Лекцыя 15. Культурнае і духоўнае жыццё БССР 1 страница

Ва ўмовах “халоднай вайны” і адной з форм процістаяння дзвюх сусветных палітычных сістэм з’яўлялася ідэалагічная барацьба, таму ў СССР нават у перыяд развітога сацыялізма надзейнай ідэйнай зброяй з’яўляўся марксізм-ленінізм, развіты Брэжневым у шматтомніку “Ленинским курсом», працы Ю. Андропава “Учение Карла Маркса и некоторые вопросы социали-стического строительства в СССР”, К. Чарненкі «Актуальные вопросы идеологической и массово-политической работы партии».

Яшчэ 6 чэрвеня 1922 г. выйшаў дэкрэт СНК РСФСР аб стварэнні Галоўнага ўпраўлення па справах літаратуры і выдавецтваў – «Галоўліт» – орган цэнзуры. Яго мясцовыя органы знаходзіліся пры выканкамах Саветаў, але фактычна падпарадкоўваліся вышэйшым партыйным органам. Пасля ўтварэння СССР у яго межы не дазвалялася ўвозу літаратуры, якая мела “варожы характар да Савец-кай улады і камунізма”, “варожую пралетарыяту ідэалогію”, “творы аўтараў-контррэвалюцыянераў”, рэлігійны змест і інш.

Але палітычныя і эканамічныя цяжкасці, выкліканыя грамадзянскай вайной і замежнай інтэрвенцыяй, запаволілі сацыялістычнае будаўніцтва як у БССР, так і ва ўсіх савецкіх рэспубліках. Так, у пачатку 1920-х у іх ўсталёўвалася палітычная сістэма, якая спалучала дэмакратычныя і таталітарныя рысы. Да першых варта аднесці існаванне правоў і свабод, у тым ліку апа-зіцыйных партый, да другіх – дыктатуру пралетарыята і выкарыстанне ёю гвалтоўных форм барацьбы супраць ідэйных праціўнікаў.

Нягледзячы на тое, што ўлада перадавалася ў рукі шматпартыйных Саветаў, вызначальная роля ў іх таксама належала бальшавікам. У сістэме грамадскіх аб’яднанняў пераважалі бальшавізаваныя маладзёжныя і прафсаюзныя арганізацыі. Наяўнасць улады ў руках бальшавікоў, агульныя стратэгічныя мэты сацыялістычных рэспублік, пагроза капіталістычнага акружэння і іншыя фактары абумовілі іх больш шчыльнае аб’яднанне ў межах СССР. Утварэнне новай формы дзяржаўнага ўладкавання, а разам з ёй – новай палітычнай сістэмы, было аформлена 31 студзеня 1924 г. ІІ з’ездам Саветаў СССР у прынятай ім Канстытуцыі, дзе, у прыватнасці, былі зафіксаваны пра-вы саюзных рэспублік, замацаваны характарыстыкі грамадскага ўладкавання, правы і абавязкі грамадзян, выбарчае права, органы ўлады і кіравання. Нягледзячы на выразны класава-партыйны характар Асноўнага закона, у цэлым ён быў з’арыентаваны на кансалідацыю грамадства. З-за працэдуры ўзбуйнення тэрыторыі БССР (1924, 1926) працэс прыняцця яе Канстытуцыі значна запаволіўся. Толькі на пачатку 1927 г. сфарміраваная ЦК КП(б)Б адмысловая камісія падрыхтавала яе праект, які быў ухвалены Бюро ЦК КП(б)Б, фракцыяй УКП(б) Прэзідыума ЦВК СССР і толькі 11 красавіка 1927 г. быў зацверджаны VIII Усебеларускім з'ездам Саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў. Як вынікала з першых артыкулаў Канстытуцыі БССР, яна мела сваёй задачай “гарантаваць дыктатуру пралетарыяту ў мэтах падаўлення буржуазіі, знішчэння эксплуатацыі чалавека чалавекам і здзяйснення камунізма, пры якім не будзе ні дзялення на класы, ні дзяржаўнай улады”; і што ўся ўлада ў межах БССР належала саветам рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў.

Асноўны закон прадастаўляў дэмакратычныя свабоды (сходаў, саюзаў, друку і інш.), галоўным чынам, працоўнаму насельніцтву. Так, азначаныя свабоды не распаўсюджваліся на тых, хто мог карыстаецца імі “са шкодай для інтарэсаў сацыялістычнай рэвалюцыі”. Пры гэтым права абараняць яе са зброяй у руках належала толькі працоўным. Усе правы і свабоды, роўна як і абмежаванні, распаўсюджваліся на ўсіх грамадзян, незалежна ад нацыянальнасці. Пры гэтым у БССР дазвалялася ўтварэнне нацыянальных Саветаў, карыстанне нацыянальнымі мовамі на з’езд-ах, у судзе, у органах улады і г. д., і усталёўвалася роўнапраўе беларускай, яўрэйскай, рускай і польскай моў (пры перавазе беларускай у стасунках паміж дзяржаўнымі, прафесійнымі і грамадскімі установамі і арганізацыямі).

У главе 11 замацоўваліся асноўныя прынцыпы выбарчага права Беларускай ССР. Права выбіраць і быць абраным мелі грамадзяне, якім да дня выбараў споўнілася 18 гадоў, а таксама асуджаныя да турэмнага зняволення і прызнаныя недзеездольнымі. У адпаведнасці з пануючымі прынцыпамі дыктатуры пралетарыяту выбарчых правоў пазбаўляліся: асобы, якія карысталіся наёмнаю працай, хто жыў на не працоўны даход, а таксама прыватныя гандляры, служыцелі рэлігійных культаў, служачыя і агенты былой паліцыі і корпуса жандараў, некаторыя іншыя. Тым самым пэўная частка грамадзян Беларускай ССР пазбаўлялася выбарчых правоў. Апрача таго, выбары мусілі праводзіцца адкрытым галасаваннем на агульных сходах на прадпрыемствах, былі шматступенчатымі. Такая сістэма дазваляла кіраўніцтву КП(б)Б ініцыіраваць і кантраляваць вылучэнне кандыдатаў у дэпутаты, якія абіраліся на безальтэрнатыўнай аснове.

Вышэйшым органам дзяржаўнай улады абвяшчаўся Усебеларускі з'езд Саветаў, а ў перыяд паміж з’ездамі – Цэнтральны Выканаўчы Камітэт БССР у складзе каля 300 чал. На чале з А. Р. Чарвяковым.

Сесія ЦВК абірала Прэзідыум, на які ўскладаліся вышэйшыя заканадаўчыя, распарадчыя і кантрольныя функцыі. Вышэйшыя выканаўчыя функцыі мусіў здзяйсняць створаны тым жа ЦВК Савет Народных Камісараў у складзе старшыні, яго намеснікаў, камісараў, а таксама ўпаўнаважаныя народных камісарыятаў СССР па замежных справах, ваеннай і марской справах, шляхоў зносін, пошты і тэлеграфаў.

Як з’езд, так і ЦВК павінны былі выконваць дырэктывы вышэйшых партыйных органаў. Напрыклад, XV з’езд УКП(б), што адбыўся ў снежні 1927 г., прыняў дырэктывы па калектывізацыі сельскай гаспадаркі, і ўсе савецкія органы безумоўна прыступіліся да іх выканання.

Штодзённую, бягучую выканаўчую работу ў рэспубліцы выконваў Савет Народных Камісараў у складзе старшыні, яго намеснікаў, саміх народных камісараў, а таксама ўпаўнаважаныя народных камісараў СССР (па замежных справах, па ваенных і марскіх справах, па шляхах зносін, пошты і тэлеграфа), усяго 20-23 чал.

Вышэйшы Савет Народнай Гаспадаркі (ВСНГ), а таксама наркаматы фінансаў, працы, гандлю і рабоча-сялянскай інспекцыі БССР, акрамя рэспубліканскіх задач, павінны былі выконваць дырэктывы адпаведных народных камісарыятаў Саюза ССР. Наогул, усе важнейшыя пытанні дзяржаўнага жыцця рэспублікі вырашаліся ў вышэйшых органах улады СССР.

Такім чынам, Канстытуцыя БССР 1927 г. яшчэ не прадугледжвала надання УКП(б)-КП(б)Б вызначальных функцый па кіраванню савецкім грамадствам, але ў рэальным жыцці такія тэндэнцыі ўжо вызначыліся. Насуперак Канстытуцыі, органы Савецкай улады ўсіх узроўняў гублялі самастойнасць і усё больш ператвараліся ў дзяржаўную інстанцыю па ажыццяўленні партыйных рашэнняў.

Грунтоўныя перамены, якія адбываліся ў эканоміцы і грамадска-палітычным жыцці СССР у канцы 1920-пачатку 1930-х гг. запатрабавалі іх заканадаўчага афармлення. У канцы лістапада 1936 г. на VIII Надзвычайным з'ездзе Саветаў СССР зачытаны Генеральным сакратаром ЦК УКП(б) І. Сталіным праект Канстытуцыі нават без абмеркавання быў аднагалосна прыняты. У ліку прынцыповых навацый былі канстатацыя поўнай перамогі ў краіне сацыялістычнага ладу і вызначальнай ролі УКП(б). Палажэнне аб партыі як “кірую-чым ядры ўсіх арганізацый працоўных, як грамадскіх, так і дзяржаўных” увайшло і ва ўсе рэспубліканскія Канстытуцыі. Характэрна тое, што ў гэтых дакументах не вызначаліся прававыя межы дзяржаўнай дзейнасці партыйных органаў. Стваралася ўра-жанне аб партыі толькі як аб грамадска-палітычнай арганізацыі, але не як уладнай структуры.

Вышэйшыя ўладныя функцыі замацоўваліся за Прэзідыумам Вярхоўнага Савета СССР у той час, як неканстытуцыйнай, але афіцыйнай вярхоўнай уладай у краіне з’яўляліся вышэйшыя органы партыйнага апарату – Палітбюро, Аргбюро, Сакратарыят ЦК УКП(б).

Канстытуцыя БССР была прынята Надзвычайным XII Усебеларускім з’ездам саветаў 19 лютага 1937 г. і поўнасцю адпавядала Сталінскай. БССР абвяшчалася сацыялістычнай дзяржавай рабочых і сялян. Яе палітычная аснова – Саветы рабочых, сялянскіх i чырвонаармейскіх дэпутатаў набылі назву Саветаў дэпутатаў працоўных.

Эканамічнай асновай БССР абвяшчалася сацыялістычная сістэма гаспадарання і сацыялістычная ўласнасць на сродкі вытворчасці ў дзяржаўнай і кааператыўна-калгаснай формах. На справе калгаснікі рэальна не валодалі ні зямлёй, ні вырабленай на ёй прадукцыяй.

Канстытуцыя пацвярджала за грамадзянамі захаванне іх правоў і свабод. Рэальна ажыццяўляліся правы на працу, адпачынак, адукацыю і інш. Абавязкі грамадзян — выконваць законы, захоўваць дысцыпліну, пры-трымлівацца правіл сацыялістычнага жыцця, берагчы сацыялістычную ўласнасць і інш. дапаўняліся жорсткімі законамі, кантроль за выкананнем якіх ускладваўся на рэпрэсіўныя органы НКУС. Канстытуцыя, абвясціў-шая перамогу сацыялізму ў грамад-стве, дзе больш не заставалася антаганістычных класаў, тым не менш не дапускала магчымасці шматпартыйнасці і ідэйнага іншадумства. Вышэйшая ў рэспубліцы ўлада надавалася Вярхоўнаму Савету БССР, які выбіраўся на чатыры гады. У перыяд паміж сесіямі кіраваў Прэзідыум Вярхоўнага Савета, які ствараў урад — Савет Народных Камісараў.

Канстытуцыя дэкларавала істотныя перамены ў выбарчай сістэме, надаўшы выбарчыя правы ўсім грамадзянам (акрамя прызнаных недзеяздольнымі) пры тайным галасаванні. Але па-ранейшаму выбары заставаліся безальтэрнатыўнымі і права вылучаць кандыдатаў у дэпутаты фактычна замацоўвалася толькі за партыйнымі арганіза-цыямі УКП(б)–КП(б)Б.

Канстытуцыя БССР утрымлівала прыкметы падзелу улады на заканадаўчую (Вярхоўны Савет), выканаўчую (Савет Народных Камісараў) i судовую (Вярхоўны суд). Але рэальнага падзелу ўлады не існавала. На справе ра-шэнні партыйных органаў фактычна ставі-ліся вышэй рашэнняў заканадаўчых органаў, што стварала адну з галоўных супярэчнасцей савецкай палітычнай сістэмы.

Па Канстытуцыі вышэйшыя ўладныя функцыі замацоўваліся за Прэзідыумам Вярхоўнага Савета СССР (старшыня М. Калінін), а фактычна іх здзяйсняла Палітбюро ЦК УКП(б) на чале з Генеральным сакратаром.

Умацаванне асабістай улады І. Сталіна і пераход да дырэктыўных метадаў кіравання эканомікай з'явіліся вызначальнымі фактарамі ператварэння прынцыпу дэмакратычнага цэнтралізму ў рэжым аўтарытарызму з яго безумоўным падпарадкаваннем мясцовых структур цэнтральным органам як унутры кіруючай партыі, так і паміж імі – з аднаго боку, і шэраговымі партыйцамі – з другой.

У партыйнай структуры дамінаваў партыйны апарат – Палітбюро, уздымаючыся над ўсёй масай камуністаў СССР. Праз ЦК саюзных і аўтаномных рэспублік, абкамы, райкамы кіраўнікі партыі перадавалі ніжэйшым інстанцыям рознага кшталту дырэктывы для безумоўнага выканання. Ніжэйшыя інстанцыі пераймалі такі ж стыль працы і даводзілі свае распараджэнні да нізавых партыйных ячэяк.

Партыйнае кіраўніцтва паступова зрошчвалася з дзяржаўнымі структу-рамі, падпарадкоўваючы іх сваёй волі, і ўжо на пачатку 1930-х гг. гэты працэс фактычна завяршыўся. Пасля 1936 г. партыя складала канстытуцыйна зама-цаваны каркас, аснову піраміды цэнтралізаванай дзяржаўнай улады. Прынятыя ёю пастановы былі абавязковымі нават для вышэйшых дзяржаўных органаз улады.

Так, 3 лютага 1941 г. ЦК УКП(б) прыняў пастанову аб падзеле НКУС СССР на два наркаматы. В той самы дзень у адпаведнасці Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 3 лютага 1941 г. ён быў падзелены на НКУС СССР и Народны каміссарыят дзяржаўнай бяспекі СССР.

Пашыраўся спіс пасад савецкіх, гаспадарчых, адміністрацыйных органаў, устаноў навукі, культуры, адукацыі, вайсковых работнікаў (“наменклатура”), якія падлягалі зацвярджэнню толькі на вышэйшых прыступках партыйнай улады. Указанні кіраўніцтва КП(б)Б былі абавязковымі для выканання рэдак-цыямі газет і часопісаў. Партыя складала каркас, аснову піраміды цэнтралі-заванай дзяржаўнай улады.

Умацаванне сталінізму і пераход да дырэктыўных метадаў кіравання эканомікай з’явіліся вызначальнымі фактарамі ператварэння прынцыпу дэмакратычнага цэнтралізму ў рэжым аўтарытарызму з яго безумоўным падпарадкаваннем мясцовых структур цэнтральным органам як унутры кіруючай партыі, так і паміж імі - з аднаго боку, і шэраговымі партыйцамі – з другой.

Сацыяльнай апорай такой сістэмы кіравання былі людзі “Ленінскага” (1924) і “Кастрычніцкага” (1927) прызываў. А да канца першай пяцігодкі (1932) у кіруючыя органы БССР уліўся вялікі кантынгент рабочых і бяднейшых сялян, якія "вылучыліся" ў час індустрыялізацыі і калектывізацыі. Яны і занялі вакантныя і зноў створаныя пасады, якія з’яўляліся па меры разбухання дзяржаўнага апарату. 3/4 новых работнікаў мелі толькі элементарную і пачатковую адукацыю.

Умацаванне ролі партыі выявілася і ў падпарадкаванні прадстаўнічых органаў улады Саветаў, якія толькі стваралі бачнасць дыктатуры пралетарыяту. Лозунг “Уся ўлада Саветам” быў падменены фактычным поўнаўладдзем партыі. Невыпадкова ў 1926-1927 гг. у выбарах брала удзел толькі 46 % выбаршчыкаў.

Прыняцце Канстытуцыі БССР, акрамя іншага, мела на мэце актывізаваць удзел насельніцтва ў рабоце Саветаў усіх узроўняў. Іх фарміраванне і дзейнасць адбываліся на падставе дырэктыўных указанняў, якія выключалі крытыку партыйна-дзяржаўных органаў, спаборнасць кандыдатур, плюралізм думак. Ажыццяўляючы кіраўніцтва дзейнасцю Саветаў, КП(б)Б скіроўвала іх энергію, галоўным чынам, на вытворчыя працэсы, развіццё асветы і адукацыі.

Партыйны нагляд за Саветамі выяўляўся ў кадравай ратацыі дэпутатаў, абранні ў іх склад найбольш адданых сістэме і ідэйна загартаваных асоб, пазбаўленні ад “сацыяльна чужых”. Кандыдаты ў дэпутаты зацвярджаліся ў партыйных камітэтах і ішлі на выбары як прадстаўнікі “блоку камуністаў і беспартыйных”. Сама выбарчая кампанія мела вялікую палітычную значнасць. У прыватнасці, па таму, калі выбаршчык выканаў свой грамадзянскі абавязак, складалася ўражанне аб яго лаяльнасці Савецкай уладзе. Невыпадкова, людзі прыходзілі на выбарчыя пункты задоўга да яго адкрыцця, апранутыя па-святочнаму, з песнямі і музычнымі інструментамі. Так, пад час выбараў у Вярхоўны Савет БССР 26 чэрвеня 1938 г. іх узялі ўдзел аж 99, 6% выбаршчыкаў. З іх 99, 2% аддалі свае галасы за кандыдатаў у дэпутаты.

Прафесійныя саюзы з моманту свайго ўтварэння лічыліся абаронцамі інтарэсаў рабочага класа перад адміністрацыяй заводаў або іх уладальнікамі, але пасля таго, як у краіне ўсталявалася дыктатура пралетарыяту, увасобленая ў непадзельнай бальшавіцкай уладзе, гэтая грамадская арганізацыя згубіла самастойнасць і зрабілася прыдаткам дзяржаўнага апарату.

Прафесійныя саюзы ахапілі ўсіх рабочых галоўным чынам для таго, каб праз арганізацыю спаборніцтваў, павышэнне прыдукцыйнасці працы і інш. спрыяць паляпшэнню вытворчасці. Прафсаюзы рэкамендавалі лепшых рабочых да прэміравання, заняцця грамадскай пасады, уступлення ў камсамол або партыю. З’яўляючыся “школай камунізма”, прафсаюзныя камітэты прызначаліся партыйнымі органамі, знаходзіліся пад іх пільным наглядам і актыўна праводзілі іх палітыку. Тэрытарыяльныя прафсаюзы былі скасаваны. Нізавыя прафсаюзныя суполкі ў ліку іншыя грамадскіх арганізацый былі закліканы выконваць распараджэнні вышэйшых інстанцый.

Загартаваны ў класавых бітвах з буржуазіяй рабочы клас губляў былую сілу. З прафсаюзных статутаў было выдалена яго права на забастоўку. Прынцып дабрахвотнасці пры ўступленні ў прафсаюз парушаўся. Фактычна кожны рабочы быў павінен уступіць у прафесійную арганізацыю. Невыпадкова, што з 1922 па 1940 г. па рэспубліцы яна вырасла з 48 тыс. да 650 тыс. чалавек.

Прафкамы змагаліся з беспрацоўем, бралі ўдзел у рэканструкцыі прадпрыемстваў, сачылі за працоўнай дысцыплінай, клапаціліся аб павышэнні прадукцыйнасці працы. У абавязак ім былі выстаўлена барацьба з непісьменнасцю, культурна-асветніцкая праца і арганізацыя сацыялістычнага спаборніцтва.

Ва ўмовах сталінскага дыктату магчымасці беларускіх прафсаюзаў па выкананні галоўнай задачы - абароне правоў сваіх членаў - былі істотна абмежаваныя. Затое прафсаюзы часта выконвалі неўласцівыя ім функцыі, такія як арганізацыя сацыялістычнага спаборніцтва ці агітацыйна-прапагандысцкая работа сярод працоўных.

Вытворчыя пытанні ўсё часцей вырашаліся не на сходах або нарадах, а вузкім колам асоб, адміністрацыяй фабрыкі або завода. Сходы склікаліся галоўным чынам для арганізацыі чарговай кампаніі, крытыкі вінаватых або асуджэння шкоднікаў, для перадачы пэўных указанняў або інфармацыі, а таксама з нагоды “чырвонага свята”.

Аналагічныя, цэнтралізатарска-бюракратычныя працэсы адбываліся і ў маладзёжным руху. У верасні 1920 г. адбыўся І Усебеларускі з'езд Камуністычнага саюза моладзі, на якім прысутнічалі 40 дэлегатаў ад 3 тыс. чал. Больш за палову прысутных складалі члены і кандыдаты ў члены КП(б)Б. Камсамол адразу ж супрацьпаставіў сябе іншым маладзёжным арганізацыям, такім, як “Праца і свет”, “Яўрэйскі камсамол”, “Юнацкі сін-дыкалізм”. Да канца 1922 г. беларускія камсамольцы ліквідавалі "Югенд-Бунд”, Яўрэйскі камсамол, "Макабі" і інш. Да сяр. 1920-х гг. усе гэтыя арганізацыі не без удзелу партыйных органаў спынілі сваю дзейнасць. Пад моцны ідэйна-арганізацыйны ўціск камсамольцаў трапіў зусім лаяльны Савецкай уладзе гурток "Беларуская моладзь", які займаўся культурна-асветніцкімі пытаннямі, і ў 1923 г. быў вымушаны перапыніць сваю дзейнасць.

Камсамольцы бралі актыўны ўдзел ва ўсіх партыйных і дзяржаўных кампаніях: шэфствавалі над новабудоўлямі, змагаліся з непісьменнасцю і царквой, дапамагалі партыі ў правядзенні суцэльнай калектывізацыі, стварэнні МТС, займаліся ваенна-патрыятычным выхаваннем дзяцей і моладзі. Колькасць камсамольцаў імкліва расла: у 1922 іх налічвалася 2 600 чал., а ў 1940 – ужо больш за 247 000. Па прыкладу партыйных структур, ЛКСМБ быў строга іерархічнай арганізацыяй, які пераняў у КП(б)Б яе формы і метады працы.

Усе савецкія, прафсаюзныя, камсамольскія органы не выяўлялі ніякай ініцыятывы, чакалі дырэктыў ад парткамаў. Такім чынам, рашэнні партыйных органаў ставіліся імі вышэй рашэнняў заканадаўчых органаў. У той самы час адбылося зліццё партыйнага і савецкага дзяржаўнага апарату. Усе важнейшыя пасады ў дзяржаўным апараце займалі толькі камуністы, рэкамендаваныя вышэйшымі інстанцыямі. Напрыклад, кіруючыя работнікі Беларускай ССР зацвярджаліся ў Маскве, ў ЦК УКП(б), а рэспубліканскія наркомы, іх намеснікі і некаторыя іншыя – на бюро ЦК Кампартыі Беларусі; асобы, якія прызначаліся на пасады ў акругах, раёнах, — акруговымі або раённымі камітэтамі.

Поўнаўладдзе УКП(б) вызначыла дзейнасць усей палітычнай сістэмы – дзяржаўных органаў, грамадскіх арганізацый, ідэалогіі, сродкаў масавай інфармацыі, права і маралі. Толькі партыя мела права і магчымасць займацца распрацоўкай Канстытуцый. Такім чынам, у другой палове 1930-х гг. у СССР канчаткова сфарміравалася своеасаблівая палітычная сістэма кіравання савецкім грамадствам – сталінізм, заснаваная на ўладзе Камуністычнай партыі на чале з яе Генеральным сакратаром І. Сталіным і замацаваная ў Канстытуцыях СССР і саюзных рэспублік.

3. Перамога Савецкай улады ў барацьбе з унутранай і знешняй контррэва-люцыяй у 1917-1921 гг. у многім была абумоўлена высокімі якасцямі партыйнага і дзяржаўнага лідэра У. І. Леніна. Такім жа выніковым было яго кіраванне пад час ажыццяўлення новай эканамічнай палітыкі і ўтварэння СССР. Высокі аўтарытэт У. Леніна прадухіляў узнікненне ў партыі плыняў або фракцый. У 1922-1924 гг. з пагаршэннем яго здароўя асноўную ролю ў партыі і дзяржаве стала адыгрываць Палітбюро ЦК РКП(б) у складзе Л. Троцкага, Р. Зіноўева, Л. Каменева, А. Рыкава, М. Томскага, а таксама І. Сталіна.

Абраны Генеральным сакратаром І. Сталін яшчэ пры жыцці Леніна здолеў сканцэнтраваць у сваіх руках велізарную партыйную ўладу, а пасля смерці правадыра ўмела выкарыстаў яе супраць канкурэнтаў у барацьбе за аднаасобнае кіраванне. Дзякуючы адладжанай ім сістэме назначэнства, асноўныя пазіцыі ў апараце ЦК былі заняты адданым яму асобам. Па-другое, пад выглядам выхавання партыйнай масы ў духу ленінізма шэраговым камуністам укаранялася ў свядомасць неабходнасць падтрымкі генеральнай лініі партыі. Любыя іншыя ідэі, якія выказваліся камуністамі, у тым ліку таварышамі з ЦК, падаваліся ў сталінскай рыторыцы як левы, ці правы ўхіл у партыі.

Нарэшце, асноўнай сацыяльнай апорай генсака зрабіліся партыйцы новага прызыву. Не вельмі адукаваныя і спрактыкаваныя, яны з недаверам ставіліся да таварышаў-інтэлігентаў з дарэвалюцыйным стажам, затое вызначаліся гатоўнасцю выканаць любы загад. Менавіта да новых членаў партыі былі звернуты тэарэтычныя выкладкі І. Сталіна аб магчымасці пабудовы сацыялізму ў СССР, апублікаваныя ў артыкуле “Кастрычнік і тэорыя перманентнай рэвалюцыі Троцкага”. Гэтыя ж ідэі затым знайшлі падтрымку ў красавіку 1925 г. на ХV канферэнцыі УКП(б). Л. Троцкі звязваў пабудову сацыялістычнага грамадства ў СССР з перамогай сусветнай рэвалюцыі, але яго тэорыя не карысталася такой папулярнасцю, як сталінская.

З выгляду асноўнай прычынай супярэчнасцей, якія ўзніклі паміж былымі арганізатарамі Кастрычніка, з’яўляліся тэарэтычныя пытанні сацыялістычнага будаўніцтва, але на справе яны былі выкліканы барацьбой І. Сталіна і Л. Троцкага за аднасобную ўладу. Так, у 1926 г. з усіх членаў Палітбюро І. Сталін меў падтрымку рэдактара газеты “Правда” М. Бухарына, старшыні СНК СССР А. Рыкава, і старшыні УЦСПС М. Томскага, старшыні Рэвалюцыйнага Ваеннага савета К. Варашылава, В. Молатава, старшыні ЦВК СССР М. Калініна. Л. Троцкі абапіраўся на Р. Зіноўева і кандыдата ў члены Палітбюро Л. Каменева. Створаная імі “аб’яднаная апазіцыя” запатрабавала дэмакратызацыі партыі, а ў эканамічнай частцы – хутчэйшага развіцця цяжкой прамысловасці і ўзмацнення барацьбы з кулаком. У сваім звароце да ЦК апазіцыянеры нагадалі пра колішняе папярэджанне У. Леніна аб неадпаведнасці І. Сталіна займаемай пасадзе. Але большасць партыйнага апарату бачыла ў Сталіне меншае зло ў параўнанні з Троцкім і таму захавала прыхільнасць генеральнаму сакратару. Спроба Р. Зіноўева, Л. Каменева і Л. Троцкага знайсці падтрымку шараговых камуністаў у 1927 г., падчас святкавання 10-годдзя Кастарычніцкай рэвалюцыі скончылася адхіленнямі азначаных асоб ад высокіх пасад.

Аднак сталінскі курс на індустрыялізацыю і згортванне новай эканамічнай палітыкі не выключаў з’яўленне новых апазіцыянераў і нават адкрытых яго ворагаў. Як вынікала з прамовы Генеральнага сакратара на ліпеньскім (1928) Пленуме ЦК УКП(б) “Аб індустрыялізацыі і хлебнай праграме», варта было чакаць, што па меры прасоўвання савецкага народа па сацыялістычным шляху “супраціўленне капіталістычных элементаў будзе ўзрастаць, класавая барацьба будет абвастрацца”. За гэтым звычайным, на першы погляд, узорам сталінскай рыторыкі хавалася ўжо прынятае рашэнне аб выкарыстанні гэтай барацьбы для знішчэння сваіх палітычных праціўнікаў і ўмацавання аднасобнай улады. У гэтым напрамку ўжо працавалі створаная ім наменклатура, агітацыйна-прапагандысцкая машына, служба бяспекі і пракуратуры.

Узяты восенню 1929 г. партыйны курс на павелічэнне паказчыкаў вытворчасці прамысловай прадукцыі, паскарэнне тэмпаў індустрыялізацыі краіны, калектывізацыі сялянскіх гаспадарак не даваў запланаваных вынікаў. Прычына таго бачылася ў сабатажы і наўмыснай шкодніцкай дзейнасці. Выказаны І. Сталіным прагноз аб актывізацыі праціўнікаў сацыялізму знаходзіў пацвярджэнне. Працоўных пераконвалі ў тым, што аварыі, паломкі, эканамічныя няўдачы – нішто іншае, як справа рук шкоднікаў. Аб’ектам разгорнутай працяглай кампаніі па раскрыцці шкодніцкіх груповак у народнай гаспадарцы і сістэме кіравання зрабілася самая адукаваная і актыўная частка грамадства, здольная самастойна мысліць.

Сродкі масавай інфармацыі, прапагандысты і агітатары імкнуліся пераканаць савецкі народ у незлічонай колькасці праціўнікаў Савецкай улады. Пры тым на лаву падсудных сапраўды сталі трапляць не толькі “буржуазныя спецыялісты” або шкоднікі, а таксама і былыя “сацыял-здраднікі” – эсэры і меншавікі. Так, у 1930 г. было абвешчана аб “раскрыцці контррэвалюцыйнай арганізацыі” – “Працоўнай сялянскай партыі”, “шкодніцкай і шпіёнскай арганізацыі” па забеспячэння насельніцтва харчовымі прадуктамі, “Прамысловай партыі”, “Саюзнага бюро сацыял-дэмакратаў (меншавікоў). Характэр-на, што да пакарання смерцю прысуджалася толькі меншасць прыцягнутых да суда, а ў судовых працэсах удзельнічалі адвакаты.

З цягам часу нават гарантаваныя Канстытуцыяй 1924 г. куртатыя правы людзей былі жорстка абмежаваны “інтарэсамі дыктатуры пралетарыяту” і “рэвалюцыйнай мэтазгоднасці”. Характэрна, што разам са сфальсіфікаванымі органамі Аб'яднанага дзяржаўнага палітычнага ўпраўлення (АДПУ) матэрыяламі аб так званых “ворагах народа” сустракаліся рэальныя справы, якія сведчылі аб спробе савецкіх і партыйных работнікаў перашкодзіць усталяванню сталінскай дыктатуры. Гэтыя сумленныя людзі аб’ядналіся вакол Сырцова і Ламінадзе (1930), Смірнова, Эйсманта і Талмачова (1932), а таксама ў групе М. Руціна (Саюз марксістаў-ленінцаў) (1932). Але ўсе яны былі арыштаваны і жорстка пакараны.

У снежні 1932 г. міліцэйскія сілы перадаваліся ў падпарадкаване АДПУ, а ў ліпені 1934 г. яно было пераўтворана ў Галоўнае упраўленне дзяр-жаўнай бяспекі (ГУДБ) і ўключана ў саюзна-рэспубліканскі Народны камісарыят унутраных спраў (НКУС) СССР. Пры ім засноўвалася Асобая нарада (АНА), якая на саюзным узроўні замацавала практыку пазасудовых прыгавораў. Ёй падпарадкавалася разгалінаваная сістэма “троек” у рэспубліках, краях, аблас-цях, гарадах з удзелам начальнікаў ўпраўлення НКУС, сакратароў парткамі-тэтаў і пракуроры. Усю карніцкую іерархію ўзначальваў І. Сталін, а непасрэд-ным выканаўцам яго волі ў 1934-1936 гг. з’яўляўся наркам унутраных спраў і начальнік ГУДБ СССР Г. Ягода.

Відавочна, што рэарганізацыя праваахоўных органаў была абумоўлена планаваннем Сталіным масавых рэпрэсій. Іх неабходнасць бачылася яму ва ўзросшай апазіцыйнасці з боку саміх камуністаў за фарсіраваную індустрыялізацыю, гвалтоўную калектывізацыю, пагаршэнне жыццёвага ўзроўню народа. Так, асобныя ўдзельнікі XVII з’езда УКП(б) (студзень-люты 1934). пры галасаванні за новы склад ЦК партыі 270 дэлегатаў выказалі недавер І. Сталіну і прапанавалі сакратару Ленінградскага абкама партыі С. Кіраву заняць вышэйшую партыйную пасаду. І калі 1 снежня 1934 г. Кіраў быў застрэлены прама ў будынку Смольнага, дзе размяшчаўся абкам, то, нягледзячы на здзейсненыя арышты ўяўных арганізатараў забойства Л. Каменева і Р. Зіноўева, сапраўднае імя арганізатара гэтага злачынства ў многіх не выклікала сумненняў. Прадуманасць гэтай акцыі вынікае, у прыватнасці, са зместу пастановы ЦВК і СНК СССР “Аб унясенні змен у дзеючыя крымінальна-працэсуальныя кодэксы саюзных рэспублік”, прынятай у дзень забойства. У адпаведнасці з ёй, любы абвінавачаны ў здзяйсненні тэрарыстычнага акта пазбаўляўся права на дапамогу адваката, не мог падаць хадайніцтва аб памілаванні, а прыгавор аб вышэйшай меры пакарання выконваўся неадкладна. Характэрна, што ў ліку ахвяр апынулася больш паловы (1108 са 1966) дэлегатаў “з’езда пераможцаў”, у тым ліку 98 членаў ЦК са 139. У сакавіку 1935 г. быў прыняты Закон аб пакаранні членаў сямей так званых “здраднікаў Радзімы”, у выніку чаго сотні тысяч грамадзян былі зняволены, пазбаўлены працы, выключаны з навучальных устаноў і г.д.

Апагеем дзейнасці рэпрэсіўнай машыны Сталіна зрабіліся так званыя маскоўскія судовыя працэсы над прадстаўнікамі колішняй партыйнай і дзяржаўнай эліты СССР, абвінавачанымі ў самых разнастайных злачынствах су-праць савецкага народа. Ход і вынікі гэтых працэсаў шырока асвятляліся і каментаваліся ў прэсе, кінахроніцы, на мітынгах і сходах. Іх палітычны сэнс заключаўся ва ўмацаванні аднаасобнай улады Сталіна, псіхалагічным падаўленні ўсіх нязгодных с бягучай палітыкай, згуртаванні ўсяго народа вакол правадыра, стварэнні атмасферы лютай нянавісці да выкрытых і тайных “ворагаў народа”.

Відную ролю ў ходзе тых судзілішчаў адыгрываў Генеральный пракурор СССР А. Вышынскі. Менавіта ён укараніў у судовую практыку правіла, паводле якога, асноўным доказам віны падсуднага з’яўлялася прызнанне ў злачынстве. Невыпадкова таму следчыя выкарыстоўвалі ўсе магчымыя спосабы, у тым ліку пыткі, каб “выбіць” з арыштаванага неабходныя паказанні. Пры гэтым і непрызнанне віны зусім не ўратоўвала яго ад “вышэйшай меры сацыяльнай абароны”. У ліку першых такі працэс адбыўся ў 1936 г. па сфабрыкаванай справе аб “Антысавецкім аб'яднаным трацкісцка-зіноўеўскім цэнтры” ў складзе Р. Зіноўева, Л. Каменева і інш., які скончыўся смяротнымі прысудамі абвінавачаным. У студзені 1937 г. суд разглядзеў справу аб так званым “Паралельным антысавецкім трацкісцкім цэнтры”. Яго ўяўныя члены былі расстраляны (Г. Пятакоў) або (К. Радэк і Г. Сакольнікаў) загінулі ў турме.

Гэтыя сфальсіфікаваныя ад пачатку да канца працэсы служылі часткай кампаніі, скіраванай супраць былых ленінскіх саратнікаў, бальшавікоў з дарэвалюцыйным стажам, каб паказаць як тонка маскіруецца контррэвалюцыя і як заглыблены яе карані. Знішчэнне ўсіх тых, хто прама ці ўскосна, раней ці зараз меў дачыненне да непралетарскіх партый, непрацоўных класаў, усіх тых, на каго падаў цень падазрэння ў варожасці сацыялізму і г.д., было другім этапам рэпрэсіўнай палітыкі, якая мела характар дзяржаўнага тэрору.

У 1937 г. І. Сталін даў больш шырокае, чым у 1928 г., тэарэтычнае абгрунтаванне рэпрэсіўнай палітыкі. У сваім дакладзе на лютаўска-сакавіцкім (1937) пленуме ЦК УКП(б) «Аб асаблівасцях партыйнай работы і мерах ліквідацыі трацкісцкіх і іншых двурушнікаў» ён даводзіў, што “ў савецкім грамадстве па меры яго паспяховага прасоўвання да сацыялізму супраціўленне рэшткаў варожых класаў не змяншаецца, а набывае крайнія формы; таму і класавая барацьба не затухае, а больш і больш абвастраецца, перамяшчаючыся ў сферу рэпрэсіўных захадаў супраць тых, хто шкодзіць справе сацыялізму”.

Тым самым пачалася беспрэцэдэнтая хваля арыштаў служачых ўсіх устаноў, вайскоўцаў, дзеячаў культуры і іншых катэгорый грамадзян, галоўным чынам тых, чыя творчая або службовая біяграфія сфарміравалася ўжо пры савецкай уладзе. Асаблівы грамадскі рэзананс меў працэс чэрвеня 1937 г. па справе так званых удзельнікаў “ваенна-фашысцкай змовы ў Рабоча-Сялянскай Чырвонай Арміі” – М. Тухачэўскага, І. Якіра, І. Убарэвіча і іншых вя-домых камандзіраў. Арышты герояў грамадзянскай вайны, маршалаў, генералаў не спыняліся да вайны.

Дата добавления: 2014-01-07