Беларусь у перыяд Лютаўскай рэвалюцыі 1917 года

З 23 па 27 лютага ў Петраградзе ў выніку масавых выступленняў працоўных, якія перараслі ва ўсеагульную стачку, да якой далучыліся салдаты Петраградскага гарнізона, імератар Мікалай ІІ адрокся ад трона. Па прыкладу рэвалюцыі 1905 года 27 лютага ў Петраградзе быў створаны Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў, у якім большасць месцаў атрымалі меньшавікі і эсэры. Дэпутаты Савета імкнуліся авалодаць уладавымі функцыямі. Аднак кіраўніцтва Савета лічыла, што ўлада павінна належыць Дзяржаўнай Думе. 2 сакавіка з прадстаўнікоў Думы быў створаны Часовы ўрад, у склад якога ўвайшлі кадэты і акцябрысты, а так сама адзін сацыяліст – А.Керанскі. Петраградскі Савет кантраляваў дзейнасць Часовага ўрада. У краіне склалася сітуацыя “двоеўладдзя”. Аднак на Беларусі сітуацыя была яшчэ больш заблытанай.

У пачатку сакавіка ў губернскіх цэнтрах і галоўных беларускіх гарадах былі створаны Саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў па прыкладу Петраграда. Так, Мінскі Савет быў створаны на працягу
4-6 сакавіка, 6 сакавіка – Гомельскі, 8-га – Віцебскі і г.д. У Мінску Савет узначаліў меньшавік Б.Позен, у іншых саветах большасць так сама мелі эсэры ці меньшавікі. Мінская міліцыя пад кіраўніцтвам бальшавіка М.Фрунзе хутка правяла мерапрыемствы па захаванню парадку і недапушчэнню беспарадкаў і правакацый. Усе Саветы прызналі кіруючую ролю Петраградскага Савета і Часовага ўрада – пытанні аб нацыянальным самавызначэнні нават не падымалася. Саветы актыўна ўдзельнічалі ў стварэнні мясцовай сістэмы кіравання Часовага ўрада. 4 сакавіка з прадстаўнікоў Гарадской думы, Саюза гарадоў, Земскага саюза, мясцовых Ваенна-прамысловых комплексаў, духавенства, палітычных партый быў створаны Часовы грамацкі камітэт парадка, які цалкам падтрымліваў Часовы ўрад і прыняў удзел у фарміраванні вертыкалі ўлады, падпарадкаванай Часоваму ўраду. Так, Мінскім губернскім камісарам быў прызначаны кадэт Б.Самойленка, былы старшыня губернскай земскай управы, а гарадскім камісарам былы гарадскі галава Б.Хржанстоўскі. Актыўную дзейнасць з гэтай нагоды развярнула партыя кадэтаў, якая па сутнасці атрымала статус кіруючай партыі. Колькасць мясцовых аддзяленняў на Беларусі павялічылась з 7 да 30 на восень 1917 года. Палітычная праграма кадэтаў складалася з патрабаванняў ліквідаваць двоеўладдзе, склікаць пасля вайны Устаноўчы сход – які вызначыць палітычны лад ў Расіі (прыме канстытуцыю), вырашыць аграрнае пытанне і неабходнасць іншых рэформаў. Кадэты прызналі права на культурна-нацыянальнае самавызначэнне народаў Расіі (права на аўтаномію), аднак беларусаў асобным народам не лічылі, знаходзячыся пад уплывам імперскай канцэпцыі “заходнерусізма”. Кадэты аб’явілі вернасць саюзніцкім абавязкам Расіі і ўзялі курс на працяг вайны. Гэта праграма не знайшла падтрымкі сярод салдат і рабочых і асабліва сялян – таму паступова партыя эвалюцыявала да ідэі ваеннай дыктатуры і моцнай улады.

Яшчэ адзін уплывовы палітычны цэнтр на Беларусі – гэта Стаўка вярхоўнага галоўнакамандуючага ў Магілёве. З гэтай нагоды там пазней за ўсе губернскія гарады быў створаны Савет – толькі 22 сакавіка. У Магілёве дзейнічаў уплывовы Сход салдацкіх і афіцэрскіх прадстаўнікоў – манархічны па сваёй сутнасці. Вельмі шырока былі пашыраны ідэі рэстаўрацыі манархіі і ваеннай дыктатуры.

7-17 красавіка на I з’ездзе салдацкіх і рабочых дэпутатаў армій і тыла Заходняга фронта была выказана падтрымка палітыкі Часовага ўрада на працяг вайны. Але адначасова дэлегаты патрабавалі 8-мі гадзінны працоўны дзень, радыкальнай аграрнай рэформы, умацавання пазіцый салдацкіх камітэтаў.

Сяляне беларускіх губерняў так сама правялі пасля рэвалюцыі шэраг з’ездаў. 20-23 красавіка 1917 года ў Мінску адбыўся З’езд сялянскіх дэпутатаў Мінскай і неакупаванай часткі Віленскай губерняў. Ён пастанавіў, што працяг вайны магчымы, але міра трэба дасягнуць як мага хутчэй. Што датычыцца зямлі – то сацыялізацыя і ўраўняльнае землекарыстанне цалкам паўтаралі праграму партыі эсэраў. Прыкладна такія пазіцыі занялі з’езды сялянскіх дэпутатаў іншых беларускіх губерняў. Гэта гаворыць аб вельмі моцных пазіцыях на Беларусі ў той час партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў. Акрамя іх найбольшы аўтарытэт мелі Бунд і меньшавікі. Бальшавікі былі малавядомы, але вельмі актыўна набіралі папулярнасць. Яны актыўна ўдзельнічалі ў стварэнні прафсаюзаў і фабрычна-завадскіх камітэтаў – вялікая іх частка кантралявалася гэтай партыяй. Толькі вераснем 1917 года скончылася афармленне іх партыйнай мясцовай арганізацыі, якую ўзначаліў А.Мяснікоў, старшыня Мінскага камітэта партыі (створаны ў чэрвені 1917 года). Аднак большасць членаў бальшавісцкай партыі на Беларусі – гэта салдаты Заходняга фронта, якія не з’яўляліся мясцовымі жыхарамі, беларусамі.

Актыўна прагрэсіравалі нацыянальныя беларускія партыі, якія так сама прэтэндавалі на роль палітычнага цэнтра. Да лістапада налічвалася 14 нацыянальных партый розных накірункаў. Найбольш масавай партыяй была БСГ, якая мела каля 5 тыс. актыўных членаў. Грамада падтрымала Часовы ўрад, адстойвала стварэнне федэратыўнай Расіі, у склад якой увойдзе аўтаномная Беларусь. Беларускія хрысціянскія дэмакраты – БХД (заснавальнікі – ксяндзы Ф.Абрантовіч, А.Станкевіч, В.Гадлеўскі, К.Стаповіч) на першым з’ездзе партыі ў маі 1917 года вылучылі патрабаванні шырокай аўтаноміі для Беларусі, навучання ў школах на беларускай мове і выкарыстоўвання яе ў набажэнствах. Блізкая да БХД была Беларуская партыя народных сацыялістаў (БПНС), на чале якой стаяў Р.Скірмунт. На пазіцыях паслядоўнага аўтанамізму былі пабудаваны праграмы Беларускай партыі аўтанамістаў, Беларускай народнай грамады (створана ў Маскве А.Цвікевічам у маі 1917 года).

25 сакавіка 1917 года па ініцыятыве БСГ адбыўся I з’езд беларускіх нацыянальных арганізацый. На ім быў створаны выканаўчы орган з’езда – Беларускі нацыянальны камітэт (БНК). З’езд даручыў БНК распрацаваць праект мясцовай канстытуцыі, арганізаваць выбары ў Беларускую краёвую раду, садзейнічаць развіцю беларускай культуры. У склад БНК увайшло 18 чалавек, з іх 10 прадстаўлялі БСГ. Аднак узначаліў камітэт Раман Скірмунт – вядомы як дэпутат Дзяржаўных Дум, буйны памешчык і прадпрымальнік. Аднак Скірмунт не здолеў пераканаць Часовы ўрад прызнаць аўтаномію Беларусі. Выбары ў краёвую раду былі адменены, Часовы ўрад у справе барацьбы з аўтанамісцкімі памкненнямі беларусаў знайшоў падтрымку з боку сацыялістычных партый – асабліва меньшавікоў, бальшавікоў і эсэраў, якія актыўна выступалі супраць усялякага “сепаратызму”. Паколькі БНК не выступіў супраць вайны і за хуткае вырашэнне аграрнага пытання – то ён не атрымаў падтрымкі сярод беларускага сялянства.

8-10 ліпеня 1917 года ў Мінску адбыўся II з’езд беларускіх нацыянальных арганізацый, які выказаўся за аб’яднанне ўсіх нацыянальных палітычных сіл вакол нацыянальнай ідэі – стварэння беларускай дзяржавы, але пакуль яшчэ ў межах дэмакратычнай федэратыўнай Расіі. Дзеля выканання гэтай мэты быў створаны выканаўчы орган з’езда – Цэнтральная рада беларускіх арганізацый (большасць яе склада з БСГ), якую ўзначаліў Я.Лёсік, членамі выканкама былі З.Жылуновіч, А.Смоліч, І.Мамонька, З.Сабалеўскі, У.Фальскі. Рада абвясціла, што будзе дабівацца перадачы зямлі сялянам і абараняць інтарэсы рабочага класа. Аднак пад час летніх выбараў у органы мясцовага самакіравання нацыянальныя партыі не атрымалі падтрымкі, як і бальшавісцкая партыя. Гэта выклікала працяглы крызіс у нацыянальных партыях і арганізацыях. Аднак наладжваліся сувязі з бежанскімі арганізацыямі па ўсёй Расіі, беларускімі гурткамі ў арміі і на флоце. Таму ў кастрычніку 1917 года Цэнтральная рада беларускіх араганізацый была пераўтворана ў Вялікую беларускую раду, яе склад быў пашыраны, адначасова была створана Цэнтральная ваенная беларуская рада (кіраваў І.Мамонька), галоўнай мэтай яе было фарміраванне беларускага войска.

Наглядалася размежаванне ў нацыянальным руху – усё большую вагу набывалі левыя арганізацыі, якія падтрымлівалі бальшавісцкую праграмму. Восенню 1917 года з часткі Петраградскай і Гельсінгфорскай арганізацый БСГ была створана Беларуская сацыял-дэмакратычная рабочая партыя (БСДРП) якая цалкам падтрымала бальшавікоў і іх курс на паўстанне. Актывісты партыі – А.Чарвякоў, І.Лагун, А.Усціловіч. Унутры Вялікай беларускай рады так сама не было адзінства па спосабах вырашэння сацыяльных і нацыянальных праблем.

У ліпені пад час аднаго з палітычных крызісаў Часовы ўрад выкарыстаў сілу для стабілізацыі сітуацыі ў сталіцы. Гэта адзначала канец двоеўладдзя. Частка сацыялістаў увайшла ў склад урада, узначаліў яго эсэр А.Керанскі. Пачалося праследванне дзеячоў найбольш радыкальных партый – асабліва бальшавікоў. У грамадстве ўсё большую папулярнасць набывала ідэя ваеннай дыктатуры, “моцнай рукі”. На роль дыктатара прэдэндаваў галоўнакамандуючы арміяй Л.Карнілаў. Па сутнасці, яго праграма стабілізацыі атрымала падтрымку большасці палітычных партыў і кіраўніцтва Часовага ўрада. 24 жніўня 17 года пачаўся паход арміі Карнілава на Пецярбург. Хутка А.Керанскі зразумеў, што ён будзе пазбаўлены ўлады і аддаў загад аб змяшчэнні Карнілава з пасады галоўнакамандуючага і арышце змоўшчыкаў, толькі магчымасцяў супрацьстаяць арміі Карнілава ў Часовага ўрада не было.

Галоўную ролю ў ліквідацыі мяцежа Карнілава адыгралі бальшавікі. Агітацыя ў войску і блакіраванне чыгункі (рабочыя чыгунак былі паслядоўнымі прыхільнікамі бальшавісцкай партыі) прывяло да таго, што Карнілаў амаль не прасунуўся далей за беларускія губерні. А тут ужо быў створаны Часовы рэвалюцыйны камітэт Заходняга фронту для ліквідацыі мяцежа з прадстаўнікоў розных саветаў, гарадской думы і інш. Кіравалі камітэтам эсэр А.Кажэўнікаў і бальшавік К.Ландар. 1 верасня Л.Карнілаў і іншыя генералы былі арыштаваны ў Магілёве.

Кіраўніцтва ліквідацыяй карнілаўскага мяцежа значна павысіла аўтарытэт бальшавікоў і іх папулярнасць, асабліва на Заходнім фронце. Да тагож, бальшавікі на Беларусі ў практычнай дзейнасці актыўна кантактавалі з левымі эсэрамі (такіх была большасць), якія не згазділіся са згодніцкай палітыкай Керанскага і яго прыхільнікаў і так сама левымі беларускімі арганізацыямі.

Дата добавления: 2015-06-25