің басты мақсаты болып табылады. Осы мақсатты шешу ең алды-мен шоттардың ңасиеттері мен ерекшеліктерін меңгеруді талап етеді.

Көптеген шоттар бірдей ңасиеттерге ие бола отырып, өзара үңсас болып келеді. Сондықтан шоттарды меңге-руді жеңілдету үшін оларды белгілі бір жүйеге, яғни біртектес топңа біріктіріп, жіктеуіміз керек. Шоттарды жіктеу тек шоттарды меңгеруге ғана емес, сонымен қатар олармен төжірибе жүзінде пайдалануға да мүмкіндік береді.

Шоттардың жіктелуі қандай белгілері бойынша ңүры-лады екен?

Біздің білуімізше, шоттар шаруашылық қүралдары-ның, олардың қүрылу көздері мен процестерінің ағым-дағы есебі мен баңылауын топтастырудың әдісі болып саналады.

Шаруашылық қүралдары, олардың қүрылу көздері мен процестері олардың экономикалық мазмүны бойын-ша қүрылады. Соңғысы өз кезегінде шоттардың эконо-микалың мазмүнын анықтайды. Осыдан әр түрлі шоттар оларда есептелінетін объектілер сияқты әр қилы маз-мұнда болады.

Бір мазмүн шаруашылық қызметіндегі құралдардың экономикалық мәні мен функционалдың рөлін білдіретін шаруашылың қүралдары шоттарын (мысалы, материал-дар шоты, ақша қаражаты шоттары) көрсетеді. Екінші бір мазмүн шаруашылың ңүралдарының пайда болуын, тиістілігін және мақсаттылығын көрсететін қүралдар-дың қүрылу көздеріне (меншікті капитал, ңарыздар шоттары) тән. Тағы да басқа мазмүн кәсіпорында жүзеге асырылатын шаруашылық процестерінің сипаты мен ма-ңыздылығын ашатын процестер шоттарын (өндіріс, сату шоттары) білдіреді.

Әр топтың ішінде шоттардың жеке түрлері сонымен қатар есепке алынатын объектілердің сипаты мен ерек-шеліктеріне сәйкес өз мазмүндары бойынша өзара тағы бөлінеді. Мысалы, материалдар шоттары ақша қара-жатты шоттарынан, қорлар шоттары міндеттемелер шот-тарынан, өндіріс шоттары сату шоттарынан өзгеше бо-лады.

Тиісінше, барлық шоттар өз мазмүндары бойынша белгілі бір топтар мен түрлерге біріктірілуі мүмкін. Шот-тардың мазмүны оларда есепке алынатын объектілердің экономикалық мазмүнынан туындайтындықтан, ол шоттардың жіктелу негіздері болуы керек.

Шоттармен берілетін көрсеткіштердің жиынтығы шоттардың мақсаты мен олардың атқаратын қызметтерін анықтайды.

Шоттардың маңсаты өздерімен байланысты олардың мазмүндары сияқты әр түрлі шоттар үшін сан алуан. Шоттардың бір түрі шаруашылық қүралдары мен олар-дың қүрылу көздерінің қозғалысын (мысалы, мате-риалдар, ақша қаражаты, қорлар, несиелер шоттары) көрсету мақсатында болады. Басқаларының мақсаты -процестердің қандай да бір сәттерін сипаттайтын көр-сеткіштерді береді. Мысалы, өндірілген өнімнің өзіндік қүнын анықтау (өндіріс шоттары), өнімді сату нәтижесін анықтау (сату шоттары) және т.б. Тиісінше, шоттарды олардың мақсаттары бойынша да топтастыруға болады.

Шоттардың мақсаты - олардың жіктелуінің екінші белгісі.

Шоттардың мазмүны мен мақсаты шоттардың қү-рылуын немесе олардың қүрылымы, яғни олардың де-беттік және кредиттік жазбалары мен ңалдыңтарының сипаты мен мағынасын, баланстағы жағдайын және т.б. анықтайды. Шоттардың қүрылуы олардың мазмүны мен маңсатына байланысты әр түрлі шоттар үшін сан алуан болып табылады.

Шоттардың бір түрі өз қүрылыстары бойынша тек де-беттік қалдығы болып және активтік (материалдар, ақша қаражаты шоттары) болуы мүмкін; басқалары - тек кредиттік қалдықтары болып, пассивтік шоттарға қа-тысты болуы мүмкін (қорлар, міндеттемелер шоттары). Тагы бір шоттар есепті кезеңнің аягына қалдықтары болып, баланста (шаруашылық қүралдары мен олардың қүрылу көздерінің шоттары) көрсетілуі мүмкін. Басқа бір шоттар есепті кезеңнің аяңталуы кезінде қалдыңтары болмауы себепті жабылады және баланста көрсетілмейді (жалпы өндірістік шығындары шоттары). Тиісінше, шоттарды қүрылуы бойынша да топтастыруга болады.

5.2. Дайындау процесінің есебі

Өндірістік кәсіпорындардың басты мақсаты - кәсіп-орынның өзінде ішінара пайдаланылатын, бірақ көбінесе басқа кәсіпорындарға, үйымдарға және тікелей түрғылыңты халықңа жөнелтілетін өнім өндіру болып табылады.

Өндірісті үйымдастыру үшін еңбек қүралдары, еңбек заттары мен жүмыс күші қажет. Еңбек ңүралдары мен заттары басңа жақтан әкелінуі немесе кәсіпорынның өзінде өндірілуі мүмкін. Жүмыс күші - кәсіпорынға келісім-шарт негізінде және бүйрьщ бойынша қабыл-данған жүмысшылар мен мамандар. Кәсіпорындар сатудан табыс таба отырып, өндірілген өнімдер сатады. Егер осы табыстар оларды өндіруге кет-кен шығындардан асып түсетін болса, онда өндіріс проце-сінде қүрылатын және сату процесінде аныңталатын пайда алады. Егер түскен түсім өндірістік шығындардан аз болса, онда кәсіпорын зиян шегеді. Қүралдар айна-лымы негізгі шаруашылың процестерінен: дайындау, өндіру, сату процестерінен түрады және үздіксіз жүреді, нөтижесінде еңбек заттары бір нысаннан басқа бір ны-санға ауысады.

Кәсіпорынның жүмысын ойдағыдай және үздіксіз үйымдастыру үшін кәсіпорынның дайындау процесін ңамтамасыз ететін өндірістік ңорлары болуы керек.

Дайындау процесі ол өнім өндіруге қажетті еңбек заттарымен кәсіпорынды қамту үшін белгілі бір әрекет-тердің жиынтығын орындау болып саналады. Кәсіпорын жабдьщтаушылардан материалдар, отын және басңа да еңбек заттарын алады.

Кәсіпорын жабдықтаушыларына алынған заттарды өзі үшін дайындау немесе сатып алу ңүны болып табы-латын олардың босату ңүнымен төлейді. Сонымен қатар ол дайындау әрекеттерімен туындайтын шығындарға үшырайды. Мысалы, алынған қүндылықтарды тасу тө-лемі, оларды тиеу және түсіру, темір жол стансасынан қоймаға дейін жеткізу және басқа да шығындар. Осы бар-лық шығындар көлік-дайындау шығындары деп ата-лады.

Сондыңтан дайындау процесі есебінің басты маң-саттары:

1) Дайындау бойынша барлық шығындарды аныңтау;

2) Дайындалган материалдардың нақты өзіндік қүнын аньщтау.

Есептегі материалдың қүндылықтардың ңозғалысы наңты өзіндік ңүнмен көрсетіледі. Алынатын материал-дық қүндылыңтардың наңты өзіндік қүны сатып алу қүнынан және көлік-дайындау шығындарынан түрады. Заттай көрсеткіштермен берілген дайындау процесінің көлемі талдау шоттарында жүргізіледі, ал ақшалай өлшегішпен жинаңтау шоттарында ("Материалдар" жөне т.б.) есепке алынады.

Осы жинаңтау шоттарының дебеті бойынша алынған заттардың сатып алу ңүны, сонымен қатар жеткізу бойынша көлік-дайындау шығындары есептелінеді.

Материалдық қүндылықтарды дайындау процесінің есебін келесі сызбадан көруге болады (№7 сызбаны ңараңыз).

Дайындау процесі есебі кезінде материалдьщ қүнды-лыңтарды бағалау маңызды орын алады. Жинаңтау есебінде және баланста барлық сатып алынған өндірістік ңорлар (шикізат, материалдар, отын, қосалқы бөлшек-тер, қүрылыс материалдары және т.б.)> меншікті өндіріс қүндыльщтары сияқты олардың нақты өзіндік қүнымен есептелінеді. Ағымдағы есепте қүндылықтарды наңты өзіндік қүнымен есептеу қиынырақ, өйткені ол мате-риалдардың әр түрлі ірі партиялары үшін әр түрлі болуы мүмкін, ал өз өндірісінде өндірілген материалдық қүн-дылықтары бойынша наңты өзіндік қүны тек мерзімнің аяғында ғана аныңталады. Сондықтан қүндылыңтардың ағымдағы есебі есеп бағасымен жүргізіледі. Қазіргі кезде сатып алынған материалдар үшін есеп бағасы ретінде келісім көтерме, нарың бағалары қолданылады, ал өзінде өндірілген қүндылықтар үшін - жоспарлы (нормативті) өзіндік ңүн пайдаланылады.

Материалдың қүндылыңтардың наңты өзіндік ңүнын анықтау үшін әрбір жинақтау шотының жеке талдау шоттарында үңсас материалдар тобы бойынша көлік-дайындау шығындар есебі жүргізіледі.

Сатып алынған материалдар бойынша көлік-дайындау шығындары (ай сайын немесе тоқсанына) материалдың ңүндылықтардың ңалдығын есепке ала отырып шығынға жатңызылған сомаға (есеп бағасы бойынша) пропорцио-налды түрде бөлінеді.

7-сызба. Дайындау процесі есебінің әрекеттері:

1 - алынган материалдар үшін жабдықтаушылар шоты акцептелді (төленуге қабылданды, бірақ әлі төленбеген);

2 - есеп айырысу шотынан жабдыңтаушы шотына ақша аударылды;

3 - есепте көлік-дайындау шығындарының көрсетілуі (кассадан, есеп беруге тиісті сомадан шығындарды төлеу, материалдарды тиеу және түсіру үшін тиеушілерге тө-лемаңы есептеу, өз көлігінің шығындары);

4 - өндіріске материалдарды есеп бағасымен босату;

5 - айына бір рет (немесе тоқсан) өндіріске берілген материалдарға қатысты көлік-дайындау шығындарын жатқызу.

Өндіріске жеткізілген материалдар бойынша көлік-дайындау шығындарының сомасын аныңтау үшін мате-риалдардың өрбір түрін дайындаудың наңты өзіндік қү-нын анықтап алуымыз керек.

Осы шығындардың есеп бағасымен дайындалған мате-риалдардың құнына пайызы анықталады.

Осы пайызға байланысты материалдарға көлік шы-ғындары таратылады.

Өндіріске материалдарды жеткізу шамасы бойынша есеп бағасы бойынша шығындалган материалдардың қүнына пропорционалды ауытңу сомалары да жатңы-зылады.

Халықаралың есеп стандарты мен №7 қазаңстандық бухгалтерлік есеп стандартына сөйкес материалдық қүндылықтарды есептеудің басқа да өдістері қолданы-лады:

1) Жаппай идентификация өдісі;

2) Орташа қүн өдісі;

3) ФИФО - бірінші сатып алу бағасы бойынша ңор-ларды бағалау әдісі;

4) ЛИФО - соңғы сатып алу бағасы бойынша қорларды бағалау әдісі.

Осы өдістердің мәнін келесі мысалдардан қарасты-рамыз:

31 ңазанга қорлар туралы мәліметтер қазан 1 - қорлар қалдығы

50 бірлік 100-ден - 5 000 теңге 6 - сатып алынған 50 бірлік 110-нан - 5 500 теңге 13 -

150 бірлік 120-дан - 18 000 теңге

20 - 100 бірлік 130-дан - 13 000 теңге

25 - 150 бірлік 140-тан - 21 000 теңге

Барлығы: 500 бірлік 62 500 теңге

Өндіріске жүмсалғаны 280 бірлік

31.10-нақалдың 220бірлік

Сонымен, бізде жалпы сомасы 62500 теңгеге тауарлы-материалдық ңұндылықтардың (ТМҚ) 500 бірлігі бар.

Өндіріске ТМҚ қандай қүнмен жеткізіледі жөне қанша ТМҚ ңалғанын анықтауымыз керек.

¹ Осы өдістердің мөні мен мазмүны салалық курстарда оқытылады.

1. Жаппай идентификация эдісі бойыншаәрбір тау-арлың бірлік бойынша оның нақты бағасын бекітуіміз керек.

Сондықтан, мысалға 31.10-да бар 220 бірліктен - қор-дан бОбірлік 1.10; ЮОбірлік ІЗ.Юсатылыпалынғандар-дан; 70-25.10 сатылып алынған.

31.10-на тауарлық қорлардың қүнын аныңтаймыз:

50-100 5 000 Барлығы - 62 500

100-12012000 Алу

70-140 9800 31.10-неқорлар-26800

_____________ Өндіріске

жиыны - 26 800 жеткізілген ңүн - 35 700

2. Орташа ццн әдісі материалдық қорлардың орташа өлшенген қүнын көрсетеді. Сондыңтан, тауар бірлігінің орташа қүны мынаган тең болады:

(62 500: 500) =125

Осыдан өндіріске жеткізілген ТМҚ ңүнын анық-таймыз:

280 х 125 = 35 000 қалған қорлардың қүны:

220x125=27500

Осы өдіс кезінде есепті кезеңде алынған ТМҚ барлық бағалары есепке алынып, бағалардың өсуі жөне төмендеуі байқалады.

3. ФИФО эдісі (бірінші сатып алу бағасы бойынша ңорларды багалау әдісі) бойынша ай соңындағы мате-риалдық қүндылықтардың қалдығы соңғы сатып алу ңүнымен багаланады, ал ай бойы сатылған материал-дардың қүны неғүрлым ерте сатып алынған ңүнмен ба-ғаланады.

Мысалы, бар 220 бірлік ТМҚ-дан:

70бірлік 20.10x130 = 9100

ІбОбірлік 25.10x140 = 21000

жиыны 30100

Осыдан сатылған ТМҚ қүны мынаны қүрайды: 62 500 - 30100 = 32 400.

ФИФО өдісін пайдалану тиімділігі есепті кезеңнің аяғына материалдың қорлардың соңгы сатып алу бағасы бойынша бағаланады, ал сатылған өнім ңүнына бірінші сатып алу бағасы қолданылады.

Бағаның өсуі кезінде ФИФО әдісі ықтимал таза табыстың неғүрлым жоғары деңгейін береді. Тиісінше, бағаның төмендеуі кезінде кері процесс байңалады.

4. ЛИФО эдісі (соңғы сатып алу бағасы бойынша қорларды бағалау өдісі) бойынша соңғы сатылып алын-ған тауарлардың қүны бірінші кезекте сатылған тауар-лардың ңүнын аныңтау үшін ңолданылады, ал ай соңын-дағы қалдың ңорлар ңүны бірінші сатылап алынған тауарлардың қүны негізінде есептелінеді. Мысалы, 220 бірлік ңордан:

50 бірлік - қордан 1.10x100= 5000 50бірлік- " 6.10x110=5500 120бірлік- " 13.08x120=14400 жиыны 24 900

Осыдан шығынға жатқызылған материалдық ңүнды-лықтардың ңүны 62 500 - 24 900 = 37 600 теңгені қүрайды. Осы әдісті жақтаушылардың пікірінше, наңты қандай тауарлар сатылғанын есепке алмай-аң табысты аньщтау ТМҚ ағымдағы ңүнын ағымдағы сату қүнымен салыстыру кезінде ғана мүмкін болады.

Сондықтан ЛИФО өдісі инфляция кезінде аз таза та-бысты көрсетеді және керісінше - дефляциялың процесс кезінде үлкен табысты көрсетеді.

ТМҚ бағалау өдісін таңдаудың соңғы нөтижесінде қаржылық нөтиже шамасы оған төуелді болып саналады. Тнза табыстың шамасын әрбір өдіспен бағалау арңылы • плыстырамыз (сату көлемі 500 бірлік).

Көрсеткіштер	Жаппай идентификация әдісі	Орташа шама өдісі	ФИФО әдісі	ЛИФО өдісі
1. Сату көлемі сату құны бойынша
2. Қорлардың бастап-кы қалдығы
3. Сатып алынған тауарлар
4. Сатуға арналған тауарлардың жиынтык құны
5. Қорлардың соңғы қалдығы
6. Сатылған ТМҚ құны
7. Жиынтык табыс

5.3. Өндіріс процесінің есебі

Өндіріс процесі шикізат пен материалдарды табу мен өңдеу бойынша жөне олардың дайын өнімге айналуы бойынша өрекеттердің кешенді жиыны. Өндірілетін өнімнің мақсатына байланысты көсіпорынның ендірістік қызметі мынадай түрлерге бөлінеді: негізгі, көмекші жөне өлеуметтік қызмет көрсететін өндіріс пен шаруашылықтар.

Негізгі өндіріс, ереже бойынша, көсіпорын ңүрылған-да қандай өнім өндіру үшін қүрылғанына байланысты өнім өндіреді.

Көмекші өндіріс негізгі өндірісте түтынылатын өнім шығарады. Оларға жөндеу шеберханалары, автокөлік, электрмен жабдықтау, сумен жабдыңтау шеберханалары және т.б.

Әлеуметтік қызмет көрсететін өндіріс - көсіпорын жүмысшыларының түрмыс және мәдени қажеттілік-терін қамтамасыз етуге бағытталған өндірістер (мысалы, асхана, наубайхана, монша, шаштараз, түрғын үйлер, жатаңхана, мектепке дейінгі балалар лагерьлері, профи-лакторийлар, балалар демалатын лагерьлері, демалыс орындары мен үйлері жатады және т.б.).

Өндіріс процесі кезінде өнім өндіру үшін жүмыс кү-шін, еңбек заттары мен еңбек қүралдарын пайдаланады. Өндіріс процесіне осы үш негіздің ңатысуы кәсіпорынды тиісті шығындарға душар етеді. Өндіріс процесінде шы-ғындалған ресурстар аңшалай бағалауда өндіріс шығын-дары деп аталады. Барлың шығындардың жалпы сомасы өнімнің өзіндік ңүнын қүрайды.

Өндіріс шығындарының нәтижесі дайын өнімді шы-гару болып табылады. Өндіріс шығындары мен өнім шығару өндірістік процестің бухгалтерлік есепте көр-сетілетін екі жағы болып саналады.

Осыған өндіріс процесін бухгалтерлік есепке алудың негізгі маңсаттары болып мыналар табылады:

• өндірістің нақты көлемін анықтау. Ол үшін өндіріл-ген өнімнің жалпы көлемі және де өнімнің жеке түрлері бойынша анықталады. Өнімнің жеке түрінің көлемі аңшалай және заттай өлшегіштермен аныңталады;

• өнімнің өзіндік құнын есептеу;

• аяқталмаған өндірістің көлемін анықтау. Өнімнің өзіндік қүнын, өндірістік шығындар есебі

мен талдауын дүрыс есептеу үшін шығындарды топтастыру мен жіктеу маңызды орын алады.

Өндіріс шығындары көптеген белгілері бойынша жік-теледі. Олардың мынадай негізгілеріне ғана тоқталамыз:

• өндірілген орны бойынша;

• техникалың-экономикалық маңсаты бойынша;

• оларды өнімнің өзіндік ңүнына жатңызу әдісі бой-ынша;

• өндіріс көлеміне қатысы бойынша.

Өндірілген орны бойынша өндірістің барлық шығын-дары - цех, учаскелер және басқа өндірістік бөлімшелер

бойынша бөлінеді. Бүл шығындар өнімнің жеке түрле-рінің өзіндік қүнын есептеуге мүмкіндік беретін өнім түрлері бойынша жіктеледі.

Техникалық-экономикалық маусаты бойынша атал-ған шырындар негізгі және үстеме болып бөлінеді.

Негізгі шығындарға өнім өндірумен тығыз байла-нысты және өндірістің технологиясымен шартталға

шығындар жатады (жұмсалған шикізат, материал, отын, жартылай фабрикаттар, өндіріс жүмысшыларының төлемақысы).

Үстеме шығындарға, өндірісті басқаруға және оны қамтамасыз етуге жүмсалған шығындар, яғни жеке өнді-рістік бөлімшелерді (цех, учаске және т.б.) басқарумен және қамтамасыз етумен байланысты шығындар жатады. Бүл мысалы, өндірістік және жалпы өндірістік негізгі қүралдарды қолдану жөніндегі шығындар, цех маман-дарының төлемақылары, т.б.

Үстеме шығындар алдын ала жеке шотта есепке алы-нады. "Үстеме шығындар" шотының дебеті бойынша есепті кезең ішінде барлық сәйкес шығындар жазылады. Ал кредиті бойынша жиналған шыгындар "Негізгі өнді-ріс" шотының дебетіне өндірістік шығындардың жалпы сомасына қосу және өнімнің өзіндік қүнын аныңтау үшін апарылады.

Өндірістің негізгі және үстеме шығындары дайын өнімнің өндірістік өзіндік ңүнын қүрайды.

"Үстеме шығындары" шоты бойынша есепті кезеңнің соңында қалдығы болмайды.

Өнімнің өзіндік құнына қосылу әдісі бойынша өнді-рістік шығындар тура және жанама болып бөлінеді.

Тура шығындар деп белгілі бір өнім түрінің өндірісіне тікелей қатысты шығындарды айтамыз. Алайда, белгілі бір өнім түрінің өндірісіне тура жатқызуға мүмкін емес шығындар да болады. Мүндай шығындар бірінші жеке шоттарда жиналады (ңүрылғыларды үстау және пайда-лану бойынша шығындар және басқа да жалпы өндірістік шығындар). Осы шығындар есепті кезеңнің соңында әр түрлі көрсеткіштерге тепе-тең бөлінеді, ереже бойынша, сметалық ставкаларға, заттай өлшемдегі шыгындалған материалдарға немесе өндірістік жүмысшылардың тө-лемаңысы сомасына тепе-тең бөлінеді.

Жеке шоттарда есепті кезең бойы жиналған және осы кезеңнің аяғында бөлінетін шығындар жанама шығын-дар деп аталады. Көп жағдайда негізгі шығындар тура, ал үстеме шы-ғындар - жанама шығындар болып табылады.

Есеп теориясы мен тәжірибесі жанама шығындарды тарату әдістерінің көптеген нүсқаларын көздейді. Қа-лыпты жағдайда әрбір өнімге бөлінетін шығындардың тепе-тең өзгеруіне әкелмейтін мөлшерінің өзгерісі неғүр-лым заңды база болып табылады.

Өндіріс процесі есебінде бірқатар арнайы шоттар -өндірістік есеп шоттары қолданылады. Олардың ішінде маңыздысы "Негізгі өндіріс" - кәсіпорынның өнім өнді-рісіне шығындары туралы ақпараттар жинаңталатын активті шот, оның дебетінде негізгі өндірістің өнімін өндірудегі барлық шығындары, ал кредиті бойынша дайын өнімнің шығуы көрсетіледі (8-сызба).

Бірінші әрекеттің нәтижесінде материалдардың нақты өзіндік қүны бойынша жатңызылуы көрсетіледі. Осы материалдардың шыгарылуы №7 бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес әр түрлі әдістермен жүргізілуі мүм-кін. Егер материалдар сатып алу бағасымен есептелінсе, онда сатып алу бағасы бойынша материалдар шығаруға сәйкес белгілі бір үлесте материалдар жазылған шоттар-дың дебетіне көлік-дайындау шығындарының сомасын жазу жүргізіледі.

Материалдарды жазу шамасы бойынша белгілі бір үлесте ауытңу сомасы да жазылады.

Екінші әрекет те бірінші әрекет сияқты өнімнің өзін-дің қүнына тікелей қосылатын өндірістің тура шығын-дарын көрсетеді. Әрбір кәсіпорынның жүмысшыларга төлемақы есептеп, төлеуімен бірге одан Салық кодексіне сәйкес есептелген төлемақы сомасынан әлеуметтік са-лыққа аударым жасайтындығын да ескергеніміз жөн. Осы аударымдар өнімнің, жүмыс пен қызметтің өзіндік қүнына қосылып есептелген төлемақы сияқты "Негізгі өндіріс" шотының дебетіне жазылады. Осылайша, кәсіп-орынның әлеуметтік сальщ бойынша бюджетке қарызы қүралады.

8-сызба. Өндіріс процесінін есебі:

1 - нақты өнім түрлері өндірісіне материалдар шы-ғыны жатқызылды (тура шығындар);

2 - негізгі өндіріс жүмысшыларына төлемақы есеп-телді;

3 - төлемақыдан әлеуметтік салыңқа аударымдар жасалды;

4 — үстеме шығындар бөлінді жөне жатңызылды;

5 - өндірістен нақты өзіндік қүны бойынша дайын өнім босатылып, ңоймаға кірістелді;

Төртінші шаруашылық әрекет бойынша жанама шығындардың таратылып, олардың өнімнің өзіндік қү-нына қосылуы көрсетіледі. Осыдан жанама шығын-дарының өздері есепті кезеңнің ішінде материалдар, төлемақы бойынша есеп айырысу, бюджетпен әлеуметтік салық бойынша есеп айырысу, тозу және т.б. шоттар мен корреспонденцияларды пайдаланаотырып, "Үстеме шы-ғындар" шотында жинақталады. Нәтижесінде "Үстеме шығындар" шотының дебеті бойынша осы шығындардың ңүрамын анықтауымызға болады. "Үстеме шығындар" шотының қалдығы болмайды, өйткені осы шығындар-дың барлығы осы есепті кезеңге өнімнің өзіндік қүнының бөлігін қүраушы кешенді шыгын баптары ретінде негізгі өндіріс шотының дебетіне көшіріледі.

Дебеттік айналым, яғни өндірістік шығындар "Негізгі өндіріс" жалпы шотына ай соңында жазылады, ал ай соңына дейін №7 бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес шығын элементтері шоттарында есептелінеді. Шығын элементтері шоттарына материалдың шығындар, төлем-аңы шығындары, төлемаңыдан аударымдар және т.б. шығындар шоттары жатады.

Өнімнің жеке түрлерінің наңты өзіндік ңүны талдау шоттарының мәліметтері бойынша аныңталады. Өнімнің өзіндік ңүнын есептеу калькуляция деп аталады және бухгалтерлік есеп әдістері элементтерінің бір түрі болып табылады. Калькуляция есептеу кезінде өнімнің нақты және нормативтік өзіндік қүны анықталады.

Өндірістен түскен өнім "Дайын өнім" шотына "Негізгі өндіріс" шотының кредитінен кірістеледі. Есепті кезең-нің соңына "Негізгі өндіріс" шотының қалдығы болмауы мүмкін. Бүл жағдайда барлың шығындар өнімнің өзіндік ңүнына көшіріледі және соған жинақталады. Осы шот бойынша бір кезеңнен екіншісіне өту кезінде қалдығы болатындығына назар аударуымыз керек. Бүл қалдық көсіпорынның аяқталмаған өндірістік шығынын көрсетеді, ол жылдың соңында, егер ондай бар болса, қаржылық есепшотына көшіріледі.

Өндіріс процесі есебі сызбасын келтіреміз:

8-сызба

5.4. Сату процесінің есебі

Шаруашылың ңұралдарының айналымы сату про-цесінде аяқталады. Өнім сатудан түскен табысты кәсіп-орын дайындау және өндіріс процестерін жаңарту, пайданы жинақтау, кәсіпорын жүмысшыларын ынта-ландыру және т.б. мақсаттарға пайдаланады.

Сату процесі дегеніміз - кәсіпорынның өндірілген өнімді сатып алушыға сату әрекеттерінің кешені. Есептің халықаральщ стандарттарына және қазақстандың бух-галтерлік есеп стандарттарына сәйкес сатылған деп сатып алушыга оны тиеу сәтінен бастап банкке төлем ңүжатта-рын тапсырғанға дейінгі сәтті айтады.

Сату процесі кезінде кәсіпорын: өнімді орау мен қап-тауға, сатып алушыларға оларды жеткізуге байланысты шығындар шегеді. Осындай шығындар коммерциялық шығындар деп аталады. Олар кезең шығындары болып саналады және өнім сатумен байланысты өнімнің өзіндік ңүнына кірмейтін шығындар.

Сату процесінің бухгалтерлік есепке алу алдындағы екі мақсаты болады олар:

• сатылған өнімнің өзіндік ңүнын және табысты анықтау;

• сатудың қаржылық нәтижесін айқындау. Бірінші маңсатты орындау үшін бухгалтерлік есеп са-

тылған өнім туралы наңты өзіндік ңүнмен ғана емес, со-нымен ңатар сату бағаларымен жалпы және жеке түрлері бойынша сатылған өнімдердің көлемі туралы ақпараттар алуды қамтамасыз етуі керек. Мүндай аңпараттар мына шоттарда болады:

1. "Өнімді сатудан және қызметтер көрсетуден түсетін кіріс", бүл шот пассивтік, жыл басына қалдығы болмай-ды, жыл ішінде тек кредиттік айналымдар ғана болады -сатып алушылар қажет ететін дайын өнімнің сату қүны, бүл шот "Есептік жылдың пайдасы (залалы)" шотына жатқызу жолымен гана жылдың соңында жабылады.

2. "Сатылған өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік қүны", бүл шот активтік, жыл басына қалдығы болмайды, жыл ішінде тек дебеттік айналымдар ғана болады - "Дайын өнім" шотына сатылған өнімнің нақты өзіндік ңүнын жазу, бүл шот "Есептік жылдың пайдасы (залалы)" шотына шығындарды жатңызу жолыменғана жылдың соңында жабылады.

Дайын өнімді сатудан қаржылық нәтиже жыл бойы осы екі шоттардың көрсеткіштерін, ягни сатылган өнім-нің өзіндік қүны мен сату ңүнын салыстыру жолымен шоттар корреспонденцияларын қүрмай-аң жедел түрде аныңталады.

Осыған орай егер сату бағасы бойынша өнімнің ңүны (яғни, түсім) сатылған өнімнің нақты өзіндік қүнынан асатын болса, кәсіпорын табыс табады. Және керісінше, сатылған өнімнің нақты өзіндік ңүны сатудан түскен түсімнен жоғары болса, кәсіпорын зиян шегеді.

Сату процесі кезінде субъектіде сатылған дайын өнім-нің қүнына сатып алушылармен және сату қүнынан субъектіге сатып алушымен, ал субъект бюджетке төлеу-ге тиіс қосылған ңүн салығы бойынша бюджетпен есеп айырысу қатынастары туындайды.

Сатып алушылармен есеп айырысу шоты активтік шот, қалдығын дебет бойынша, ңосылған ңүн салығын шоттың дебеті бойынша бірге есепке алғандағы сату қүнымен сатылған өнім үшін сатып алушылармен деби-торлық ңарыздың кебеюі көрсетіледі, ал кредиті бой-ынша сатып алушылардан есеп айырысу шотына аңша ңаражатының түсуі арңылы қарыздың өтелуі көрсеті-леді.

Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес өндірілген және сатылған өнімнің өзіндік ңүнына кірмейтін кезең шығындары өнім сатудан жиынтық табыстың есебінен жабылады. Кезең шығындарына: коммерциялың шы-ғындар, өнім сату бойынша шығындар, жалпы және әкім-шілік шығындар, пайыздар бойынша шығындар жатады. Кезең шығындары активті салыстыру шоттарында есеп-телінеді.

Әдеттегі ңызметтен түсетін табыстан корпоративті табыс салығы есептеледі және бюджет алдында корпо-ративті табыс салығы бойынша ңарыз туындайды. Салықтар бойынша бюджетпен есеп айырысу шоты пассивтік, қалдығы кредиті бойынша болады, салықтар жөнінен бюджетке қарыздардың туындауы кредиті бой-

ынша көрсетіледі.

9-сызба

Сату процесінің есебі

"Есептік жылдың пайдасы (залалы)" шоты

1 - шот сату қүны бойынша сатып алушыларға есеп-телген қосылған қүн салығымен шот берілді;

2 - сатылган дайын өнімнің өзіндік құны жатңызыл-ды;

3 - есеп айырысу шотына сатып алушылардан сатыл-ған өнім үшін табыс келіп түсті;

4,7- жылдың соңында табыстар қаржылық нәтижені қалыптастыруға жазылады;

5,6,8,10- жылдың соңында жиынтьщ табысты азай-туға шығындар жазылды;

9 - корпоративті табыс салығы есептелді;

11а - жылдың соңында таза қаржылық нәтиже жа-зылды - табыс;

116 - жылдың соңында таза қаржылық нәтиже жазылды - зиян.

Жабдықтаушыларға төленген ҚҚС есебі, сонымен ңатар есеп айырысу шотынан бюджетке салықтар бой-ынша аңша ңаражатын аудару жолымен салықтар бой-ынша ңарызды жабу көрсетіледі.

Демек, ңызметтің соңғы ңаржылың нәтижесін қалып-тастыру және субъектінің соңғы таза ңаржылық нәти-жесін шығару "Есептік жылдың пайдасы (залалы)" шотында жүргізіледі. Бүл шот пассивтік, осы шотқа жазбалар тек жылдың аяғында ғана кредиті бойынша табыстары, ал дебеті бойынша шығындары жазылады, таза қаржылық нәтижесі табыс немесе зиян болып аның-талады, осы нәтиже келесі жылдың басында "Өткен жылдардағы пайда (залал)" шотына жазылады. Сондыңтан "Есептік жылдың пайдасы (залалы)" шотын ңаржылың-нәтижелік, ал "Өткен жылдардағы пайда (залал)" шотын пассивтік қаржылық нәтижелер шоты деп атауға болады, кредиті бойынша табыс, ал дебеті бойынша зиян жазылады.

5.5. Шоттардың жіктелуінің мағынасы

Дайындау, өндіру және сату есебі ңағидаларын игеру барысында шоттар туралы оның алдында алынған мөлі-меттерге қосымша ретінде шаруашылық процестері мен олардың нәтижелері есебі үшін ңолданылатын бірқатар арнайы шоттарды қарастырған болатынбыз. Бүл шоттар-дың жіктелуін жалпылама түрде, сонымен қатар шоттар-дың жеке түрлері бойынша неғүрлым толығыраң қарас-тыруға мүмкіндік береді.

Осы ңағидалардың негізінде бухгалтерлік есептің барлың шоттары мынадай үш белгісі бойынша жіктеледі:

І.Мацсаты мен ццрылымы бойынша. Бүдан шоттар-ды шаруашылың ңүралдарының жеке түрлері мен про-цестерінің қалай есептелінетіндігі аныңталады.

2. Экономикалыц мазмцны бойынша. Бүдан шоттар-да не есептелінетіндігі анықталады.

3. Баланспен байланысы бойынша. Бүдан жекелеген шоттардың балансқа қатыстылығы аныңталады.

Шоттардың жіктелуінің теориялық маңыздылығы оның әр түрлі кәсіпорындарда ңолданылатын көптеген сан алуан шоттарды біркелкі белгі бойынша жүйелен-діруден байқалады, бүл бухгалтерлік есепті ғылым ретін-де жетілдіруге мүмкіндік береді, өйткені бүл бухгал-терлік есепті үйымдастырудың тәжірибесіне тікелей ықпал жасайтынымен түсіндіріледі. Шоттардың жікте-луі көсіпорын қызметкерлеріне кәсіпорын ңызметінің икемді жедел басқарылуы және бақылануы үшін жеке шоттардың пайдаланылу мүмкіндігін және маңсатын неғүрлым айқын түсінуге үлкен көмек көрсетеді.

Шоттардың экономикалық мазмүны және балансқа қатысы бойынша жіктелуі шоттардың есептік-техника-лық ңасиеттері мен ерекшеліктері анықталганнан кейін, яғни бухгалтерлік есепшоттарының мақсаты мен қүры-лымы игеріліп болганнан кейін ғана дүрыс қүрылымы мүмкін болады. Сондықтан ең алдымен шоттардың маң-саты мен ңүрылым бойынша жіктелуін қарастырумен танысамыз.

5.6. Шоттардың мақсаты және құрылымы бойынша

Бухгалтерлік есеп шоттары тағайындалуы (мақсаты) және қүрылымы шоттардың мақсатты бағытталуына, яғни шаруашылық өмірдің фактілерін бейнелеп көрсету кезінде олардың алдына ңойылатын мақсат-міндеттерге байланысты. Мүндай жіктеу туындап отырған мынадай сауалға жауап қайтаруға мүмкіндік береді: осы есеп-шоттарында объектілер ңалай есепке алынады?

Бухгалтерлік есепшоттары маңсаты мен қүрылымы бойынша мынадай екі топқа бөлінеді (10-сызбаны қара-ңыз):

• Шаруашылық құралдары мен олардың құрылу көздерінің шоттары;

• Шаруашылық процестері мен олардың нәтижеле-рінің шоттары.

Шаруашылыц ццралдары мен олардыц ццрылу көздерініц шоттары өз кезегінде екі топңа бөлінеді: не-гізгі жэне реттеуші.

Негізгі шоттар шаруашылық қүралдарының ңүрамы мен орналасуы және қүрылу көздері бойынша болуы мен қозғалысына бақылау жасау үшін қолданылады. Есепке алынатын объектілер көсіпорынның шаруашылың қызметінің түпқазығы болгандықтан, олар негізгі объектілер болып саналады.

Негізгі шоттардыц қүрамына мыналар жатады:

1. Инвентарлық;

2. Ақшалай;

3. Есеп айырысу;

Дата добавления: 2014-01-07