Сацыяльна-эканамічнае развіццё Заходняй Беларусі ў 1920-1930-я гг

Землі Заходняй Беларусі ў эканамічных адносінах ўяўлялі з сябе ў складзе Польшчы слабаразвітую аграрную правінцыю. Разам з тым на працягу 1920-1930-х гг. у розных сферах яе эканомікі назіраўся паступовы працэс мадэрнізацыі.

Сельская гаспадарка

У 1920-1930-я гг. каля 80% насельніцтва Заходняй Беларусі займалася сельскай гаспадаркай. У выніку ваенных дзеянняў у 1915-1920 гг. значна скараціліся пасяўныя плошчы (на 23% у параўнанні з 1913 г.), аб’ём сельскагаспадарчай прадукцыі, пагалоўе жывёлы. У структуры землеўладання пераважалі буйныя ўладанні з плошчай звыш 100 га (55% на 1921 г.). Большасць сялянскіх гаспадарак з’яўляліся малазямельнымі.

З мэтай аднаўлення сельскай гаспадаркі, развіцця ў ёй таварна-грашовых рыначных адносін, стварэння моцнай сацыяльнай базы ўлады ў вёсцы польскія ўлады праводзілі аграрную рэформу, закон аб якой быў прыняты ў 1925 г. Рэформа прадугледжвала наступныя накірункі:

1) Парцэляцыя – продаж з дапамогай зямельнага банку невялікімі надзеламі, ад 2 да 20 га, часткі памешчыцкіх, дзяржаўных і царкоўных зямель. Да канца 1930-х гг. такім чынам у Віленскім, Навагрудскім і Палескім ваяводствах было прададзена каля 675 тыс. га. У выніку буйное памешчыцкае землеўладанне скарацілася на 16,5%; адбылося ўмацаванне заможных сялянскіх гаспадарак.

2) Асадніцтва – працэс перадачы часткі парцэляваных зямель былым вайскоўцам. Яны атрымлівалі надзелы ад 10 да 45 га бясплатна або з дапамогай невялікіх ільготных крэдытаў і пасяляліся хутарамі. Да 1939 г. у Заходняй Беларусі было расселена каля 10 тыс. асаднікаў. Большасць асаднікаў паходзілі з уласна польскіх зямель, выконвалі паліцэйскія функцыі і таму іх рассяленне разглядалася як важны фактар пашырэння сацыяльнай апоры польскай улады і правядзення паланізацыі.

3) Камасацыя – ліквідацыя цераспалосіцы сялянскіх зямель. Прадугледжвалася аб’яднанне некалькіх дробных сялянскіх надзелаў у адзін, што быў роўны тым, якімі гаспадар валодаў з улікам кошту зямлі; як правіла, суправаджалася высяленнем на хутары. Дзяржава давала сялянам некаторую дапамогу для ўладкавання хутарской гаспадаркі. Да 1939 г. у Віленскім, Навагрудскім, Палескім ваяводствах перасяліліся на хутары каля 43% сялянскіх гаспадарак. Сярэдні памер хутарской гаспадаркі складаў 7-10 га.

4) Ліквідацыя сервітутаў (права калектыўнага карыстання пашамі, сенажацямі, ляснымі ўгоддзямі і г.д.) і прыватызацыя сервітутнай зямлі. Да 1939 г. сервітуты ў Заходняй Беларусі былі цалкам ліквідаваны; каля ¾ сервітутнай зямлі атрымалі буйныя землеўладальнікі.

Аграрная рэформа спрыяла развіццю сельскай гаспадаркі. Да 1929 г. быў адноўлены даваенны ўзровень сельскагаспадарчай вытворчасці. Рэформа садзейнічала развіццю ў вёсцы капіталістычных рыначных адносін, некалькі зменшыла сацыяльную напружанасць.

Разам з тым у цэлым узровень развіцця сельскай гаспадаркі Заходняй Беларусі быў невысокі. На нізкім узроўні знаходзіліся ўраджайнасць і тэхнічная забяспечанасць аграрнага сектара. Прычынамі гэтага з’яўлялася ў першую чаргу малазямелле большасці сялянскіх гаспадарак, нізкія закупачныя цэны на сельскагаспадарчую прадукцыю ў параўнанні з высокімі на прамысловыя тавары, вялікія дзяржаўныя падаткі для сялянства. У выніку большасць сялян вялі паўнатуральную гаспадарку з дапамогай прымітыўных прылад працы і метадаў гаспадарання, не мелі магчымасці ў значных памерах набываць прадукцыю прамысловасці. Развіццё сельскай гаспадаркі замарауджвалася ў выніку эканамічных крызісаў, асабліва сусветнага крызісу 1929-1933 гг., якія суправаджаліся падзеннем цэн на сельскагаспадарчую прадукцыю. Значная частка малазямельных і беззямельных сялян наймалася на працу ў якасці сельскагаспадарчых рабочых у памешчыцкія і заможныя сялянскія гаспадаркі, на прамысловыя прадпрыемствы, будаўніцтва. Значныя маштабы набыла працоўная эміграцыя за мяжу (пераважна ў Латвію, Францыю, ЗША, Канаду, краіны Лацінскай Амерыкі). У 1920-1930-я гг. з Заходняй Беларусі выехала за мяжу каля 100 тыс. чалавек.

Прамысловасць і гандаль

Заходняя Беларусь была адным з найбольш прамыслова адсталых рэгіёнаў Польшчы. Удзельная вага прамысловасці Заходняй Беларусі ў агульнай структуры польскай індустрыі складала 3-4% (а не 13%?).

Прамысловае развіццё Заходняй Беларусі знаходзілася ў залежнасці ад сусветных эканамічных цыклаў. Пасля Першай сусветнай і савецка-польскай войнаў прамысловасць знаходзілася ў глыбокім крызісе. У 1923-1924 гг. назіраецца пэўны ўздым прамысловай вытворчасці, які потым зноў змяніў крызіс 1924-1926 гг. Значны прамысловы ўздым адбыўся ў 1926-1929 гг., у выніку якога быў адноўлены даваенны аб’ём прамысловай прадукцыі.

Сур’ёзныя страты заходнебеларуская прамысловасць панесла падчас сусветнага эканамічнага крызісу 1929-1933 гг. Яго вынікам стала закрыццё каля 17% прадпрыемстваў, скарачэнне амаль на палову колькасці рабочых. Аб’ём прамысловай прадукцыі ў 1930 г. паменшыўся на 30-40% у параўнанні з 1928 г. У другой палове 1930-х гг. у прамысловасці назіраўся ўздым, які дазволіў да 1938 г. наблізіцца да паказчыкаў вытворчасці 1928 г.

На працягу 1920-1930-х гг. назіраецца некаторая канцэнтрацыя прамысловай вытворчасці. У 1938 г. на прамысловых прадпрыемствах з колькасцю рабочых звыш 20 чалавек выраблялася каля 80% прамысловай прадукцыі краю. У той жа час буйных прадпрыемстваў было няшмат. Сярод іх можна вызначыць шклозавод “Нёман” у Навагрудскім павеце, запалкавую фабрыку “Прагрэс-Вулкан” у Пінску, тытунёвую фабрыку ў Гродне і г.д. Каля 85% усіх прамысловых прадпрыемстваў складалі дробныя і саматужна-рамесніцкія. На нізкім узроўні знаходзілася электрыфікацыя прамысловасці.

У структуры прамысловай вытворчасці Заходняй Беларусі на першае месца выходзіць дрэваапрацоўчая галіна (фанерная, лесапільная, кардонна-папяровая вытворчасць), у якой было занята каля паловы ўсіх рабочых, а аб’ём прадукцыі к 1938 г. у два разы перавысіў узровень 1913 г. Далей па ступені значнасці ішлі харчовая (найперш вытворчасць мяса-малочнай прадукцыі), лёгкая, хімічная. У той жа час адбываеца заняпад вінакурнай, гарбарнай, металаапрацоўчай вытворчасці.

Цяжкім з’яўлялася матэрыяльнае становішча большай часткі рабочага класа ў прамысловасці: нізкая заработная плата (яна складала каля 30-50% заробкаў рабочых у цэнтральнай Польшчы), дрэнныя ўмовы працы і быту. Высокім было беспрацоўе, якое падчас крызісу 1929-1933 гг. дасягала каля 47% працаздольнага гарадскога насельніцтва У той жа час у Польшчы была прынята сістэма працоўнага заканадаўства, згодна з якой устанаўліваліся 8-гадзінны працоўны дзень, сацыяльнае страхаванне ў выніку хваробы і страты працаздольнасці, пенсіі па ўзросту, дапамогі беспрацоўным, аплочваемыя адпачынкі. Але многія палажэнні працоўнага заканадаўства на практыцы часта парушаліся, а сацыяльныя выплаты былі мізэрнымі.

Асноўныя прычыны нізкага ўзроўню развіцця прамысловасці Заходняй Беларусі:

- адсутнасць значных мясцовых капіталаў, неабходных для развіцця і мадэрнізацыі вытворчасці;

- канкурэнцыя з боку больш таннай і якаснай прамысловай прадукцыі з Польшчы і краін замежжа;

- палітыка польскіх улад, накіраваная перадусім на эканамічную падтрымку прамысловасці цэнтральнай Польшчы;

- нізкая пакупніцкая здольнасць большай часткі мясцовага насельніцтва;

- абмежаванне магчымасцяў рэалізацыі прадукцыі на знешнім рынку ва ўмовах напружаных палітычных адносін Польшчы з краінамі-суседзямі – СССР, Германіяй, Літвой.

Структура гандлёвых устаноў заставалася амаль нязменнай у параўнанні з даваенным часам. Знешні гандаль ажыцяўляўся наступным чынам: з цэнтральных раёнаў Польшчы і з краін замежжа ў Заходнюю Беларусь імпартаваліся прадукцыя прамысловасці, нафтапрадукты, жалеза, цукар і г.д., на экспарт ішлі пераважна мясцовая сыравіна, асабліва лес і лён, і сельскагаспадарчыя прадукты. У экспарце лесу вялікую ролю выконваў замежны капітал.

Такім чынам, сацыяльна-эканамічнае развіццё Заходняй Беларусі ў 1920-1930-я гг. праходзіла марудна. Абсалютная большасць насельніцтва была занята ў сельскай гаспадарцы, узровень мадэрнізацыі якой быў вельмі нізкі. У прамысловасці пераважала апрацоўка мясцовых сыравінных рэсурсаў. Заходняя Беларусь з’яўлялася па сутнасці аграрна-сыравінным прыдаткам Польшчы.

Дата добавления: 2014-11-20