Ефрасіння Полацкая

[свецкае імя Прадслава, каля 1110 (?)—23 або 25.5.1173]

Прадстаўніца хрысціянскага культурна-асветніцкага руху ў Полацкім княстве 12 ст. Першая жанчына гэтага перыяду, прыліча-ная да святых. Нарадзілася ў Полацку. Дачка полацкага князя Георгія Усяславіча, малодшага сына князя Усяслава Брачысла-віча. У 2-й палове 11 — 1-й палове 12 ст. полацкае княства як самастойная i моцная дзяржава дасягнула высокага ўзроўню і ў культурным жыцці. Трывалымі былі ганд-лёвыя i культурныя сувязі Полацкага княства з краінамі Усходу i Захаду. Куль­турным сувязям з Візантыяй спрыялі сва-яцкія адносіны полацкіх князёў з візантый-скім імператарскім домам. Менавіта ў гэ-тыя часы ў Полацку пабудаваны Сафійскі сабор i іншыя манументальныя царкоўныя пабудовы. Ёсць звесткі пра наяўнасць тут свайго летапісання. У духоўна-культурнымжьшці Полацкага княства ўмацоўвапася хрысціянская ідэалогія, хоць язычніцкія ўяўленні былі яшчэ даволі моцныя нават у княжацкім асяроддзі. Аднак хрысціянская ідэалогія заваёўвала ўсё больш прыхільні-каў, якія імкнуліся сцвердзіць у жыцці ідэі падзвіжніцтва, асветы i кніжнасці. Асабліва важную ролю ў гэтым працэсе адыграла Е.П., звесткі пра дзейнасць якой дайшлі да нас з «Жыція Ефрасінні Полацкай», ство-ранага, відаць, неўзабаве пасля яе смерці (старэйшы з вядомых спісаў датуецца 14 ст.). «Жьшіе...» было шырока вядомае i папу-лярнае ў старажытнабеларускі перыяд. Стварэнне ў Полацкім княстве свайго «Жыція...» — важнае сведчанне культурнай суверэннасці дзяржавы, яе значнасці i ci-лы. Калі адлюстраванне дзяржаўна-палі-тычнай ролі княства знаходзіла сваю фік-сацыю ў галіне летапісання, то ў духоўнай сферы гэта замацавана найперш у самім факце стварэння «Жыція...». Арыгіналь-насць гэтага твора — у сцвярджэнні неаб-ходнасці ведаў, любові да кнігі, у ідэі ду-хоўнага ўдасканалення, праслаўленні па-дзвіжніцтва, самаадднаным служэнні вы-шэйшым маральным ідэалам.

Ефрасіння рана пастрыглася ў манахіні насуперак волі бацькоў, якія хацелі аддаць яе замуж. Пасяліўшыся ў келлі Сафійскага сабора, яна занялася перапіскай твораў рэ-лігійна-маратьнага зместу. Гэта, відаць, былі пераважна пераклады з грэчаскіх ары-гіналаў. Ёсць падставы меркаваць, што на той час у храме існавшіа майстэрня, дзе ствараліся і па-мастацку ўпрыгожваліся ру-капісы, былі падрыхтаваны майстры i cne-цыяльнае абсталяванне. Відаць, яшчэ да прыходу Ефрасінні быў пакладзены пача-так вядомай бібліятэкі Полацкага Сафій-скага сабора, якая паступова ператварыла-ся ў буйны культурны цэнтр Полаччыны, дзе ствараліся і захоўваліся нацыянальныя духоўныя каштоўнасці, у т.д. летапісы i творы грэчаскай патрыстыкі. Ефрасіння заснавала ў Полацку жаночы i мужчынскі манастыры, была фундатарам пабудовы ка­ля 1160 царквы свято га Спаса (цяпер Спа-са-Ефрасіннеўская), дзе размяшчаліся кел-лі Ефрасінні i яе сястры, i царквы Багаро-дзіцкай. Спаская царква была багата ўпры-гожана фрэскамі, якія маюць вялікую гіс-тарычную i мастацкую каштоўнасць. Па за­казе Ефрасінні полацкім майстрам Лазарам Богшам у 1161 быў зроблены напрастольны шасціканцавы крыж для царквы святога

Спаса. Ён быў з кіпарысу, да яго пярэдняй i адваротнай паверхняў прымацаваны зала-тыя, да бакавых — сярэбраныя пласціны. Крыж быў аздоблены каштоўнымі камяня-мі, упрыгожаны выявамі евангелістаў, зас-навальнікаў праваслаўя, святых Ефрасінні і яе бацькоў. Гэты выдатны ўзор прыкладно-га мастацтва 12 ст. стаў найкаштоўнейшай нацыянальнай святыняй (у час другой су-светнай вайны крыж украдзены з Беларусі). Па просьбе Ефрасінні візантыйскі імпера-тар Мануіл Комнін прыслаў для царквы святога Спаса адзін з трох абразоў (эфескі) Маці Боскай, створаных, паводле падання, евангелістам Лукою. Па яе загадзе гэты аб-раз быў упрыгожаны золатам, серабром i каштоўнымі камянямі (зараз знаходзіцца ў Рускім музеі ў Санкт-Пецярбургу). У кан-цы жыцця Ефрасіння здзейсніла паломніц-тва ў Іерусалім, дзе i памерла. У 1187 яе мошчы былі перанесены ў Кіева-Пячор-скую лаўру, a ў пач. 20 ст. — у Полацк.

«Жыціе Ефрасінні Полацкай» прасякну-та пафасам сцвярджэння хрысціянскіх све-тапоглядных уяўленняў i імкненнем давесці ix ісціннасць. У ім даецца дастаткова раз-горнутая змястоўна-паняційная аргумента-цыя i пра эфемернасць «славы зямной», i пра сутнаснае размежаванне свету тленнага i свету вечнага, i пра славутую, але няў-стойліва-зніклівую прыгажосць бачнага свету гэтага. Відавочна цікавасць аўтара гэ-тага твора да шырокіх светапоглядных пы-танняў эпохі сярэднявечча, хоць у жыцце-апісанні выразна прысутнічае вузкацаркоў-ны i нават вузкаманаскі пласт зместу, спе-цыфічных павучанняў i норм, што, зразу-мела, сведчыць пра асяроддзе, у якім ства-ралася «Жьшіе...». Актыўным суб'ектам сцвярджэння ісціннасці як ідэй i ўяўленняў шырокага светапогляднага плана, так i канкрэтных прадпісанняў дабрачыннасцей рэлігійнага служэння выступае ў творы са­ма Ефрасіння.

У адпаведнасці з законамі агіяграфічна-га жанру ў «Жыціі...» паслядоўна апавяда-ецца пра бацькоў Ефрасінні, пра тое, як рана выявіліся ўстойлівыя духоўна-мараль-ныя асновы яе чалавечай натуры. Паведам-ляецца, што ў яе рана выявілася любоў да ведаў i што хутка i шырока разышліся вес-ткі пра яе мудрасць i прыгажосць. Асаблі-вая ўвага звяртаецца на ўнутраныя духоў-ныя рысы Ефрасінні, найперш на яе інтэ-лектуальную адоранасць: «Дан бяше таков дар Еуфросинии от Бога: аше кто ея вопрошаше о которой вещи, она же ему разре-шаше чему есть быти». Хоць індывідуаль-на-асобасная характарыстыка ў абмалёўцы героя выходзіла за межы такога кананічна-га жанру, у гэтым творы спалучэнне ўнут-раных якасцей гераіні і патрабаванняў жанру ўспрымаецца арганічна. У духоўным свеце Ефрасінні на першае месца ставілася ідэя служэння Богу i вышэйшым духоўным каштоўнасцям, а яе дар — спасціжэння рэчаў i людзей, беспамылковага распазнан-ня тых, хто ўнутрана схільны да служэння Богу i царкве — набываў рэлігійна-ідэала-гічную інтэрпрэтацыю. «Дан бысть дар блаженой Ефросиний от Бога: аще кого уз­рит очима своима, то разумеваше в коем человеце сосуд избран хощеть быти Бого-ви». У 12 гадоў Ефрасіння зрабіла найваж-нейшы свой духоўна-маральны выбар, які вызначыў увесь далейшы яе кірунак дзей-насці i сэнс жыццёвага шляху. Рашэнне пайсці ў манастыр і прысвяціць сябе слу- жэнню Богу яна прыняла насуперак волі бацькоў, якія ўжо думалі пра хуткае замуж-жа Прадславы. Так перад ёй узнікае пер­шая калізія: зямное каханне ці любоў да Бога, нявеста князя ці нявеста Хрыста. Еф-расіння цвёрда заявіла пра сябе як пра ня-весту Хрыстову. Гэта калізія — вытворная ад фундаментальнага хрысціянскага разу­мения ўсяго існуючага, ад ўласцівага хрыс-ціянству прынцыповага падзелу быцця на духоўнае i матэрыяльнае, боскае i зямное, абсалютна ісціннае i мінуча-часовае. Аб-грунтоўваючы правільнасць свайго выбару, Ефрасіння нагадвае вопыт жыцця сваіх продкаў: яны жаніліся i выходзілі замуж, княжылі, дабіваліся славы i паміралі, але жыццё ix было пазбаўлена подыху вечнасці i слава ix гінула як прах, як павуцінне. Вы­бар паміж «княжением», «славой мира се­го» i духоўным служэннем, супрацьпастаў-ленне жыцця продкаў, якое прайшло ў па-гот за эфемернымі зямнымі дабротамі, і жыцця ісціннага з'яўляецца вельмі пака-зальным для ўнутранай змястоўнасці воб-раза Ефрасінні.

Супрацьпастаўленне канкрэтна-зямнога існавання i духоўнага падзвіжніцтва несла адбітак рэальнага гістарычнага процібор-ства хрысціянства са старажытнаславянскі-мі міфалагічнымі ўяўленнямі. Як вядома, праявы язычніцкага светапогляду на пач. 12 ст. былі яшчэ даволі выразнымі ў роз­ных сацыяльных пластах Полацкага княс-тва, i натуральна, што канкрэтную духоў

ную мэту i сэнс свайго служэння Ефрасін-ня бачыла ў сцвярджэнні новых, хрысціян-скіх маральных прынцыпаў існавання чала-века. Выбар Ефрасінні — гэта выбар паміж свецкім, людскім (багаццем i славай) i ця-жарам манаскага быцця, выбар, заснаваны на супрацьпастаўленні зямнога, рэальнага i духоўнага. Яна настойліва прыводзіць аргу­менты на карысць правільнасці свайго ра-шэння. Першы раз — калі павінна зрабіць выбар паміж замужжам i манаствам, лю-боўю зямною i любоўю да Бога, у другі — калі ўжо рашэнне прынята, i яна перакон-вае ігуменню манастыра прыняць яе ў сваё асяроддзе. У адказ на словы ігуменні, што яна яшчэ маладая i не адолее цяжкасці ма-наства, ды i наогул, навошта ёй адракаіша ад радасцей жыцця, Прадслава ў поўнай адпаведнасці з хрысціянскай ідэяй сцвяр-джае пафас веры i падзвіжніцтва ў імя веч-насці, нятленнасці. «Вся видимая мира се­го и краная суть и славна, но вскоре мину­ет, яко сон, яко цвет уведает. Вечная же и невидимая во векы пребывають...» У гэтым фрагменце хрысціянскія ўяўленні пра вы-шэйшую духоўную рэатьнасць як сапраўд-ную сутнасць быцця суседнічаюць і спалу-чаюцца з паэтычнай вобразнасцю, што пе-радае пачуццё зачараванасці прыгажосцю рэальнага свету.

Знаходжанне Ефрасінні ў манастыры было пачаткам яе ператварэння ў падзвіж-ніцу, часам збірання духоўных сіл. Мінуў пэўны час, i яна просіць дазволу пасяліцца ў келлі Сафійскага сабора. Ведучы манаскі, аскетычны лад жыцця, Ефрасіння занялася перапіскай кніг. «И нача книгы писати своими руками». Ідэал ведаў i асветы, лю-боў да кнігі i найперш да Бібліі ў сярэдня-веччы былі шляхам спасціжэння Божай мудрасці, твораў тэалагічнага характеру. У «Жыціі...» падкрэсліваецца, што ў Прадсла-вы з маленства была прага да ведаў. Яе ім-кненне вучыцца падаецца адначасова i як вытворнае ад любові да Бога, i як шлях унутранага ўдасканалення, дасягнення ідэ-алу. Сцвярджаючы ідэю самаадданага ду-хоўнага служэння ў зямным жыцці і ўспа-мінаючы словы Хрыста, сказаныя апоста-лам: «Не носите с собою ничто же, токмо жезл един!», — Ефрасіння гаворыць, што ў яе нічога няма, акрамя слова Боскага i кніг. «И еще же за все имение имею книги сея. Ими же утешает ми ся душа и сердце веселится». Шлях дасягнення ідэалу неад-лучны ад боскага слова i ведаў, занатаваных у кнігах Свяшчэннага пісання. Пера-піска, распаўсюджванне кніг — адна з найважнейшых i богаўгодных місій чалаве-ка. У гэтым сэнс дзейнасці Ефрасінні па перапісванні кніг.

Будаўніцтва царквы святога Спаса апіс-ваецца ў «Жыціі...» як наиважнейшая спра­ва Ефрасінні, a яго завяршэнне — як усе-агульнае свята: «... Видевши церковь совре-шеную, возрадавася душею» Ефрасіння, «и бысць священие и велиа радость всем крестьянам. И собрашась князи и силнии мужи, черноризици и черноризци, и про-стие людие. И бысть радость велиа. И празд-новаша дни мнози». Гэта кульмінацый-ная падзея ў «Жыціі...», калі суб'ектыўнае жаданне i імкненне Ефрасінні ператвары-лася ў агульнае свята, свята далучэння ўсіх да царквы i Бога. Заўважаецца тэндэнцыя паказаць індывідуальнае (бо яно з'яўляецца узорам) як найбольш поўны выраз імкнен-няў i патэнцый, схаваных у чалавечай су-польнасці. Роля ж i значэнне выключнай індывідуальнасці Ефрасінні ацэньваюцца ў «Жыціі...» як роля выдатнага носьбіта свят-ла, адухоўленасці, асветы: «Еуфросиниа — неопарный орел, попаривши от Запада и до Востока, яко луна солнечная, просве­тивши всю землю Полоцкую». Разам з тым размова ідзе пра канкрэтную людскую су-польнасць, духоўна-культурнае адзінства, пэўнасць якой выразна ўсведамляецца, гэта — Полацкая зямля. I праслаўленне ў «Жы-ціі...» Полацкай зямлі i горада Полацка — «А мы же хвалим блажен еси ты граде По­лоцкий... Блажены людие, живущий в нем!» — адзначана высокай адухоўленасцю патрыятычнага пачуцця.

Дзейнасць Е.П. — яскравы адбітак кар-дынальных духоўных зрухаў, што адбывалі-ся ў культурна-грамадскім жыцці Беларусі на працягу 12 ст., калі закладваўся i маца-ваўся фундамент новага разумения свету, ствараліся перадумовы развіцця індывіда як непаўторнай асобы, сцвярджэння духоў-на-маральнай самакаштоўнасці чалавека. Духоўны ўплыў беларускай асветніцы Е.П. далёка выйшаў за межы старажытнай эпо-хі. Яе імя, справы i вобраз падзвіжніцы крышталізаваліся ў часе i набылі найвы-шэйшую якасць нацыянальнага сімвала са­маадданага служэння высакародным ідэа-лам, вернасці сваёй радзіме.

Літ.\ Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры. Т. 1. Мн., 1968; История белорус­ской дооктябрьской литературы. Мн., 1977;

Майхрович А.С. Поиск истинного бытия и человека: Из истории философии и культуры Беларуси. Мн., 1992; Данилевич В.Е. Очерк истории Полоцкой земли до конца XIV столетия. Киев. 1896; Алексеев Л.В. Полоц­кая земля в IX—XII вв.: (Очерки истории Се­верной Белоруссии). М., 1966. А.С.Майхровіч.

Дата добавления: 2014-01-04