Лидером Якобинской диктатуры был 2 страница

Згодна з ім, ад Расіі аддзяліліся Польшча, Курляндыя, Літва, Ліфляндыя, Эстляндыя і большая частка Беларусі. На Каўказе да Турцыі адыходзілі Карс, Ардаган і Батум. Украіна і Фінляндыя прызнаваліся самастойнымі дзяр-жавамі. Усяго Расія страціла тэрыторыю каля 1 млн км² з насельніцтвам больш за 50 млн. чалавек, яе армія і флот мусілі дэмабілізавацца. Бальшавіцкі ўрад абавязаўся выплаціць Германіі 6-мільярдную кантрыбуцыю і дадаткова – 500-мільённую (у залатых рублях) кампенсацыю на панесеныя ёй страты.

Заключэнне сепаратнага міру выклікала ўнутрыпалітычны крызіс у нетрах расійскага грамадства і нават самой кіруючай партыі. Фракцыйная група так званых “левых камуністаў”, левыя эсэры і іншыя ваяўніча настроеныя элементы заклікалі да “рэвалюцыйнай вайны” з Германіяй. Але ленінскі ўрад разглядаў падпісаны дагавор як “перадышку” для ўмацавання сваёй улады.

Брэсцкі мір яшчэ больш пагоршыў становішча беларускіх зямель. Як вядома, пад нямецкую акупацыю трапіла большая іх частка, а рэшткі – уклю-чаны ў зноў створаную Заходнюю вобласць (Камуну).

Падпісаны без удзелу беларусаў дагавор зусім не ўлічваў іх інтарэсаў, што абумовіла абвяшчэнне 25 сакавіка 1918 г. БНР сваёй незалежнасці ад РСФСР. Між тым РКП(б) не прызнаў БНР і не разглядаў акупіраваныя раёны Беларусі канчаткова адарванымі ад Расіі. Неўзабаве ў яе буйнейшых гарадах – Мінску, Магілёве, Бабруйску і інш. былі створаны падпольныя камуністычныя камітэты, якія стваралі партызанскія атрады, праводзілі агітацыйна-прапагандысцкую работу, вербавалі дабрахвотнікаў у Чырвоную Армію і многае іншае. У першай палове жніўня народная барацьба супраць захопнікаў, якая каардынавалася Краявым камітэтам камуністычных арганізацый Беларусі і Літвы, падштурхнула акупантаў да новых перагавораў з савецкім урадам. У значнай ступені іх неабходнасць узмацнялася пагаршэннем ваеннага становішча Германіі ў яе барацьбе з Антантай.

27 жніўня 1918 г. быў падпісаны руска-германскі Дадатковы дагавор, у адпаведнасці з якім немцы за пэўную матэрыяльную кампенсацыю абавя-заліся пачаць эвакуацыю сваіх войск з занятых расійскіх тэрыторый. У ліку першых на Беларусі вызваленню ад акупантаў у верасні-месяцы падлягалі Лепельскі і Полацкі паветы.

У кастрычніку Савецкі ўрад выплаціў першую (і апошнюю) частку кантрыбуцыі ў аб’ёме 83 533 кг золата і эвакуацыя немцаў з Беларусі набыла незваротны характар. Іх адносіны з мясцовымі рэвалюцыйнымі камітэтамі, Саветамі, часцямі Заходняй Чырвонай Арміяй былі, як правіла, бесканфлікт-нымі. Спробы акупантаў забраць з сабой увесь рухомы састаў і іншыя матэ-рыяльныя каштоўнасці у большасці выпадкаў поспеху не мелі.

Адрачэнне 9 лістапада кайзера Вільгельма ІІ ад трона і прызнанне Германіяй 11 лістапада свайго паражэння ў вайне дазволіла Расіі вызваліцца ад навязанага ёй Брэсцкага мірнага дагавору і фарсіраваць аднаўленне Савец-кай улады ў акупіраваных раёнах. Але на Беларусі гэты працэс запаволіўся ад да канца года.

Такім чынам, Брэсцкі дагавор у лёсе беларускага народа асацыіруецца, найперш, з недальнабачнай палітыкай бальшавікоў па дасягненні міру. У параўнанні з ёй спроба беларускіх дзеячаў дамагчыся дзяржаўнага сама-вызначэння нават ва ўмовах германскай акупацыі мела больш здаровы сэнс і дабратворныя наступствы.

(у арыгінале)2.Беларускае пытанне пры афармленні Версальска-Вашынгтонскай сістэмы

2. Восенню 1918 г. ваенна-палітычнае становішча краін Чацвярнога саюза рэзка пагоршылася. Пад націскам сіл Антанты прызналі сябе пераможанымі Балгарыя, за ёй – Турцыя, Аўстра-Венгрыя. Апошняй гэта зрабіла Германія. 11 лістапада яе дэлегацыя была вымушана падпісаць ў штабным вагоне галоўнакамандуючага саюзнымі сіламі маршала Ф. Фоша дагавор аб перамір’і. Яшчэ да афіцыйнага заключэння міру краіны Францыя, Англія і ЗША запатрабавалі ад немцаў вызвалення акупіраваных тэрыторыі, здачы пераможцам 2 500 цяжкіх артылерыйскіх гармат, 25 000 кулямётаў, 5 000 грузавікоў, 5 000 самалётаў, усіх падводных лодак і 150 000 вагонаў.

Спыненне баявых дзеянняў запатрабавала вырашэння многіх пытанняў пасляваеннага ўладкавання сусвету, у тым ліку – падпісання мірных дагавораў паміж варагаваўшымі бакамі, прызнання статусу зноў створаных краін і вызначэння іх межаў, прыняцця захадаў па прадухілення новых сусветных канфліктаў.

З гэтай нагоды краіны-пераможцы ўзялі на сябе клопат па падрыхтоўцы ў Парыжы мірнай канферэнцыі. Яшчэ напярэдадні яе склікання паміж асобнымі яе ўдзельнікамі выявіліся пэўныя супярэчнасці. Так, Францыя (прэм’ер-міністр Ж. Клемансо), якая панесла найвялікшыя страты ў вайне, імкнулася кампенсаваць іх за кошт Германіі і не дапусціць яе далейшага ваенна-палітычнага і эканамічнага ўздыму. Велікабрытанія (прэм’ер-міністр Д.Лойд-Джордж) і ЗША (прэзідэнт В. Вільсан) не падзялялі імкнення Францыі да істотнага зніжэння эканамічнага патэнцыялу немцаў, бо не жадалі яе непадзельнага дамінавання ў кантынентальнай Еўропе.

Адзінае, бадай, што яднала саюзнікаў, гэта было шчырае нежаданне ўдзелу ў канферэнцыі Савецкай Расіі. Па-першае, яны разглядалі яе выхад з вайны як здраду саюзніцкаму абавязку. Па-другое, прыезд у Парыж савецкай дэлегацыі мог азначаць міжнароднае прызнанне РСФСР. Менавіта таму, Парыжская канферэнцыя пачала працу 18 студзеня 1919 г. без яе, у складзе 27 краін і 5 англійскіх дамініёнаў.

28 красавіка ўдзельнікі канферэнцыі прынялі рашэнне аб утварэнні арга-нізацыі, здольнай каардынаваць міжнародныя адносіны, якая атрымала назву Ліга Нацый са штаб-кватэрай у Жэневе (Швейцарыя). Асноўнымі органамі арганізацыі з’яўляліся Асамблея, Савет Лігі Нацый і сакратарыят на чале з Генеральным сакратаром. Характэрна, што ЗША, занепакоеныя магчымасцю ўмяшання гэтай арганізацыі ў свае справы, не сталі далучацца да яе і не ратыфікаваць яе Статут.

Першы з важнейшых мерапрыемстваў, здзейсненых арганізатарамі канферэнцыі, стала падпісанне 28 чэрвеня 1919 г у Версалі мірнага дагавору з Германіяй. Паводле яго, немцы не толькі гублялі свае каланіяльныя ўладанні, але і ўласныя тэрыторыі. Так, частка германскіх зямель (Эльзас і Латарынгія) перадаваліся Францыі, Бельгіі, Даніі. Да Польшчы далучаліся частка Сілезіі, Пазнанская вобласць, 50-кіламетровая паласа ўздоўж германскай мяжы і Балтыйскае ўзбярэжжа ва Ўсходняй Прусіі. Данцыг набываў статус “вольнага горада”, але ўваходзіў у польскую мытную зону. Саарская вобласць пераходзіла пад кіраванне Лігі Нацый. Германскія землі па берагах Рэйна ператвараліся ў дэмілітарызаваную зону. Узброеныя сілы краіны пазбаўляліся авіяцыі, танкаў, падводнага флоту, а асабовы склад не мог перавышаць 100 000 чал., якія камплектаваліся з дабрахвотнікаў.

На Германію ўскладаўся асноўны цяжар рэпарацый краінам Антанты за панесеныя імі ваенныя страты.

У выніку тонкіх дыпламатычных хадоў большасць правоў (мандатаў) на кіраванне германскімі калоніямі і канцэсіямі атрымалі Англія, Францыя і Японія. Сваё незадавальненне такім падзелам “трафеяў” выказалі ЗША і Кітай, адмовіўшыся ад ратыфікацыі Версальскага дагавору.

10 верасня 1919 г. адбылося падпісанне Сен-Жэрменскага мірнага дагавору пераможцамі (ЗША, Англіяй, Францыяй, Італіяй і Японіяй) і былой саюзніцай Германіі – Аўстрыяй, у якім абгаворваліся яе тэрытарыяльныя межы, абарончыя магчымасці, эканамічныя абавязацельствы (рэпарацыі). Венгрыя, Чэхаславакія, Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў набывалі самастойнасць. У выніку ад былой шматнацыянальнай імперыі заставалася невялікая альпійская рэспубліка з монаэтнічным насельніцтвам каля 6 млн чал.

27 лістапада 1919 г. у Нёйі (прадмесце Парыжа) адбылося падпісанне аналагічнага дагавору з Балгарыяй, які прадугледжваў адабранне ў яе значных тэрыторый (Заходняя Фракія, Паўднёвая Дабруджа) разам з этніч-нымі балгарамі, вялікія рэпарацыі (амаль чвэрць нацыянальных багаццяў), істотныя абмежаванні ўзброеных сіл.

4 чэрвеня 1920 г. Венгрыя як былая саюзніца Германіі таксама была вымушана падпісаць у Трыанонскім палацы Версаля навязаны ёй пераможцамі дагавор. У выніку яе тэрыторыя скарачалася ў 3, а насельніцтва – у 2, 5 разы. Рэпарацыі істотна падрывалі эканамічны патэнцыял краіны. Лік узброеных сіл абмяжоўваўся 35 тыс. дабрахвотнікамі.

Нарэшце, 10 жніўня 1920 г. у г. Сеўр (Францыя) асобныя краіны-пераможцы з удзелам зноў створаных (Польшча, Чэхаславакія, Арменія і інш.) падпісалі мірны дагавор са спадкаемцай Асманскай імперыі – Турцыяй. Частка зямель была адыйшла да Грэцыі і Італіі, а іншыя шматлікія, раскіданыя па трох частках сусвету тэрыторыі, былі перададзены пад нагляд (мандат) Францыі і Англіі, а пралівы Басфор і Дарданэлы – пад кантроль між-народнай камісіі. Туркам дазвалялася мець войска не больш за 50 тыс. чал. Абураны вынікамі дагавору турэцкі ўрад адмовіўся яго ратыфікаваць. Каб урэгуляваць усе спрэчныя праблемы, спатрэбілася яшчэ адна сустрэча паўнамоцных дэлегацый у Лазане (Швейцарыя).

Такім чынам, пасля завяршэння Першай сусветнай вайны 1914-1918 гг. у выніку Парыжскай канферэнцыі, Версальскага, Сен-Жэрменскага, Нёйіскага, Трыанонскага, Сеўрскага дагавораў у Еўропе склалася своеасаблівая сістэма міжнародных адносін. Нягледзячы на стварэнне Лігі Нацый, вызначальную ролю ў яе функцыянаванні адыгрывалі Англія і Францыя. Версальская сістэма была скіравана на ўмацаванне палітычнага і эканамічнага становішча краін-пераможцаў, а таксама асобных зноў створаных дзяржаў. Разам з тым яе антысавецкая і антыгерманская накіраванасць не спрыялі пасляваеннаму ўрэгуляванню міжнароднага жыцця.

Акрамя таго, ЗША, якія не далучыліся да Версальскай сістэмы, таксама выказвалі прэтэнзіі на ролю арганізатара пасляваеннага ўладкавання сусвету. Так, з 12 лістапада 1921 па 6 лютага 1922 г. у Вашынгтоне працавала канферэнцыя з удзелам 9 краін і 5 брытанскіх дамініёнаў па абмежаванні марскіх узбраенняў і праблемах Далёкага Усходу і басейну Ціхага акіяну.

Такім чынам, пагадненні, падпісаныя на канферэнцыі ў сталіцы ЗША 1919-1920 гг., завяршылі працэс утварэння буйнейшымі дзяржавамі новага сусветнага парадку, які ўвасобіўся ў так званай Версальска-Вашынгтонская сістэме.

Адной з найбольш выразных яе праяў на еўрапейскім кантыненце

Адна з найбольш выразных праяў яе дзейнасці на еўрапейскім кантыненце выявілася ў адраджэнні і стабілізацыі Польшчы (ІІ Рэчы Паспалітай Польскай). Вызначальную ролю ў гэтым працэсе адыгрывалі Англія, Францыя і ЗША, якія імкнуліся ператварыць яе ў інструмент барацьбы з Савецкай Расіяй.

Варта адзначыць, што канфрантацыя паміж палякамі і бальшавікамі ўзнікла неўзабаве пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі і не знікла нават пасля прызнання 16 лістапада 1918 г. Савецкім урадам незалежнасці Польшчы. Мала таго, “начальнік дзяржавы” Ю. Пілсудскі паставіў на мэце аднаўленне Рэчы Паспалітай у межах 1772 года, у тым ліку вяртанне да яе ўкраінскіх, беларускіх, літоўскіх і іншых зямель. Ваенныя планы Ю. Пілсудскага знайшлі поўную маральную і матэрыяльную падтрымку кіраўніцтва Антанты. У распачатай вайне 1919-1920 гг. беларускі народ і яго зямля апынуліся аб’ектам барацьбы паміж Польшчай і Савецкай Расіяй. Самі беларусы не маглі адкрыта заявіць аб сваёй волі, бо ні БССР, ні ЛітБел не былі прызнаны міжнароднай супольнасцю і не мелі прадстаўніцтва на Парыжскай канферэнцыі. Акрамя таго, палякі не прызнавалі азначаныя рэспублікі створанымі ў выніку свабоднага волевыяўлення беларускага народа, а небеспадстаўна лічылі іх бальшавіцкімі крэатурамі.

З другога боку спробы беларускіх дзеячаў у 1919-1920 гг. дамагчыся прызнання БНР суседнімі дзяржавамі ў большасці не мелі плёну. Так, РСФСР катэгарычна адмовілася гэта рабіць па прынцыповых меркаваннях. У 1918 г., пад час гетманства Скарападскага Украіна прыняла беларускую дыплама-тычную місію. У 1919-1920 гг. у Рызе, Таліне, Гельсінфорсе, Капенгагене, Празе, Лондане, Парыжы, Берліне былі місіі БНР, але ўсе яны не мелі дыпла-матычнага статусу. Не мелі афіцыйнай сілы і адзінкавыя звароты лідэраў БНР. Так, у маі 1919 г. дэлегацыя на чале з А. Луцкевіча наведала Парыж і падала арганізатараў канферэнцыі адмысловы мемарандум з просьбай аб прызнанні незалежнасці БНР.

Ва ўмовах, калі беларускім руху вызначылася некалькі (савецкая, поль-ская, літоўская, незалежніцкая) накірункаў, змест беларускага пытання так-сама трактаваўся па-рознаму і яго вырашэнне без аўтарытэтнай сілы зда-валася нерэальным. Найбольш шчыльныя стасункі звязвалі дзеячаў БНР з Польшчай, але не настолькі плённыя, каб беларускі народ атрымаў дзяржаўнасць у межах свайго этнічнага рассялення. У 1919 г. многім з іх стала зразумела, што Ю. Пілсудскі разглядае беларусаў як дадатковую сілу ў барацьбе з бальшавізмам і далей абяцанняў аб іх самастойнай дзяржаве ён не пойдзе.

Свае інтарэсы праследавала і Літоўская Тарыба, калі пайшла на ўтва-рэнне так званага Міністэрства беларускіх спраў, бо імкнулася абараніць Віленшчыну і Гродненшчыну ад анексіянісцкіх праектаў Польшчы.

Такім чынам, беларускае пытанне так і не было агучана на Парыжскай канферэнцыі. Ускосна яно закраналася ў кантэксце прымірэння Польшчы і Літвы, якія канфліктавалі з-за беларускіх зямель. У выніку ў чэрвені-ліпені 1919 г. па рашэнні кіраўніцтва Антанты паміж дзвюма дзяржавамі была праведзена часовая мяжа, так званая “Лінія Фоша”.

1919-1920 гг. увага ўдзельнікаў Парыжскай канферэнцыі была прыцягнута барацьбой з бальшавізмам, у тым ліку і савецка-польскай вайной. Але Антанта ніколі не разглядала Раду БНР (як Вышэйшую, так і Народную) як сур’ёзнага прэтэндэнта на ўладу і нават пад час адступлення палякаў ў ліпені 1920 г. не далі згоды на перадачу Беларусі пад пратэктарат Лігі Нацый.

3. Неўзабаве пасля заканчэння сусветнай вайны ўрад незалежнай Польшчы выказаў прэтэнзіі на ўсходнія землі колішняй Рэчы Паспалітай. Савецкае кіраўніцтва неаднаразова, пачынаючы са снежня 1918 г., заярталася з прапановай аб мірных перагаворах, але безвынікова. Дзякуючы падтрымцы Антанты, патрыятычнаму ўздыму, колькаснай і матэрыяльна-тэхнічнай перавазе легіянераў над Чырвонай Арміяй, да восені 1919 г. ім удалося заваяваць вялікую частку Украіны і Беларусі. Вярхоўны Савет Антанты раіў Польшчы заснаваць свае ўсходнія межы па так званай “лініі Керзана”, якая звязвала Гродна – Няміраў – Брэст – Перамышль – Карпаты. Але Начальнік дзяржавы Ю. Пілсудскі спадзяваўся на далейшыя ваенныя поспехі і не прыслухаўся да парады.

Між тым вясной 1920 г. ваенна-палiтычнае становiшча Савецкай Расii значначна палепшылася, што дало магчымасць сканцэнтраваць супраць польскіх захопнікаў значныя сілы. Непасрэднай падрыхтоўкай летняй кампанii займаўся У. I. Ленiн. Праз тыдзень пасля наступлення Заходняга фронта 11 лiпеня 1920 г. быў вызвалены Мiнск, затым Вiльня, Лiда, Гродна. У гэты ж час англійскі міністр замежных спраў Дж. Керзан накіраваў у Маскву ноту з патрабаваннем спыніць наступленне Чырвонай Арміі і за-ключыць перамір’е з Польшчай. 7 жніўня 1920 г. польскі ўрад пацвердзіў аб сваёй гатоўнасці да перагавораў, але Савецкі ўрад адрэагаваў на яго толькі 17 жніўня, калі Чырвоная Армія пацярпела сакрушальнае паражэнне пад Вар-шавай і легіянеры перайшлі ў контрнаступленне.

На перагаворах у Мінску польская дэлегацыя была вымушана пагадзіцца на перанос "лініі Керзана" яшчэ больш на ўсход. 12 кастрычніка ў Рызе быў падпісаны прэлімінарны (папярэдні) мірны дагавор. 18 кастрычніка ваенныя дзеянні былі спынены, а дыпламаты селі за стол перагавораў, якія доўжыліся 5 месяцаў.

Польскія дэлегаты, зыходзячы з таго, што вайна ішла за землі, захопленыя Расіяй пад час падзелаў Рэчы Паспалітай, настойвалі на перагаворах выключна з дэлегацыяй РСФСР.

Расійскі бок прапанаваў іншы спосаб усталявання пасляваенных межаў, заснаваны на прынцыпе самавызначэння народаў, які абавязваў палякаў прызнаць законнасць не толькі РСФСР, але УССР і БССР. У адпаведнасці з такой формулай, з савецкага боку ў падпісанні дагавору павінны былі ўдзельнічаць тры дэлегацыі.

Польскія дэлегаты выступіла супраць удзелу БССР на той падставе, быццам яна не з’яўлялася самастойнай, а была штучна створана ўладамі РСФСР. Яны нагадалі таксама, што пры перадачы Літве Вільні і Віленскага края, якая адбылася ў адпаведнасці з мірным дагаворам ад 12 ліпеня 1920 г., Савецкая Расія ўлічвала этнаграфічных асаблівасцей гэтых тэрыторый. Нарэшце было відавочна, што і сама тэрыторыя БССР уключала далёка не ўсе беларускія землі. У выніку 10 верасня 1920 г. ВРК БССР выдаў дэлегацыі РСФСР мандат на вядзенне мірных перагавораў. У пратаколах перагавораў значылася, што РСФСР упаўнаважана прадстаўляць інтарэсы БССР.

Кіраўнікі ВРК А. Чарвякоў і І Клішэўскі выехалі ў Рыгу ў якасці экспертаў.

Мірны дагавор быў падпісаны 18 сакавіка 1921 г. у Рызе паміж РСФСР (таксама і ад імя БССР) і УССР, з аднаго боку, і Польшчай, – з другога, які паклаў канец савецка-польскай вайне. Рыжскі дагавор замацоўваў увахо-джанне Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі, дзе пераважала непольскае насельніцтва, у Польшчу і ўсталёўваў новую дзяржаўную мяжу.

Абодва бакі абавязваліся паважаць дзяржаўны суверэнітэт адзін аднаго, на сваіх тэрыторыях устрымлівацца ад недружалюбнай прапаганды і не дазваляць дзейнасці варожых арганізацый.

РСФСР і УССР узялі абавязацельства заплаціць Польшчы 30 млн руб. у залатых манетах або злітках як прызнанне «актыўнага ўдзелу Польскай Рэспублікі ў гаспадарчым жыцці былой Расійскай імперыі». Акрамя таго, РСФСР і УССР пагадзіліся вярнуць Польшчы навуковыя і культурныя каштоўнасці, вывезеныя с тэрыторыі Рэчы Паспалітай пад час яе падзелаў.

Складзены на рускай, украінскай і польскай мовах дагавор быў ратыфікаваны 14 красавіка 1921 г. Усерасійскім ЦВК, 17 красавіка – ЦВК Украінскай ССР, 15 красавіка – Сеймам Польшчы і набыў законную сілу.

У выніку юрыдычна бездакорна аформленага, але па сутнасці – несправядлівага ў дачыненні ўкраінцаў і беларусаў дагавору іх этнічная тэрыторыя апынулася падзеленай на дзве часткі. Як і падчас Брэсцкага міру, беларускія землі апынуліся разменнай манетай у авантурнай палітыцы У. Леніна, Л. Троцкага і іншых бальшавікоў.

Лютаўская і Кастрычніцкая рэвалюцыі паскорылі працэс эміграцыі з Расіі. Асабліва моцныя эміграцыйныя плыні назіраліся ў гады грамадзянскай вайны і замежнай інтэрвенцыі. Усяго з 1917 па 1920 гг. з былой Расійскай імперыі выехала каля 2 млн чал, у тым ліку з Беларусі – 122 тыс.

У ліку прычын ад’езду людзей на чужбіну – немагчымасць існавання ва ўмовах гаспадарчай разрухі, пошукі лепшай долі і інш. Але асноўная маса людзей пакідала радзіму па палітычных матывах: адны ратаваліся ад праследаванняў за злачынствы перад Савецкай уладай, другія не маглі змірыцца з новым сацыяльна-палітычным ладам, іншыя – для таго, каб працягваць барацьбу за свае ідэалы з апорай на міжнародныя арганізацыі.

Цэнтрамі беларускай палітычнай эміграцыі размяшчаліся, як правіла, у буйнейшых гарадах еўрапейскіх дзяржаў – Вільні, Коўне, Рызе, Дзвінску, Рэвелі, Празе, Варшаве, Берліне. Асноўную масу гэтых эмігрантаў складалі дзеячы БНР, беларускія эсэры, сацыял-дэмакраты, сацыялісты-федэралісты т ўсе тыя, хто праследаваўся бальшавікамі.

Пасля эвакуацыі германскіх войск з Беларусі, тыя, хто не прымаў Савецкую ўладу, былі вымушаны падалася ў Коўна, сталіцу тагачаснай Літвы, дзе ўжо пражывала каля 45 тыс. беларусаў. Літоўскі ўрад, зацікаўлены ў іх сумеснай з беларусамі барацьбе супраць бальшавікоў і польскіх інтэрвентаў, пайшоў на ўтварэнне Міністэрства беларускіх спраў. Гэта арганізацыя, складзеная з дзеячаў БНР, зрабіла шмат для абароны інтарэсаў сваіх землякоў. Упрыватнасці, з яе ўдзелам было заснавана і актыўна працавала акцыянернае беларускае выдавецтва "Таварыства імя Францішка Скарыны". У Коўна пэўны час дзейнічала замежнае Бюро ЦК БПС-Р. Пасля Рыжскага міру менавіта тут распрацоўваліся планы па ўздыму партызанскага руху як у Заходняй Беларусі, так і ў БССР.

Пасля таго, як Літве была перададзена Вільня і Віленскі край, дзейнасць беларускай эміграцыі ў напрамку абароны сваіх правоў стала абмяжоўвацца. З-за адмовы дзеячаў БНР прызнаць Віленшчыну часткай Літвы, мясцовыя ўлады прымусілі эмігрантаў у канцы 1923 г. пакінуць краіну. З пераходам Вільні пад юрысдыкцыю Польшчы важную ролю ў эмігранцкім асяроддзі і ўсёй беларускай дыяспары адыгрывалі Беларускі Нацыянальны камітэт; Беларускі культурна-асветніцкі цэнтр, Выдавецтва беларускіх кніг і часопісаў ("Беларускі сцяг" "Крывіч")

З пачаткам савецка-польскай вайны актывізавалася створаная ў Рызе Вайскова-дыпламатычная місія БНР у Латвіі і Эстоніі, якая займалася справамі бежанцаў і эмігрантаў. Для гэтых жа мэтаў у снежні 1919 г. былі створаны рэгістрацыйна-пашпартныя аддзяленні ў Лібаве і Рэвелі. Разам з палітычнай дзейнасцю эмігранты займаліся кудьтурна-асветніцкай працай. Імі былі адкрыты Беларускі клуб, таварыства "Бацькаўшчына", маладзёжны гурток, курсы беларусазнаўства, выдавалі часопіс "На чужыне".

Дамова РСФСР з Латвіяй ад 11 жніўня 1920 г. абавязала прыпыніць дзейнасць антысавецкіх арганізацый, неўзабаве таму ўрад БНР і яго дыпла-матычныя місіі мусілі пераехаць у Літву (Каунас). Але існаванне беларускай палітычнай эміграцыі не забаранялася. Так, 20 кастрычніка 1920 г. з іх удзелам адбылася канферэнцыя з мэтай утварэння аб’яднанага нацыянальнага блоку. На пачатку 1920-х гг. у Латвіі склалася буйная беларуская дыяспара. У 1924 г. тут з’явіліся асветніцкія таварыствы – "Рунь" і "Беларуская хата". Беларускія інтэлігенты здолелі наладзіць працу 4 беларускіх школ, 1 гімназіі і выхад часопіса "Школа і жыццё". Тут жа дзейнічала Беларускае навукова-краязнаўчае таварыства і выходзіла газета "Голас беларуса". Неспрыяльная беларускім эмігрантам палітыка прымушала іх дамагацца культурнай аўтаноміі. Але ў 1934 г. з прыходам да ўлады дыктатара К. Ульманіса амаль усе беларускія арганізацыі перапынілі сваё існаванне.

З пачатку 1920-х і да канца другой сусветнай вайны буйнейшым цэнтрам эміграцыі і месцам размяшчэння кіраўніцтва БНР з’яўлялася сталіца Чэхаславакіі – Прага. Тут у верасні 1921 г. была склікана нацыянальна-палітычная канферэнцыя. 37 яе ўдзельнікаў заявілі аб тым, што "Беларусь павінна быць дзяржавай непадзельнай і ні ад каго не залежнай”. Яны ж пацвердзілі акт ад 25 сакавіка 1918 г. аб незалежнай БНР, салідарызаваліся са слуцкімі паўстанцамі і выказалася супраць Рыжскага міру. У Празе групоўка нацыянальных сіл адбывалася вакол культурных таварыстваў імя Ф. Ска-рыны (часопіс "Іскры Скарыны”) і “Сокал”.

Поспехі палітыкі беларусізацыі ў БССР вабілі беларускіх эмігрантаў на Радзіму. Так, у кастрычніку 1925 г. ў Берліне адбылася II Беларускую нацыянальную нараду з удзелам прадстаўніка БССР Дз. Жылуновіча. Канферэнты прызналі Мінск “адзіным цэнтрам нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння Беларусі”. Амаль увесь урад БНР на чале з А. Цвікевічам вяр-нуўся у Мінск. Асобныя дзеячы засталіся ў Празе, гуртуючыся вакол Рады БНР пад старшынствам П. Крэчэўскага. Тут жа заставалася пячатка і дзяр-жаўны архіў. Але пасля ўсталявання дыпламатычных кантактаў Чэхаславакіі і СССР яе ўрад перапыніў кантакты з БНР.

У снежні 1930 г. у Парыжы быў заснаваны "Хаурус" – культурна-асветніцкая арганізацыя беларускіх працоўных. За 8 месяцаў іх існавання ўзнікла 5 філій з 350 сябрамі. У 1936 г. тут стаў выдавацца “Бюлетэнь” – адзіны беларускі часопіс у Заходняй Еўропе, а з 1938 г. – газета “Рэха” - орган беларускай працоўнай эміграцыі. У снежні 1938 г. была заснавана Беларуская жаночая грамада імя Цёткі. Галоўная мэта – аб’яднанне кабет. 25 сакавіка 1939 г. у беларусы Парыжа святкавалі Дзень незалежнасці БНР.

У Празе, Берліне, Мюнхенн, Варшаве, Рыме, Бруселі існавалі беларускія студэнцкія арганізацыі.

Трэць эмігрантаў папоўнілі беларускую дыяспару ў Амерыцы. Буй-нейшым месцам згуртавання Беларусаў ЗША з’яўляўся Чыкага: 1920 г. там была створана першая беларуская арганізацыя – Беларускі Нацыянальны камітэт. Акрамя таго беларусы стварылі Камітэт абароны Беларусі" – які тэлаграфаваў на адрас Парыжскай канферэнцыі пратэст супраць Рыжскага міру. У 1921 г. у Нью-Йорку пачаў Камітэт дапамогі рабочым і сялянам За-ходняй Беларусі. У 1923 г. у ЗША быў створаны Беларуска-амерыканскі нацыянальны саюз, які дзейнічаў да пачатку 1940-х гг. і выдаваў газету "Беларуская Трыбуна". Непрацяглы час існавалі беларускія арганізацыі ў Балтыморы і Нью-Джэрсі.

У 1923 г. у Чыкага адбыўся I Беларускі кангрэс і створаны Беларуска-амерыканскі нацыянальны Саюз (БАНС), пры ім – клуб, бібліятэка, прэс- бюро БНР, камітэт дапамогі працоўным Заходняй Беларусі, школьная камі-сія, газета "Беларуская Трыбуна".

У 1924 г. у Чыкага адбылося першае масавае святкаванне 25 сакавіка. Яго ўдзельнікі сабралі 5 тыс. дол. на беларускі вызваленчы рух у Вільні.

У 1920-1930 гг. 10- тысячная дыяспара пражывала ў Канадзе. Праблемы беларускага жыцця асвятляліся ў рускамоўнай газеце “Канадский гудок”, у адмысловым “Белорусском уголке”.

Каля 100 эмігрантаў налічвалася ў Аргенціне. У снежні 1934 г. у Буэнас-Айрэсе ўтварылася першае культурна-асветніцкае беларускае таварыства “Грамада”, праз год – таварыства "Культура". У снежні 1937 г. пачало дзей-насць таварыства, якое арганізавала бібліятэку імя І. Луцкевіча, курсы мовы. Беларускі мастацкі гурток выступаў у Нацыянальным тэатры Буэнас-Айрэса і ў Монтэвідэо (Уругвай). У кастрычніку 1938 г. арганізаваліся беларускія культурныя таварыствы "Белавежа" і “Якуб Колас”.

Такім чынам, буйнейшыя згуртаванні беларускіх эмігрантаў
існавалі ў Рызе, Каунасе, Вільні, Празе, Берліне, Парыжы, Чыкага, Нью-Йорку і інш..

У 1917-1920 г. першую хвалю эміграцыі складалі праціўнікі Савецкай улады, па сацыяльным паходжанні – прадстаўнікі інтэлігенцыі, служачых і вайскоўцаў. У сваёй масе па сваіх палітычных поглядах яны лічылі сябе прыхільнікамі адзінай дэмакратычнай Беларусі. У далейшым, асабліва ў абліва ў другой палове 1920-х – пачатку 1930 гг. асноўную масу эмігрантаў складалі былыя жыхары Заходняй Беларусі, галоўным чынам сяляне і рабочыя, якія адчувалі моцны эканамічны, палітычны і нацыянальна-куль-турны прыгнёт Польскай дзяржавы.

Доля палітычных барацьбітоў у эмігранцтве была даволі значнай, асабліва, у еўрапейскіх краінах. Але іх рэальны ўклад у ажыццяўленне ідэалаў беларускага народа і найперш – утварэння незалежнай БНР, быў невялікім. У ліку прычын таго, неаднародны ў партыйна-палітычным сэнсе склад беларускіх арганізацый, іх арыентацыя на дапамогу розных, часта варагаваўшых паміж сабою краін. Па сутнасці, беларусы апынуліся па-за створанай Версальска-Вашынгтонскай сістэмай еўрапейскага светаўлад-кавання, а іх голас так і не быў пачуты ні на адным міжнародным форуме.

Палітыка РСФСР, затым СССР у адносінах да эмігрантаў вызначалася наступальнасцю, імкненнем нейтралізаваць ці аслабіць яе ідэйнае або любое іншае, шкоднае для Савецкай улады ўздзеянне. Не апошняя роля ў ёй на-давалася дыпламатыі. Так, тыя краіны (Літва, Латвія, Польшча, Германія, Чэхаславакія), які заключалі міжнародныя пагадненні з СССР, абавязаліся не падтрымліваць на сваёй тэрыторыі антысавецкіх, у тым ліку беларускіх арганізацый. Важным сродкам па нейтралізацыі варожай дзейнасці эмігран-таў з’яўлялася прапаганда савецкага ладу, дасягненняў эканомікі і культуры. У выніку многія дзеячы БНР, былыя члены антыбальшавіцкіх партый і інш. элементы скарысталі абвешчаную ЦВК БССР амністыю і вярнуліся на ра-дзіму.

Пэўная частка эмігрантаў, якая заставалася за мяжой, усталяваўшы кантакты з беларускімі зямляцтвамі, адыходзілі ад палітыкі, але актыўна ўдзельнічалі ў культурна-асветніцкай дзейнасці. Чым далей эмігрант аддаляўся ад Радзімы – у Германію, Францыю, ЗША, Канаду і г.д., тым менш ён уплываў на яе далейшы лёс. У лепшым выпадку ён заставаўся шчырым захавальнікам роднай мовы, культуры, традыцый, але часцей – набываў гра-мадзянства прыняўшай яго краіны і толькі зрэдку нагадваў аб сабе ўдзелам у дабрачыннай беларускай акцыі ці настальгічным лістом у газету.

З усталяваннем сталінскага рэжыму любая несанкцыянаваная ўладамі сувязь грамадзян СССР, у тым ліку і БССР, з замежжам зрабілася небяспеч-най для іх жыцця. Статус былога эмігранта зрабіўся роўназначным яшчэ не арыштаванага ворага народа. У тых умовах сувязі паміж землякамі па абодва бакі граніцы парваліся на доўгія дзесяцігоддзі.

4. Згодна з Рыжскім дагаворам да Польшчы адыйшлі землі Заходняй Беларусі плошчай больш за 112 тыс. км кв. У адпаведнасці з польскім адміністрацыйна-тэрытарыяльным дзяленнем тут былі ўтвораны Беластоцкае, Віленскае, Навагрудскае і Палескае ваяводствы. Паводле перапісу 1931 г., тут пражывала 4, 6 млн чал., з якіх 65% з’яўляліся беларусамі. Польская канстытуцыя 1921 г. дэкларавала ўсім жыхарам Рэчы Паспалітай Польскай роўныя правы і свабоду, а на справе беларусы трапілі ў становішча “нацыянальных меншасцяў” і былі вырачаны на паступовую паланізацыю.

Усведамляючы гэта, свядомыя беларусы аб’ядноўваліся ў партыі і іншыя арганізацыі з мэтай абароны сваіх правоў. Іх памяркоўная плынь групавалася вакол БНК з цэнтрам у Вільні. За праграму нацыянальнага адраджэння мірнымі парламенцкімі сродкамі выступалі беларускія сацыял-дэмакраты. За парламенцкі шлях развіцця выступала і Беларуская хрысціянская дэмакратыя (БХД), якая ўстала на ліберальную платформу абароны правоў і свабод беларускага народа, правядзення аграрнай рэформы на карысць сялян, пашырэння бела-рускай школы. Яе лідэрамі былі ксяндзы А. Станкевіч, В. Гадлеўскі, А. Стэповіч, Я.Пазняк і інш. Большасць сваіх прыхільнікаў партыя зна-ходзіла сярод вернікаў-каталікоў.

У той самы час БПС-Р пад кіраўніцтвам П. Бадуновай, Г. Мамонькі, А. Цвікевіча і інш. паставіла на мэце прымусіць польскі ўрад ад анексіі Заходняй Беларусі і ўзяла курс на ўзбраенае паўстанне. Эсэры стварылі так званы Галоўны партызанскі штаб і ў 1922 г. пачалі ўзброеныя напады на ўрадавыя ўстановы, сродкі камунікацыі, паліцэйскія ўчасткі і г.д. Частка эсэраў аб’ядналася ў так званую Беларускую Рэвалюцыйную арганізацыю (БРА) і стварыла шэраг падпольных груп у Вільні, Навагрудку, Пружанах, Баранавічах, Слоніме Нясвіжы, Лідзе, Валожыне, усяго каля 6 тыс. чалавек У ЦК БРА уваходзілі Корчык (Лагіновіч), Канчэўскі, Родзевіч. БРА выступала за канфіскацыю панскай зямлі, за сацыяльнае і нацыяналь-нае вызваленне і ўз’яднанне з БССР.

Дата добавления: 2014-01-07