Лекция 13. Орфография

Аннотация. Орфографик нормалар дөрес укылышны һәм дөрес язылышны тәэмин итәләр. Шуңа күрә, бу нормаларны өйрәнү бик мөһим. Лекциядә орфографик принциплар, аларның бер-берсеннән аерып тора торган билгеләре карала.

Мөһим сүзләр: әдәби норма, дөрес язу, язу кагыйдәләре, орфографик принцип.

Сөйләмнең эчтәлеге язуда төрле билгеләр белән белдерелә. Язуда кулланыла торган хәрефләрнең җыелмасы һәм аларның билгеле бер тәртиптә урнаштырылып бирелүе алфавит (әлифба) дип атала. Алфавит – грек телендәге беренче ике хәрефнең исемнәре: альфа, бета. Әлифба – гарәп язу системасындагы беренче ике хәрефнең исемен белдерә: әлиф, би.

Һәр телнең гасырлар буена үсеп, үзгәреп, камилләшеп килгән язу системасы була. Язу (билгеләр) системасын, авазларның хәреф белән белдерелү үзенчәлекләрен графика өйрәнә.

Төрле телләрнең алфавит системалары гасырлар дәвамында катлаулы юл үткәннәр. Алар телнең яңгырашы ягына бәйле рәвештә камилләшә килсәләр дә, аваз системалары һәм теге яки бу телдәге әлифба белән тулы тәңгәллекне табу мөмкин түгел диярлек.

Язуда хәрефләр куллану орфография тарафыннан урнаштырылган махсус кагыйдәләргә буйсына. Орфография конкрет бер язма телнең билгеле бер үсеш этабындагы язылыш нормаларын билгели. Язу кагыйдәләре булу һәр тел өчен зарури, чөнки бу кагыйдәләр сөйләмнең эчтәлеген төгәл белдерүне, бу телдә сөйләтүчеләрнең язганнарын дөрес аңлауны тәэмин итәләр. Дөньядагы орфографик системалар хәрефләрне куллануның нигезендә нинди принцип ятуга бәйләнешле рәвештә бер-берсеннән аерылып торалар.

Орфографиянең үз принциплары бар.

Сүздәге һәр авазны билгеле бер хәреф белән төгәл теркәп барырга мөмкин. Бу очракта реаль яңгырашлы аерым аваз язу берәмлегенә әверелә. Фәндә бу язылышны фонетик язылыш диләр. Язуда фонетик принцип ничек әйтәсең, ничек ишетәсең, шулай язуга кайтып кала. Татар теленең төп принцибы – фонетик принцип: кил, тор, сал, әйт, киткән, сулы. Ләкин бөтен сүзләр дә бу язылышка буйсынып бетмиләр.

Сүзләрнең мәгънәле кисәкләре – морфемаларның бөтенлеген саклап язу орфографиядә морфологик принцип дип атала. Татар телендә бу принципның чагылышы шактый. Сүз ишетелгәнчә түгел, ә аерым кисәкләренең бөтенлеген саклап языла: унбиш ([умбиш] түгел), төнге ([төңгө] түгел), борынгы ([бороңгы] түгел), тозсыз ([тоссос] түгел).

Тарихи-традицион принцип сүзләрнең элекке язылышын саклап калуда чагылыш таба. Татар телендә бу принцип меңъеллык тарихы булган гарәп язуында (иске имлада) төп урынны тоткан. Хәзер бу принцип ирен гармониясенең язуда сакланмавында күренә: [төзөлеш] дип әйтелә, төзелеш языла. Кайбер сүзләрне язуда да чагыла: сурәт дип язабыз, әмма һәр кеше [сүрәт] дип сөйли.

График принцип татар теле орфографиясендә аеруча киң таралыш алган: рус алынмалары һәм интернациональ сүзләр чыганак телдәгечә язылалар: демократия, дистилляция, конфронтация, реставрация, одеколон, тревога, шинель.

Экономия принцибы ‒ язу барышында вакытка һәм урынга экономия ясау өчен, сүзләрне кыскартып язу дигән сүз. Тел белемендәге экономия законының бер чагылышы буларак, бу принцип шактый күп күзәтелә.

Хәзерге татар орфографиясендә дифференциляцияләнгән язылыш та кулланыла. Ул омонимик очракларны бер-берсеннән аеру өчен кирәк. Байрак (знамя) сүзен бай сүзенең чагыштыру дәрәҗәсеннән аеру өчен, соңгысын баерак дип язу норма булып тора. Түбәндәге мисалларны кушып язу яки язмау аларның мәгънәләрен аера: өч аяк – өчаяк, өч почмак – өчпочмак, биш бармак – бишбармак, ак сакал – аксакал.

Орфографик нормалар дөрес укылышны, дөрес язылышны тәэмин итәләр. Сөйләм культурасын үстерүдә дә аларның роле гаять зур.

13.1. Лекция буенча сораулар:

1. Орфография дип нәрсә атала?

2. Орфографиянең нинди принциплары бар?

3. Татар теле орфографиясе нинди принципка нигезләнә?

4. Дифференциаль язылыш төшенчәсе нәрсә аңлата?

13.2. Биремнәр:

1. Иҗек басымы үзгәрүеннән сүзнең мәгънәсе үзгәргән биш мисал китерегез.

2. Татар галимнәренең басым турындагы фикерләрен туплап, доклад әзерләгез.

13.3. Әдәбият исемлеге:

1. Курбатов Х.Р. Татар теленең алфавит һәм орфография тарихы. – Казан: Тат. кит. нәшр., 1998. – 132б.

2. Сафиуллина Ф.С. Хәзерге татар әдәби теле: Фонетика. – Казан: Хәзер, 1999. – 288б.

3. Сәлимов Х.Х. Татар теленең орфограммалар сүзлеге. – Алабуга, 2001. – 88б.

4. Сәлимов Х.Х. Татар теленең орфографик-орфоэпик сүзлеге. – Казан: Яңалиф нәшрияты, 2004. – 192б.

4. Сәлимов Х.Х. Хәзерге татар әдәби теле: фонетика, лексикология. – Алабуга: АДПИ, 2002. – 58б.

5. www.tatknigafund.ru

6. http://belem.ru

Дата добавления: 2015-05-31