Усходнеславянскі этнічны падмурак ВКЛ. Фармаванне эт­ніч­най тэрыторыі беларусаў у ХІV–ХV стст. Утварэнне беларускай народнасці

ВКЛ засноўвалася на ўсходне-славян-скім этнічным падму­рку. Да­лу­чэн­не новых зя­мель у другой палове ХІV – па­чат­ку ХV cт. iстотна павялiчыла вагу усходнеславянскага эле­мен­та. У гады княжання Аль­гер­да і Вітаўта завяршы­ла­ся ўва­ход­жан­не ў дзяржаву беларус-кіх тэ­ры­то­рый і бо­ль­шай час­т­кі колішняй Русі з го­ра­дам Кіевам.

У ліку шляхоў пашырэн­ня дзяр­жа­вы бы­лі мірныя і ва­ен­ныя, добраахвот-ныя і гвалтоўныя. Не апош­нюю ро­лю адыгры­ва­лі ды­нас­тыч­ныя шлюбы.

Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае аб’яднала ў сабе на­ро­ды сучаснай Беларусі, Прыбалтыкі, Украіны і Расіі. Перавага ўсход­нес­ла­вян­с­кіх (9/10) зямель і іх насельніцтва (8/10) абумовіла магчы­масць пашырэння на балтаў уплыву больш перадавой на той час ма­тэ­ры­я­ль­най і духоўнай куль-туры. Лiтоўскiя феадалы ўспрынялi бела­рус­кую культуру i выкарыстоўвалі беларускую мову ў паўсядзённым ужытку. Менавiта пры іх «руская» мова набыла ролю афiцыйнай, дзяр­жаў­най. Значныя зрухі ў сацыяльна-экана­міч­ным, палітычным і ку­ль­тур­ным жыцці паспрыялі далейшаму эт­на­ге­не­зу беларусаў.

ХIV-ХVI стагоддзi – гэта час далейшай кансалiдацыi насельнiцтва ВКЛ i фар-мiравання беларускай народнасцi. Народнасць – форма этнiчнай супольнасцi (i не толькi беларусаў, а ўсiх народаў), якая ўзнiкае ў iснавання класавага грамад-ства з уласцiвай ёй (супольнасцi) моўнай, тэрытарыяльнай, эканамiчнай i куль-турнай прыкметамi. У нашым выпадку ўзнiкненне беларускай народнасцi прыпа-дае на час iснавання развiтага феадальнага грамадства. У гэты час інтэнсіўна раз-віваецца фальваркава-паншчынная сістэма гаспадарання, узрастае колькасць мястэчак, славяцца сваімі рамёствамі гарады.

Утварэнню i развiццю беларускай народнасцi спрыялi тэрытарыяльны, палi-тычны, эканамiчныя, сацыяльныя, рэлiгiйны, культурны фактары.

Тэрытарыяльны фактар: у складзе ВКЛ аб’ядналiся славянскiя плямёны кры-вiчоў, дрыгавiчоў, радзiмiчаў, якiя шляхам асiмiляцыi балтаў (балцкi субстрат) залажылi падмурак новай этнiчнай супольнасцi. Пры гэтым у дзяржаве застава-лiся арэалы iншых этнiчных груповак (аукштайты, жэмайты). Пагроза крыжац-кай i мангола-татарскай агрэсii, а таксама ваяўнiчасць Маскоўскай дзяржавы стымулявала згуртаванне насельнiцтва ВКЛ у асобную этнiчную супольнасць. Таму ж спрыяў палiтычны фактар: умацаванне сiстэмы дзяржаўнага кiравання i асабiстай улады князя, арганiзацыя ўзброеных сiл, распрацоўка заканадаўства, ажыццяўленне знешнепалiтычных сувязяў i iнш.

Эканамiчны фактар: Сельская гаспадарка i рамяство спрыялi этнаўтвараль-ным працэсам, умацоўваючы гандлёвыя сувязi памiж горадам i вёскай на аснове ўласнай грашовай сiстэмы. У гэты час інтэнсіўна развіваецца фальваркава-пан-шчынная сістэма гаспадарання, узрастае колькасць мястэчак, славяцца сваімі ра-мёствамі гарады.

Аднак эканамiчны фактар па сваёй значнасцi саступаў палiтычнаму, бо ва ўмовах феадальнага спосабу вытворчасцi не ўсе рэгiёны развiвалiся аднолькава раўнамерна. Вядома, што фальварка-паншчынная сiстэма была больш уласцiва заходнiм раёнам. Не спрыяла этнiчнай кансалiдацыi i тая акалiчнасць, што ў роз-ных маясцiнах ВКЛ iснавала свая рэгiянальная сiстэма вагаў i мер.

Сацыяльны фактар. Развiццё феадальных адносiн адбiлася на фармiраваннi саслоўных груп насельнiцтва – баярства (шляхты) – залежнага сялянства, мя-шчанства i г. д. з фiксацыяй правоў i абавязкаў кожнай з iх. Такiм чынам, сацы-яльны фактар спрыяў утварэнню агульнадзяржаўнага грамадства. Праўда, мiжса-слоўныя адносiны былi развiты значна слабей, асаблiва, памiж феадаламi i ся-лянствам.

Своеасаблiвую ролю адыгрываў рэлiгiйны (канфесiйны) фактар. Калi на па-чатку iснавання ВКЛ большасць насельнiцтва спавядала праваслаўе i нават бал-ты (лiтва, жамойць) стала ўцягвацца ў хрысцiянства, усё гэта i iншае станоўча ўплывала на фармiраванне нацыянальнай свядомасцi. Пасля ж Крэўскай унii, хоць ВКЛ i заставалася шматканфесiйнай дзяржавай, гэты працэс не мог не запа-волiцца, паколькi частка беларускага баярства, прыняўшага каталiцтва, трапляла пад уплыў суседняй польскай шляхты i пачынала акаталічвацца і паланiзавацца.

Этнiчнай кансалiдацыi беларусаў спрыяла матэрыяльная i духоўная культу-ра, у першую чаргу – мова, як гутарковая так i лiтаратурная. Аб яе вызначальнай ролi ў полiэтнiчнай дзяржаве сведчаць выдазеныя князямi (па паходжаннi лiтоў-цамi) прывiлеяў на старабеларускай мове, летапiсы, юрыдычныя зборнiкi. Роля Скарыны, Буднага і інш.

Значнай крынiцай у фармiраваннi духоўнай культуры беларусаў, у тым лiку самой народнасцi, зрабiлiся своеасаблiвы фальклор, жытло, прадметы побыту, адзенне i г. д.

Разам з тым, варта адзначыць тыя цяжкасцi, якiя перашкаджалi стварэнню беларускай народнасцi. Па-першае, у адрозненнi ад любой iншай еўрапейскай краiны, межы ВКЛ выходзiлi далей за беларускiя. Такiм чынам, дзяржава была полiэтнiчнай: яе насялялi не толькi беларусы, а лiтоўцы, рускiя, украiнцы, палякi, татары, яўрэi. Пры гэтым кiраўнiкi дзяржавы, як правiла, былi лiтоўцамi або iх нашчадкамi. Невыпадкова таму, што жыхары ВКЛ так i не вынайшлi адзiнай са-маназвы (накшталт палякi ў Польшчы i г. д.), а звалiся “русiчамi”, “русiнамi”,“лi-тоўцамi”, “лiтвой” i г. д. Сам этнонім “беларус” з’явіўся значна пазней, у ХІХ ст.

Нацыянальнай кансалiдацыi не спрыяла таксама наяўнасць дзвюх хрысцiян-скiх канфесiй. Iмкненне беларускiх баяраў палепшыць свой матэрыяльны стан прыцягвала iх да каталiцтва i ўплывала на iх агульнае апалячванне. З другога боку, праваслаўная шляхта часта арыентавалася на Маскву i не спрыяла дзяржаўнаму ўмацаванню.

Тым не менш, бясспрэчна, што ў ХIV-ХVI стст. у ВКЛ колькасна i якасна ўжо пераважала беларуская народнасць.

4. Паходжанне назвы "Белая Русь". Эканамічныя і палітычныя фактары фарміравання беларускага этнасу ў XIV ­– XVIII стст.

1. Рамантычна-эмацыянальныя версіі: маўляў, назва паходзіць ад ко­ле­ру ільнянога адзення мясцовых жыхароў (В. Тацішчаў), ад колеру іх валасоў (Я. Карскі), ад вялікай колькасці рэк і азёр і іх чысціні (П. Крапівін), вялікай колькасці снегу і г. д.

2. Напрам­кі свету (поўнач­ – поўдзень, захад – усход) пазначаліся асноў-нымі ко­ле­ра­мі: адсюль – Чорная, Чырвоная, Белая Русь. Ёсць меркаван-не, што назва «Белая Русь» адбіла ў сабе рэлігійны аспект як проціпастаў­лен­не хрысціянства язычніцтву (Чорная Русь).

3. асобныя землі ко­ліш­няй Кіеўскай Русі, якія не былі заваяваны ман-гола-татарамі і таму быц­цам захавалі хрысціянскую чысціню.

Праблема ла­ка­лі­за­цыі тэ­ры­то­рыі «Белай Русі»

* Так, ан­г­лій­с­кі мі­сі­я­нер ХІІІ ст. пакінуў запіс аб Alba Ruscia, якая размяшча­ла­ся па­між Тура­вам і Псковам.

* Іта­ль­я­нец Гваньіні ў 1578 г. лакалізаваў Белую Русь у ра­ё­не Кі­е­ва, Мазы­ра, Мсціслаўля, Віцебска, Оршы, Полацка, Смаленска.

* Прывілей С. Баторыя ад 1581 г. дазваляў рыж­с­кім купцам гандляваць у межах «Ліфляндыі, Жмудзі, Літвы і Бе­лай Русі».

* У кнізе «Польшча, ці апісанне ста­но­віш­ча каралеўства По­ль­с­ка­га» (1632) у межах Белай Русі пры­гад­ва­ец­ца Наваградскае, Мсціс­лаў­с­кае, Ві-цебскае, Менскае, Полац­кае і Сма­лен­с­кае ваяводствы. Такім чынам, гэтая назва рас­паў­сюд­ж­ва­ла­ся то­ль­кі на ўсходнія тэ­ры­то­рыі ВКЛ.

Апісаная акалічнасць яскрава вы­я­ві­ла­ся праз 20 гадоў, ка­лі цар Аляксей Міхайлавіч у гонар пе­ра­мог над Рэч­чу Паспалітай уз­ба­га­ціў свой тытул словамі «Вялікі князь Лі­тоў­с­кі, Белыя Расіі і Па­до­ль­с­кі». Відавочна, што ён не ата­я­сам­лі­ваў «Белую Русь» з Расіяй.

Сам тэрмін «беларускі» ў дачыненні да яе тэрыторыі з’явіўся пасля па-дзелаў Рэчы Паспалітай, калі на яе ўсходніх землях была створана Беларус-кая губерня з цэнтрам у Віцебску, а пазней – Беларускае ге­не­рал-губернатар-ства. У далейшым іх месца занялі наз­вы «Паўночна-Заходні край» (з 1840-х гг.), «Паўночна-Заходняя вобласць (1917)», «Заходняя вобласць» і інш.

Эканамічныя і палітычныя фактары кансалідацыі беларуска­га этнасу. Перыяд утварэння і развіцця ВКЛ цес­на звязаны з фармаваннем беларускай народнасці. У ліку фактараў гэтага працэсу – палітычны, які абумовіў канса­лі­да­цыю беларускага этнасу ў складзе ВКЛ. Дагаворна-добра-ахвотнае аб­’­яд­нан­не ў яго складзе звыш за 20 княстваў пры­чы­ні­ла­ся да складван­ня адной этнічнай тэрыторыі.

адбылося ўсталяванне моцнай цэнтралізаванай улады вяліка­га кня­зя з апаратам кіравання, адзіным заканадаўствам і дзяржаўнай мо­вай.

Важнейшым фактарам быў эканамічны. Выкарыстанне новай тэхнікі і тэхнало­гіі земляроб­с­т­ва, валочная памера, удасканаленне сістэмы павіннас-цей, развіццё фальваркаў станоўча адбіліся на ўраджайнасці і та­вар­нас­ці збожжа, забеспячэнні гарадоў прадуктамі і сыравінай.

Прагрэс у сельскай гаспадарцы абумовіў уздым рамяства і далейшае раз-віццё гарадоў і ўзнік­нен­не мястэчак

Сацыяльны фактар: Фармаванне беларускай народнасці адбывалася ў працэсе разв­iц­ця феадальных адносiн, калі пачалі складвацца саслоўныя групы на­се­ль­н­i­ц­т­ва са строга азначаным колам правоў і абавязкаў для кож­най з іх. Вызначальную ролю ў дзяржаве адыгрывалі свецкія і ду­хоў­ныя феадалы. Структура гарадоў і мястэчак была больш раз­нас­тай­най (саслоўі мяшчан, расмеснікаў, купцоў; заможныя пласты і га­рад­с­кія нізы), але па нацыянальнай прыкмеце іх жыхарства ўяў­ля­ла пераваж­на аднародную супольнасць. Сацыяль­ная структура спрыяла фармаванню агульных дзяр­жаў­ных і нацы­я­на­ль­ных інтарэсаў грамадства.

Але ў працэсе склад­ван­ня беларускай народнасці вызначыліся і пэўныя цяжкасці, звя­за­ныя з ака­та­ліч­ван­нем не толькі літоўскай, але і час­т­кі ўсходнес­ла­вян­с­кай (праваслаўнай) знаці. У выніку асноўная маса насе­ль­ніц­т­ва вёсак і гарадоў стала губляць сваю палітычную і духоўную элі­ту.

Людзі звычайна ідэнтыфікавалі ся­бе па тра­ды­цыі (русічы, рус­кія), па месцы пражывання (магілёўцы, па­ла­чане), па племянной пры­на­леж­нас­ці (літва, літоўцы, жмудзіны). Найбольш рас­паў­сюд­жа­най з’яў­ля­ла­ся саманазва «літвіны».

Такім чынам, 1 утварэнне моцнай дзяржавы – ВКЛ, аб’яднанне ў яго межах многіх былых княстваў Кіеўскай Русі, зямель з пераважаўшым усходнеславянскім насельніцтвам, 2 развітая эканоміка і гаспадарчыя сувязі, сацыяльная структура, 3 усведамленне нацы­я­на­ль­най ідэнтычнасці, наяўнасць беларускай мовы (гутарковая і літаратурная), 4 за­ка­на­даў­с­т­ва (прывілеі, Судзебнік, Статут 1529 г.), 5 традыцыі і культура – усё гэта сведчыла аб уз­нік­нен­ні ў межах ВКЛ беларускай народнасці.

Трансфармацыя ідэнтычнасці и саманазвы беларускага этнасу: русічы, русіны, ліцвіны, "тутэйшыя", беларусы.

Аўтары крывіцкай канцэпцыі (В. Ластоўскі і інш.) лічаць, што продкамі беларусаў з’яўляліся толькі крывічы.

Аўтары крывіц­ка-дрыгавіцка-радзіміцкай канцэпцыі (М. Доўнар-Заполь-скі і інш.) лі­чаць продкамі беларусаў не толькі крывічоў, а і дрыгавічоў, і радзі­мі­чаў.

Аўтары балцкай канцэпцыі (В. Сядоў і інш.) лічаць, што бе­ла­рус­кая народнасць узнікла ў выніку асіміляцыі ўсходнімі славянамі бал­таў.

Аўтары канцэпцыі старажытнарускай народнасці лічаць, што беларуская, а таксама руская і ўкраінская народнасці ўзніклі пас­ля распаду Кіеўскай Русі і выніку раз’яднання адзінай старажытна-рус­кай народнасці.

М. Піліпенка лічыць, што ў ІХ­–Х стст. у выніку змешвання славян і балтаў узніклі крывічы, дры­га­ві­чы і радзімічы, і ў канцы ІХ – пачатку ХІ ст. яны з іншымі ўсход­нес­ла­вян­с­кі­мі плямёнамі склалі новую агульнаславян-скую этнічную супольнасць. Тэрыторыя іх сумеснага пражывання атрымала назву «Русь», а насельніцтва пачало звацца русічамі, русінамі і інш.

У межах ВКЛ і Рэчы Паспалітай сярод іншых назваў жыхароў існаваў этнонім «ліцвіны».

У ХVІІ ст. у расійскіх дакументах у дачыненні большас­ці насельніцтва усходняй часткі ВКЛ, выкарыстоў­ва­ла­ся назва «беларусцы». У больш позні час яна тран­с­фар­ма­ва­ла­ся ў «беларусы» і замацавалася за народам ужо пасля далучэння Бе­ла­ру­сі да Расійскай імперыі. Пры гэтым спатрэбіўся да­во­лі працяг­лы час (ХІХ–ХХ стст.), каб жыхары Беларусі пачалі ўсведамляць сваю на­цы­я­на­ль­ную ідэнтычнасць. Нават у пачатку ХХ стагоддзя частка іх назы-вала сябе «тутэйшымі». А частка, у залежнасці ад веравызнання, лічыла сябе «рускімі» ці «палякамі».

Дата добавления: 2014-01-03