Узнікненне індустрыяльнага грамадства

Прамысловая рэвалюцыя, якая адбылася ў краінах Заходняй Еўропы і ЗША, абумовіла з’яўленне і распаўсюджанне буйной машыннай вытворчасці. У выніку за змену традыцыйнаму (аграрнаму) грамадству прыйшло новае, індустрыяльнае з такім узроўнем грамадска-эканамічнага развіцця, калі найбольшы ўклад у вытворчасць матэрыяльных каштоўнасцей уносіць прамысловасць. Гэта грамадству ўласціва ўсталяванне рыначнай эканомікі, урбанізацыя, наяўнасць асноўных сацыяльных груп – прадпрымальнікаў і наёмных работнікаў, усталяванне дэмакратыі, грамадзянскай супольнасці і прававой дзяржавы.

Усталяванне індустрыяльнага грамадства ў Расійскай імперыі прайшло тыя ж этапы, што і на Захадзе. Да канца 90-х гг. ХІХ ст. яе фабрычна-заводская вытворчасць давала ўжо 85% прамысловай прадукцыі, што дало Расіі магчымасць разам з Англіяй, Францыяй, Германіяй і ЗША, увайсці ў пяцёрку самых развітых дзяржаў свету.

Разам з тым на этапе пераходу ад папярэдняй, аграрнай цывілізацыі да індустрыяльнай выявіліся адмоўныя фактары, якія тармазілі гэты працэс: па-першае, захаванне шматукладнай эканомікі перажыткаў феадалізму; па-другое, захаванне саслоўна-самадзяржаўнага ладу, які абмяжоўваў свабоду прадпрымальніцтва, развіцццё гандлю і прамысловасці; па-трэцяе, актыўнае ўмяшальніцтва царызма ў эканоміку, вялікая роля дзяржавы ў прамысловасці, фінансах і транспарце; нарэшце, значныя дзяржаўныя расходы на падтрымку саслоўя памешчыкаў і чыноўніцкага апарату.

Беларусь як частка агульнарасійскага палітычнага, сацыяльна-эканамічнага і культурнага арганізма ў канцы ХІХ – пачатку ХХ стст. таксама адчувала ўздзеянне перамен, але ў меншай ступені. Так, прамысловая рэвалюцыя тут яшчэ не завяршылася, доля фабрычнай вытворчасці ў агульным аб’ёме валавой прадукцыі складала менш паловы (46,8%), а на прадпрыемствах цэнзавай прамысловасці налічвалася толькі 31 тыс. рабочых. Беларускія прамыславікі і прадпрымальнікі, у адрозненні ад маскоўскага, пецярбургскага уральскага, і іншых рэгіёнаў спецыялізавалася не на машыннай індустрыі, а на выпуску традыцыйнай (харчовай, будаўнічай, гарбарнай і г. д.) прадукцыі і на продажы сыравіны (лён, лес).

Працэс накаплення грашовых сродкаў мясцовымі купцамі для ажыццяўлення фінансава-крэдытных аперацый адбываўся марудней, што абумовіла вызначальную актыўнасць расійскага капітала. Аддзяленні Дзяржаўнага банка былі адкрыты ў губернскіх і асобных павятовых (Бабруйск, Гомель, Пінск) цэнтрах. У 1873 г. у Мінску пачаў сваю дзейнасць прыватны Камерцыйны банк. У 1874 г. у Мінску, Магілеве і Віцебску з’явіліся таварыствы ўзаемнага крэдыту. Усяго ў 1870-1914 гг. на Беларусі дзейнічала 9 банкаў і 48 аддзяленняў. На Беларусі дзейнічалі сумесныя руска-бельгійская (“Віцебскі трамвай”, фабрыка “Дзвіна”), руска-англійскія (пабудова чыгунак), руска-германскія (продаж лёну, лесу) акцыянерныя кампаніі. Мясцовых манапольных аб’яднанняў на Беларусі не існавала, за выключэннем Пінскай фабрыкі драўляных цвікоў для пашыву ботаў, которая належала сямейству Лур’е. Наогул асноўная маса шпалерных, папярова-кардонных, запалкавых, мэблявых і інш. прадпрыемстваў належала яўрэйскім прадпрымальнікам.

Дзякуючы развітай сістэме чыгуначных і рачных перавозак здзяйсняўся вялікі аб’ём тавараперавозак, які прывёў да паступовага заняпаду базараў і кірмашоў, і абумовіў узнікненне новых форм гандлю.

Эканоміка беларускіх губерняў, інтэграваных у агульнарасійскі рынак, не пакутавала ад дэфіцыту тавараў або іх перавытворчасці. Яна не адчувала камерцыйнай экспансіі з расійскага боку. На Беларусь увозіліся толькі тыя тавары, якія тут не вырабляліся (машыны, абсталяванне, метал, газа, соль, пшаніца), або не здабываліся (вугаль, нафта). Як вынікае з балансу грузаабароту беларускіх чыгунак, у 1913 г. на станцыі прыбыла 191 054 тыс. пудоў грузаў, адпраўлена 206 295 тыс. пудоў. У гэтай сувязі мала падстаў лічыць Беларусь расійскім сыравінным прыдаткам. Яе эканоміка мела пераважна аграрны характар, развівалася на сваёй традыцыйнай аснове, выкарыстоўвала дасягненні прамысловага перавароту і з’яўлялася самадастатковай.

Усё ж аднесці Расійскую імперыю да краін, дзе да пачатку ХХ ст. сфарміравалася класічнае індустрыяльнае грамадства, нельга. Нягледзячы на наяўнасць асноўных знешніх атрыбутаў (перавага ў прамысловасці фабрычна-заводскай вытворчасці, панаванне капіталістычнага рынку, існаванне банкаўскай сістэмы, узнікненне буржуазіі і пралетарыяту і г.д.), у эканоміцы і грамадскім жыцці краіны заставалася шмат рудыментаў папярэдняй, аграрнай цывілізацыі. Асабліва яскрава гэта выявілася на прыкладзе Беларусі. Працэс урбанізацыі быў дастаткова марудным: у гарадах пражывала каля 10% на-сельніцтва. Асноўную масу прамысловага рабочага класа складалі работнікі дробных прадпрыемстваў. У сельскай гаспадарцы панавала буйное памешчыцкае землеўладанне. Саслоўная структура яшчэ пераважала над сацыяльна-класавай. Эканамічнае дамінаванне асобных нацыянальных груп абмяжоўвалася палітыка-прававымі сродкамі. Аўтарытарная (манархічная) палітычная сістэма не пакідала шанцаў на ўтварэнне прававой дзяржавы і грамадзянскай супольнасці.

Лекцыя 9. Расійскі шлях палітычнай мадэрнізацыі ў працэсе стагнаўлення індустрыяльнай цывілізацыі

Пытанні

1. Буржуазныя рэформы 60-70-х гг. ХІХ ст.: асаблівасці іх

правядзення на Беларусі.

2. Шляхецкія паўстанні і іх уплыў на палітыку самаўладдзя

ў беларускіх губернях.

3. Ідэалогія лібералізму, народніцкі і сацыял-дэмакратычны рух

на Беларусі. Выспяванне нацыянальнай ідэі ў светапоглядзе

беларускіх народнікаў.

4. Афармленне агульнарасійскіх і нацыянальных партый.

5. Рэвалюцыя 1905-1907 гг. Пачатак парламентарызму.

6. Беларускі нацыянальны рух і “Наша Ніва”

7. Аграрная рэформа Сталыпіна i яе ўплыў на гаспадарку Беларусi

8. Палiтычнае становiшча ў краіне і на Беларусі (1907-1914 гг.)

1. Скасаванне прыгону з’яўлялася першым крокам Аляксандра IІ на шляху мадэрнiзацыi расiйскага грамадства па ўзору вядучых заходнееўрапейскiх краiн. Наступным гуманным актам царскага ўрада стала выданне закона 17 красавіка 1863 г. аб скасаванні пакаранняў шпіцрутэнамі, плёткамі, розгамі, забароне кляймення, прыкоўвання катаржаніна да тачкі і інш. Нарэшце, асноўнае месца ў сістэме захадаў па абнаўленні грамадскага жыцця павінна была адыграць судовая рэформа, прынятая ў лiстападзе 1864 г. Асноўныя яго прынцыпы: усесаслоўнасць, нязменнасць суддзяў, незалежнасць суда ад адмiніcтрацыi, вусны характар, спаборнасць i галоснасць судовага працэсу.

Пры разглядзе крымiнальных спраў прадугледжваўся ўдзел грамадскасці праз інстытут прысяжных засядацеляў. Iнтарэсы абвiнавачваемых абаранялi прысяжныя павераныя (адвакаты). Усталёўвалася сicтэма судовых устаноў: мiравы суд (1 суддзя), з’езд мiравых суддзяў, акруговыя суды (у губернях), судовыя палаты (некалькi губерняў). Вышэйшай судовай інстанцыяй быў cенат. Сенатары прызначалiся царом. Нагляд за судамi здзяйснялi пракуроры на чале з генерал-пракурорам (ён жа мiнiстр юстыцыi).

Нягледзячы на адзіны для ўсіх акруговы ўсесаслоўны суд, асобныя справы разглядалiся ў валасных (для сялян), духоўных (для царкоўнаслужыцеляў) i ваенных судах. На час вайны ствараліся ваенна-палявыя суды.

Мiравы суддзя павiнен быў быць не маладзейшым за 25 год, мець не менш 400 дзес. зямлi або валодаць нерухомасцю не менш за 15 тыс. руб., мець вышэйшую ці сярэднюю адукацыю або 3 гады стажу. Але спiс асоб для выбараў на пасаду суддзi павiнен быў зацвярджацца губернатарам, што супярэчыла прынцыпу незалежнасці суда ад адмiнiстрацыi.

Склад акруговага суда прызначаўся iмператарам па прадастаўленнi мiнiстра юстыцыi. У гэтым судзе таксама быў iнстытут прысяжных засядацеляў. Але пасля таго, як Пецярбургскi акружны суд вынес апраўдальны прысуд В.Засуліч, якая страляла ў граданачальніка Трэпава (1878), надалей усе справы падобнага кшталту перадаваліся ў судовыя палаты і нават ваенна-акруговыя суды.

На Беларусi судовая рэформа пачалася пазней, толькi ў 1872 г. Пры гэтым суддзi ў мiравых судах не абiралiся, а назначалiся мiнiстрам юстыцыi. Акруговыя (губернскiя) суды сталi стварацца з 1877 г. Пры гэтым у суддзi не дапускалi каталiкоў, а яўрэяў – i ў засядацелi. У 1883 г. была заснавана Вiленская судовая палата, якая разглядала справы жыхароў Вiленскай, Гродзенскай, Ковенскай i Мiнскай губерняў. Магілёўская губерня падпарадкавалася Кіеўскай, а Віцебская губерня – Пецярбургскай судовым палатам.

Пасля рэформы 1861 г. царызм сутыкнуўся з моцным iмкненнем дваранства атрымаць доступ да ўдзелу ў мясцовым кiраванні. З другога боку паслабленне празмернай цэнтралізацыі дзяржаўнай улады адпавядала духу рэформ, распачатых Аляксандрам ІІ. Для абрання земскіх органаў самакіравання былі сфарміраваны тры групы (курыі) выбаршчыкаў: прыватныя землеўладальнiкi, гарадскiя i сельскiя грамадствы пры першаступеннай увазе маёмаснага цэнзу. Такiм чынам, падаўляючую перавагу набывалi дваране. Прыняты ў студзенi 1864 г. рэформа мела на мэце заснаванне у губернях і паветах установы мясцовай эканомікі, асветы, медыцыны, падатковай сiстэмы і г.д., што, акрамя іншага, паслабляла прыгнёт царскіх чыноўнікаў і набліжала да ўлады сам народ. Па прычыне пражывання на Беларусі значнай колькасці яўрэяў і палякаў, апазіцыйна настроеных супраць царызму, ажыццяўленне земскай рэформы ва ўсходніх беларускіх губернях было адтэрмінавана да 1911 г., а ў заходніх – нават да 1917 г.

Гарадская рэформа, распачатая ў 1870 г., мела на мэце перадаць справы гарадскога жыцця ў распараджэнне калегіяльнага органа – думы. У мэтах яе абрання ўсе падаткаплацельшчыкі фарміравалі тры групы (курыі) выбаршчыкаў – ад багатых, сярэдніх і бедных жыхароў, кожная з якой выбірала сваю трэць прадстаўнікоў (гласных) у думу. Выканаўчым органам яе з’яўлялася ўправа на чале з гарадскім галавою – старшынёй, які зацвярджаўся губернатарам або нават міністрам унутраных спраў. Дума таксама не была поўнасцю самастойнай у сваёй дзейнасці. На яе рашэнні маглі паўплываць губернатар і сенат.

Гарадская рэформа адбылася на Беларусi на 5 год пазней, чым у Расіі, у 1875 г. Царскія ўлады зрабілі ўсё магчымае, каб абмежаваць удзел яўрэяў у абранні і рабоце думы. Нягледзячы на тое, что яны колькасна пераважалі ў гарадах, іх прадстаўнікамі ў самакіраванні былі адзінкі.

Паражэнне Расіі ў Крымскай вайне (1853-1856) паставіла ў парадак дня неабходнасць карэнных перамен у рускай арміі. У прыватнасці, выявілася неадпаведнасць 25-гадовага тэрміну салдацкай службы баяздольнасці арміі і сацыяльна-эканамічным інтарэсам дзяржавы. З прызначэннем Дз. Мілюціна на пасаду ваеннага міністра гэты тэрмін быў скарочаны да 16 год, быў палепшаны быт салдат, іх пачалі навучаць грамаце ў ротных школах. Афіцэрам забаранялася рукапрыкладства, а пакаранне салдат розгамі істотна абмяжоўвалася.

Сама ваенная рэформа пачалася ў 1862 г., калі ў рэкруты сталі браць больш мужчын, але тэрмін іх службы быў скарочаны да 6 год у сухапутных войсках і да 7 – на флоце. Сэнс гэтых навацый заключаўся ў тым, што людзі пасля службы ішлі ў рэзерв (запас) і ў выпадку ваеннай неабходнасці маглі быць мабілізаванымі ў войска. І па-другое, адслужыўшыя свой тэрмін рэзервісты мелі магчымасць абраць род далейшых заняткаў, зевесці сям’ю, гаспадарку. У новаўвядзенняў уся тэрыторыя падзялялася на 15 ваенных акруг, рэгулярнае войска было скарочана да 742 тыс. (на 34,4 %), а праз колькі часу ў запасе знаходзілася каля 500 тыс. дэмабілізаваных воінаў.

Дата добавления: 2014-01-07