Ластаушы заттар

Лекция

Лекция

Лекция

Лекция

Лекция

Лекция

Лекция

Тақырып.2. Дарақ экологиясы-аутэкология

Экологиялық факторлар. Орта. Антропикалық факторлар. Химиялық қосынды зиянды заттар. Бейімделу. Минимум заңы. Шектеуші фактор. Эврибионтты ағзалар. Стенобионтты ағзалар. Төзімділік заңы. Оптимум заңы.

Аутэкология- жеке организмдер арасындағы қарым-қатынастарды оның табиғи ортасымен байланыстыра отырып зерттеулер жүргізеді.

Кез келген тірі организм өзін айнала қоршаған табиғи ортамен тығыз байланысты ғана өмір сүре алады. Олар – топырақ, су, минералды заттар, жер бедері және атмосфералық әртүрлі құбылыстар. Табиғи ортаның компоненттері (ірі немесе ұсақ бөліктері) тірі организмдерге оң немесе теріс әсер етуі мүмкін. Сондықтан әрбір организмнің өзіне ғана қолайлы ортасы немесе мекені болуы тиіс. Мәселен, көл бақасы үшін ылғалы мол көл жағасы оның қалыпты өрбіп-көбеюіне қолайлы орта. Ал, қуаңшылықты дала немесе шөлейтті жерлер ол үшін қолайсыз өмір сүре алмайтын орта болып табылады. Бірақта организм үшін табиғаттың барлық элементтері белгілі мөлшерде қажет және жиынтық күйінде әсер етеді. Олардың біреуі өте қажет, екіншілері орташа, ал үшіншілері мүлдем қажет емес зиянды болуы мүмкін. Сонымен орта дегеніміз – организмнің өсіп-көбеюіне, тіршілігіне, дамуы мен таралуына тікелей жанама әсер ететін айнала қоршаған ортаның компоненттерінің жиынтығы. Ал, организмге қажетті жағдайлар деп – тек сол организм үшін алмастыруға келмейтін табиғи ортаның элементтерін айтамыз.

Экологиялық факторлар дегеніміз – организм үшін қажетті немесе теріс әсерін тигізетін ортаның элементтерін айтамыз. Табиғатта экологиялық факторлар жиынтық күйінде әсер етеді. Организмдер болса факторлардың әсеріне түрлі реакция (жауап) береді. Мәселен, ащы суда тіршілік ететін организмдер үшін тұз және минерал заттар шешуші роль атқарса, ал тұщы су организмдері үшін қажеті шамалы.

Шөл-шөлейтті жерлердегі өсімдіктер үшін жоғарғы температура мен ылғалдың аздығы мен ылғалдың аздығы қолайлы фактор болса орман өсімдіктеріне қолайсыз орта факторлар болып табылады. Міне, осы жағдайлар мен факторлар оларға организмдердің бейімделуі ұзақ жылдар бойы қалыптасқан тарихи дамудың жемісі деп білеміз. Нәтижесінде, өсімдіктер мен жануарлардың түбегейлі қалыптасқан географиялық зоналары айқындалады.

Факторлар үш негізгі топқа жіктеледі: абиотикалық, биотикалық және антропикалық.

Абиоткалық факторлар дегеніміз - организмдерге әсер ететін бейорганикалық ортаның жиынтығы. Олар – химиялық (атмосфераның химиялық құрамы, теңіз және тұщы сулар, шөгінділер т.б.) және физикалық (температура, қысым, ылғал, жер, радиация т.б.) – деп бөлінееді. Сол сияқты жердің рельефі, геологиялық және геоморфологиялық құрылымы, ортаның сілтілік немесе қышқылдығы, комостқы сәулелер т.б. факторлар организм үшін әртүрлі деңгейде әсер етеді.

Биотикалық факторлар дегеніміз – тірі организмдердің бір-біріне және ортаға жағымды немесе жағымсыз әсер етуі. Бұл өте күрделі процестер жиынтығы. Өйткені, тірі организмдер бір-бірімен қоректені, бәсеке, паразиттік, жыртқыштық, селбесіп тіршілік ету арқылы алуан түрлі қарым-қатынаста болады. Аталған қарым-қатынастар өсімдікпен-өсімдік, жануармен-өсімдік немесе жаунармен-жануар арасында болуы мүмкін. Биотикалық факторлар организмдер арқылы ғана емес, табиғи орта арқылы да тікелей немесе жанама әсер етуі мүмкін.

Антропикалық факторлар дегеніміз – айнала қоршаған ортаға тигізетін адам баласының іс-әрекетінің тікелей адам немесе жанама әсері. Адам баласы өзінің материалдық игілігі үшін табиғат байлықтарын игеруге мәжбүр болады. Нәтижесінде, ірі кешендер, өнеркәсіп, зауыт, кен байыту, автокөліктер, ауыл шаруашылығы салалары дами түседі. Ал, олардан зияны әртүрлі газдар, қалдықтар, лас сулар, химиялық зиянды қосынды заттар айнала қоршаған ортаға түседі. Зиянды заттардың көпшілігі табиғатта айналымға түспей, жинақталып бүкіл тіршілікке кері әсерін тигізе бастайды. Яғни, атмосфера уаусының ластануы, су айналасының бұзылуы, жердің құнарсыздануы, қуаңшылық, өзен-көлдердің тартылуы, өсімдіктер мен жануарлардың сиреп немесе құрып кетуі, адам баласының денсаулығының бұзылуы және жалпы биосфера шегіндегі бұрын-соңды болмаған климаттың өзгеру құбылыстары үдей түседі. Соңғы жылдары антропикалық факторлардың табиғи ортаға және жалпы биосфераға әсері айқын біліне бастады. Осыған орай, адам баласының іс-әрекеті бақылауға алынып табиғат тепе-теңдігінің бұзылмауына жол бермеу жолдары ғаламдық проблемалар деңгейінде қарастырылуда.

Экологиялық факторлардың организмге әсер етуі мен оған организмнің реакциясы бірдей болмайды. Сондықтан организм үшін факторлардың бұрыннан қалыптасқан жиынтығы ғана қажет. Ал, басқа факторлар оның қалыпты тіршілігіне кері әсерін тигізеді. Яғни, әрбір организмге әсер ететін факторлардың төменгі және жоғарғы шегі болады және бір фактор шешуші роль атқарады. Бұл заңдылықты неміс химигі Ю.Либих (1840 ж.) ашқан. Оны минимуму заңы дейді. Минимум заңының өмірде практикалық маңызы зор. Өйткені, организмдердің ең қажетті шектеуші факторлардың біле отырып мол өнім алуға немесе табиғат ресурстарын тиімді пайдалануға жол ашады.

Шектеуші факторлармен қатар организмнің факторлар жиынтығына деген ең жоғарғы төзімділік қасиеті болады. Төзімділік (толерантность) заңы В.Шелфордтың есімімен аталады. Заңның негізгі – организмдердің факторларға деген талғамының шектелуі. Кез-келген организмнің төзімділік шегі болады. Егер төзімділік шегінен шығып кетсе организм тіршілігін жояды. Мәселен, қатты қуаңшылық жылдары өсімдіктердің құрып кетуі, ал су қоймаларының пестицидтермен ластануы балықтардың жойылуына әкеп соғады. Организмдердің төзімділік шегін білудің практикалық маңызы бар. Әсіресе, жабайы аңдар мен құстарды, өсімдіктерді жерсіндурі жұмыстарында төзімділік заңының негізгі тәртіптері ескеріледі. Сондықтан кез-келген организм үшін өзіне тән қолайлы тіршілік ету жағдайы болады. Оны – оптимум заңы дейді. Яғни, организмнің ұрпақ беріп, толыққанды тіршілігін жалғастырып отыратын аймағы.

Схемадағы шкала бойынша организмнің қалыпты тіршілігі оптимальды аймақта ғана жалғасады. Ал, одан оңға не солға ауытқуы организм үшін өлімге душар етеді.

Табиғатта организмдердің көптеген түрлері экологиялық факторлар жиынтығына, оның шекті мөлшері мен төзімділік шегіне бағына бермейді. Керісінше қолайсыз экологиялық орталарда қалыпты тіршілігін жалғастыра береді. Организмдердің бұл тобын эврибионтты түрлер дейді. Мәселен, Іле Алатаунының шыршалы орманында тіршілік ететін ақтиін үшін шектеуші фактор – қорек. Сол сияқты жеміс-жидегі мол тоғайларда тек дәнмен қоректенетін құстар басым болады. Әсіресе, сексеуілді ормандардың тұрғыны сексеуіл жорға торғайы, Іле Алатаунының батыс бөлігінде, Ақсу-Жабағлы қорығында кездесетін жұмақ торғай, Алакөлдің реликті шағаласы, шөл-шөлейтті құмды аймақтың сәні – қарақұйрық т.б. аң мен құстар таралуы шектелген стенобионтты түрлерге жатады. Стенеобионтты организмдердің эврибионтты организмдерден айырмашылығы таралу аймағының шектелуіне байланысты морфологиялық, физиологиялық және экологиялық жағынан бейімделу ерекшеліктері басымырақ болады. Оған тән белгілер – түсінің ортаға қарай ұласуы, түнге қарай активті тіршілігі, ін қазу, суды үнемдеу т.б. қасиеттері жатады. Факторлардың организмдерге әсерінің біртекті болмауы биологиялық көптүрлілігіне әсер етуімен бірге олардың географиялық белдеулер және табиғат зоналары бойынша таралуына да әсер етеді. Нәтижесінде, табиғаттың әртүрлі ландшафтарында микроорганизмдер, жануарлар мен өсімдіктердің белгілі бір бірегей жиынтығы ортақ жағдайда тіршілік етеді.

Организмдерге әсер етуші факторлар

Биологиялық ырғақтар. Фотопериодизм. Тәуліктік ырғақ. Жылдық ырғақ. Маусымдық ырғақ. Ішкі ырғақтар.Биоиндикаторлар. Мұхиттардың толысуы мен қайтуы. Жазғы ұйқы. Қысқы ұйқы. Тыныштық кезең. Диафауза. Анабиоз. Миграция.

Экологиялық факторлар көптүрлі болғанымен олардың организмдерге әсер етуі бірдей болмайды. Бірақта әрбір жеке факторлардың өзіндік әсер ету әрекеті ерекшеленеді.

Жарық. Жарық тірі организмдер үшін негізгі факторлардың бірі. Күн сәулесінің жер бетіне келіп жететін барлық мөлшерінің тек 50% ғана бізге көрінсе, ал қалған бөлігін көрінбейтін инфрақызыл және ультракүлгін сәулелер құрайды. Жарық әсіресе жасыл өсімдіктер үшін өте қажет. Өйткені, фитосинтез процесі тек жарықта ғана жүреді.

Тірі организмдер үшін жарықтың мол түсуі, күші, сапасы мен мөлшері үлкен роль атқарады. Көптеген организмдер үшін жарық оның тіршілігі үшін (көбею, бағдар, т.б.) міндетті түрде болуы керек. Ал, біраз организмдер үшін жарықтың қажеттігі шамалы. Сондықтан жарыққа қатысты организмдерді – жарық сүйгіштер, көлеңке сүйгіштер немесе қараңғылықты сүйетіндер деп атайды.

Температура. Организмдердің тіршілігі мен дамуы және таралуы үшін қажетті факторлардың бірі. Сондықтан организмдер төменгі немесе жоғарғы температураға бейімделе отырып өзінің қалыпты тіршілігін үйлестіріп отырады.

Жылу режимі. Қазақстан жағдайында оңтүстіктен солтүстікке қарай өзгеріп отырады. Өсімдіктер мен жануарлар жылуды түрліше қабылдайды және уақыт пен жыл маусымдарына байланысты әртүрлі талап қояды. Мәселен, жылу өсімдіктер үшін ауа райының қолайсыз мезгілінен сақтап қалу үшін қажет. Суықтан немесе ыстықтан қорғану үшін өсімдіктердің әртүрлі табиғат зоналарына бейімделген формалары келіп шыққан. Мәселен, тундра өсімдіктері аласа әрі жербеттенген болып келсе, ал тропика мен субтропика өсімдіктерді өркен, жапырақтарының түрін өзгертіп, қурап немесе кеуіп кетуден сақтануға бейімделген. Шөл, шөлейтті жерлерде өсетін өсімдіктер де жылудан қорғану үшін сабақ, жапырақ, тамыр т.б. мүшелерінің түрін өзгерткен. Мәселен, Қазақстанның шөл-шөлейтті аймақтарында өсетін сксеуіл, қылша, құм акациясы, теріскен, жантақ, ақ жусан, изен т.б. өсімдіктерді атауға болады. Жоғарғы немесе төменгі температура өсімдіктердің анатомиялық-физиологиялық бейімделуге де күшті әсер етеді. Мәселен, жоғары температура өсімдіктерде транпирация процесін, клеткада тұз жинақтауды тездетіп, устица арқылы суды буландыруды азайта түседі. Ал температураның төмендеуі өсімдік клеткасындағы қант т.б. органикалық заттарды көбейте түсіп суыққа төзімділігін арттырады.

Жануарлар дүниесінде климаттың қолайсыз жағдайларына бейімделу жолдары өсімдіктерге қарағанда көп салалы болып келеді.Оның негізгі белгілері – жануарлардың қысқа дайындығының қор жинау, түсінің өзгеруі, қоңдануы, мінез-құлқының өзгеруінен көруге болады. Соның бірі – жануарлардың қысқы ұйқыға кетуі. Ұйқының – қысқы және жазғы түрлері болады.Жазғы ұйқы жоғарғы температураға тәуелді.

Жануарлардың ұйқыға кету кезеңі мен сол уақыт аралығында организмдер денесінде түрлі физиологиялық, биохимиялық өзгерістер болады. Қысқы ұйқыға кету сүтқоектілер, бауырмен жорғалаушылар, қосмекенділер және омыртқасыз т.б. организмдер өкілдеріне тән құбылыс. Кейбіреулер қысқы ұйқы кезеңін әлсін-әлсін оянып, тіпті активті өткізеді.Мәселен, кәдімгі біздің қоңыр аю қысқы екзеңінде дүниеге әкеледі.

Көптеген организмдер үшін көбеюдің бейімделуге қатысты қайталанудыңмаусымға тәуелділігі байқалады.Жалпы көбеюге әсер ететін қозғаушы фактор сол ортаның жарық режимі болып келеді.Ал,кейбір қосмекенділер,Бауырмен жорғалаушылар үшін қозғаушы күш ылғал немесе температура болуы мүмкін.

Организмдердің тыныштық кезеңі (диапауза) әсіресе насекомдарда,өрмекші және шаян тәрізділерде жиі білінеді.Олардың біздің жерімізде қыстық және жаздық тыныштық кезеңін даму фазаларының әртүрлі сатысында өткізуге бейімделген.Мәселен, түт жібек көбелктерінің қыстай жұмыртқалары, кәдімгі қарағай көбелегінің гусеницасы, ал қалақай мен капуста көбелегінің ересектері қыстап шығады.

Жануарлар дүниесінің көптеген түрлері – ауа райының қолайсыз жағдайынан орын ауыстыруға (миграция),ұзақ сапарлар шегуге (жыл құстары) бейімделеді.Бұл бейімделулер көбіне – фотопериодизм құбылысына тәуелді.Орын ауыстыру ұзақ немесе қысқа мерзімді болып бөлінеді. Олардың тәуліктік, маусымдық және жылдық түрлерін ажыратуға болады.Ең ұзақ сапар шегетіндер құстар мен жарқанаттар. Мысалы, біздің республикамыздың жеріне сонау тундра, қиыр шығыс аймақтарынан құстар келсе, ал біздің құстарөз кезегінде Дерорта теңізі,Африка, Австрия, Үнді жағалауларына сапар шегеді.Құстардың кейбіреулері осы кезеңде 400-13000 шақырымға дейін ұшатыны анықталған.Анықтаудың бірден бір жолы – құстарға көктемде немесе күзде сақина салу.Сол арқылы жыл құстарының қыста немесе жазда қай жерлерге баратынын дәл анықтап отырады. Оны бүкіл дүниежүзілік орнитология ұйымы жүзеге асырады.

Организмдердің бейімделу процесіндегі ерекше құбылыстың бірі - анабиоз. Анабиоз организмдердің бейімделу деңгеиінің ең төменгі сатысы. Бұл кезде организмдерде тіршілік нышанының барлық белгілері тоқталып өлім шекарасында тұрады.Оларға негізінен өсімдік тұқымы,спора,бір клеткалы организм,колевратка,дөңгелек құрттар, буын аяқьылардың көптеген өкілдері жатады.Мәселен, аталған организмдер анобиоз кезінде ең төменгі -180⁰С тан төмен немесе +270⁰С жоғарғы температураны да көтеретіні туралы ғылыми деректер бар.Организмдердің аталған қасиеттері олардың даму эволюциясындағы ең жоғарғы бейімделу деңгеиін көрсететін фактор екені сөссіз.

Тақырып.3. Популяциялық экология

Популяцияның табиғаттағы сан мөлшері. Популяцияның өздігінен реттелу механизмі. Популяциянығ көбеюі. Популяцияның шығыны. Шектен тыс көбею. Популяцияның көбею потенциялы.

Популяция дегеніміз – белгілі бір географиялық территорияда тіршілк етуге бейімделген, генетикалық шығу тегі бір, бір түрге жататын особьтар жиынтығы. Популяция латынның попилус – халық, топ деген мағынаны білдіреді.

Әрбір жеке түрдің өзіне тән таралу аймағы болады.Олардың сол аймақтағы тобы,сан мөлшері әртүрлі болуы мүмкін. Популяцияның сан мөлшерінің аз немесе көп болуы түрдің шығу тегіне, тарихына,ареалдың көлеміне т.б. көптеген себептерге байланысты.

Организмдердің популяцияларын жан – жақты зерттеуші экологтар С.С.Шварц, А.М.Гиляров,А.В.Яблоковт.б.

Популяция – биологиялық бірлік ретінде өзінің белгілі бір құрылымы,қасиеттері және атқаратын функциялары арқылы ерекшеленеді. Популяция құрылымы ондағы особьтар санымен және кеңістікте таралуымен сипатталады.

Ал, популяцияның функциясы басқа биологиялық жүйелермен ұқсас келеді. Популяция ға тән қасиеттерге - өсу, даму,көбею,орта жағдайларының өзгерісіне бейімділігі, генетикалық шығу тегі, экологияның жағдайлары жатады.

Популицияның табиғаттағы саны мен тығыздығы. Популяцияның саны мен тығыздығы оның қасиеттерін сипаттайтын негізгі көрсеткіш болып саналады. Популяцияның саны дегеніміз белгілі бір көлемдегі немесе территориядағы особтардың жалпы саны.Организмдердің саны табиғатта тұрақты болмайды.Оның аз немесе көп болуы особьтардың өсімталдығы мен шығынына (өлуі) байланысты.

Популяцияның тығыздығы – белгілі бір көлемдегі немесе кеңістіктегі особьтардың саны мен биомассасын салмағымен өлшенеді.

Популяциялардың тығыздығы олардың санына байланысты өзгеріп отырады.Тығыздық шексіз өсуі мүмкін емес.Осыған орай,популяциялардың кездейсоқ, біркелкі және топтанып таралу жолдары бар.

Кездейсоқ таралу – тек бірегей ортаға тән құбылыс.Мәселен, егістіктерде зиянкес жәндіктердің таралуы алғашында кездейсоқ болғанымен бірте – бірте көбейе түсіп топтану немесе шашыранды таралу сипат алады. Оганизмдердің топтанып таралуы жиі кездеседі әрі кездейсоқ та болуы мүмкін. Мысалы, ормандарда ағаштар алғашында топтанып кездессе бірте – бірте біркелкі өсе бастайды.Өсімдіктердің таралуы, спора, тұқым, жеміс арқылы жүзеге асады.Ал, жануарлардың таралуы активті немесе пассивті болуы мүмкін.Мәселен, активті таралу түлкі, бұғы т.б. тұяқты аңдарда жиі кездеседі.Пассивті таралу көбінесе баяу қозғалатын жануарларға тән.Активті таралатын организмдерде шекаралық шектеу болмай қалады, ал пассивті организмдерде айқын байқалатын шекаралық ареалдар жиі кездеседі. Оларды біз қосмекенділер,бауырмен жорғалаушылар, молюскалар тіршілігі ненкөреміз.

Популяциялардың ареалының кең немесе тар болуы организмдердің дене мөлшері қозғалу активтілігі, қорек қорына т.б. көптеген абиотикалық фактроларға байланысты болады. Мәселен, кәдімгі шөптесін жерлерде насекомдардың саны мыңдаған особьқа жетуі мүмкін.

Ал, керісінше ірі хайуанаттар мен үлкен ағаштардың популяциялардың саны мен тығыздығы шамалы болады.Популяциялардың саны мен тығыздығының тұрақты болуы адамның іс - әрекетіне де тығыз байланысты. Сол сияқты қоректік факторлардың да ролі ерекше.Оны біз ақ тиін, қоян, кекілік, қырғауыл т.б. ағзалардың табиғаттағы қорек аз болған жылдары күрт азайып кетуінен байқаймыз. Сондықтан, табиғатта популяциялардың саны ешқашан да тұрақты болмайтыны заңды құбылыс.Бірақ, кейбір жағдайларда популяциялардың саны бір бағытта күрт көбейіп немесе азайып кетуі мүмкін. Бұл процестер табиғатта жиі кездеседі. Оның себептері көп. Оларға – түрдің генетикалық шығу тегі,орта факторлары өсу жылдамдығы бәсекелестік, қоректік мол болуы т.б.

Популяцияның табиғаттағы сан мөлшерінің реттелуі

Әрбір түрдің көбеюінің жоғарғы және төменгі шегі болады.одан әрі түр көбейе алмайды. Сондықтан кез келген популяция сан мөлшері оптималды жағдайда ұстап тұруға тырысады. Организмдердің табиғаттағы санының ауытқуының иәуліктік және маусымдық кезеңдерін байқауға болады. Мәселен, ұсақ сүтқоректілер, кеміргіштер, кейбір құстар мен насекомдардың өсу, көбею потенциалы өте жоғары болады.Кеміргіштер бір маусым ішінде 300-500 есе, ал кейбір насекомдар 1300-1500 есе көбейетіні ғылымға мәлім. Мұндай құбылыстар әсіресе, шегірткелерде, жұқпалы аурулардың қоздырғыштары, вирустары мен бактериялар өмірінде жиі кездесіп ауылшаруашылығына немесе адам өміріне үлкен қауіп төндіреді.

Популяциялардың табиғаттағы санының күрт азайып кетуі де қалыпты жағдай емес. Кей жағдайда популяциялар сирек бірте – бірте құрып кетуі мүмкін.

Популяциялардың табиғаттағы санының тұрақты қайталанбайтын, сирек қайталанатын, ырғақты қайталанатын, тұрақты қайталанатын жағдайларын кездестіруге болады.Мәселен, тұрақты қайталанбайтын ауытқулар тарихта бірнеше мысалдар арқылы көрініс берген. Американдық шабақ балықтарды аулау 1900 жылдан бастап жыл сайын 2000 т болған. Одан соң оны аулау бірнеше жыл бірден 98% келіп-кеткен. Ал, 1944 жылдан бастап тағы да жылына 2500 т шабақ аулана бастаған.

Табиғатта кездесетін мұндай құбылыстарға он тоғызыншы ғасыр мен жиырмасыншы ғасыр аралығында Ресей жеріндегі жұпсыз түн көбелегінің, Австрия жеріндегі қоян мен Гавая аралындағы опунция кактусының, еуразияға кең таралған колорадо қоңызы мен амброзия арамшөбін мысалға келтіруге болады.

Популяциялардың өсімталдығы, өлім-жітім (шығымы) және таралуы мен орын ауыстыруы олардың табиғаттағы сан мөлшерінің ауытқуына тәуелді болып келеді.

Организмдердің көбею мүмкіндігі өте жоғары. Оны организмның биотикалық потенциялы дейді. Ғалымдар кейбір организмдердің теориялық өсімталдығын зерттеген кезде көптеген қызықты фактілерге көздері жеткен. Мәселен бактериялар әрбір 20 минут сайын көбеюге қабілетті болған. Егерде олардың көбеюіне ешбір кедергі болдмаған жағдайда 36 сағат ішінде бүкіл шарын қаптап кететіндігі дәлелденген.

Организмдердің табиғаттағы сан мөлшері олардың шығынынада көп байланысты. Популяцияның шығыны (өсімі, жітім) дегеніміз – белгілі бір уақыт аралығындағы өлген особтарының саны. Организмдердің шығыны орта жағдайларына, қорекке, ауруларға, популяцияның және ерекшеліктері мен т.б. көптеген факторларға тәуелді болып келеді. Кейбір организмдердің шығыны жас кезінде жоғары болса, ал біразы ересек кездерінде көбірек өледі.

Табиғатта сирек болсада популяциялардың кейбір түрлерінің өсу немесе өлім-жітімі шектен тыс көбейіп кейде керісінше көрініс беретін жайы кездеседі. Егерде популяция күрт көбейіп кетсе оны өсімталдығы жоғары организмдерге жатқызамыз. Ондай популяцияларды көбінесе ұсақ организмдердің өкілдері құрайды.

Дүниежүзілік тәжірибелерде мұндай фактілері жиі кездеседі. Мәселен, қазақстан жағдайында Америка материгінің колорадо қоңызы, американдық ақ көбелек, италия жерінен енген ала торғай, шегіртке, өсімдіктерден американдық амброзия арам щөбі, жабайы күнбағыс, шырышты арам шөп т.б. көптеген түрлер өлкеміздің ауыл шаруашылығының қауіпті зиянкестеріне айналып отыр. Деседе, жоғарыда аталған популяциялардың көбею потенциялы тұрақты емес. Кейбіреулері ырғақты қайталану заңдылыққа байланысты дүркін-дүркін 10, 20, 35, 40 дылдарда бір рет қайталанып, ал кейбіреулері күрт көбеюін тоқтата бастайды. Бұл жағдайда шектеуші фактор іске қосылды. Осылайда популяцияның өзіндік реттелу жүйесі үздіксіз жұмыс істейді.

Популяцияның күрт азаюы кейде абиотикалық факторларға да байланысты. Мысалы соңғы жылдары Қазақстанда ондатр аңның азайып кету фактісі тіркелді. Оның басты себебі тіршілік ортасының бұзылуы мен ластануы болып отыр. Негізінде популяцияның өлім-жітімі басым болған жағдайда түр азайып, бірте-бірте құрып кетуі мүмкін.

Түрлердің құрып кетуіне соңғы ғасырда абиотикалық факторлармен қатар антропогеньдік жағдайлар тікелей немесе жанама әсерін тигізуде. Мәселен, Қазақстанның кең жазиралы тың жерінен 1960-65 жылдары оны игеру кезінде дала дуадағы, безгелдек, байбақ, зорман, батыс аймақтардан құндыз, сусар, бетпақдала өңіріндегі құлан, жабайы жылқы, қабыландардың біржола жойылып кетуін айтуға болады. Бірақта, зерттеулер нәтижесі популяциялардың құрып кетуі өте сирек жағдайда жүзеге асатынын және оның бірте-бірте қайта қалпына келу фактілерін де жоққа шығармайды. Тіптен, мұндай популяциялардың қалпына келіп көбейіп кету тәжірибелері де бар.

Тақырып.4. Қауымдастық экологиясы (бірлестік) – синэкология

Биотоп. Биоценоз. Биогеоценоз. Экотоп. Экожүйе. Өндірушілер. Қоректенушілер. Ыдырауытқыштар. Боита. Биоценоз құрылымы. Фитофаг.

Биоценоз, биогеоценоз және экожүйелер түралы түсініктер.

Табиғатта әртүрлі түрлердің популяциялары бірегей жүйелерге бірігіп ірі бірлестіктер құрады. Оларды ғылым тілінде бірлестіктер немесе биоценоздар деп атайды. Биоценоз (bіos- өмір, koіnos-жалпы)- табиғат жағдайлары бірегей жерлерде тіршілік ететін өсімдіктер, жануарлар және микроорганизмдердің жиынтығынан тұрады. Биоценоз құрамындағы организмдердің бір-бірімен қарым қатынасын биоценотикалық тұрғыда қарастыру қажет. Өйткені, кез-келген биоценоз өзімен - өзі жеке дамымайды. Ол әрқашан –да табиғатпен бірлестікте ғана өмір сүреді. Сондықтан биоценоз компоненттерінің қолайлы тіршілік ортасы- биотоптардан тұрады. Яғни, биотоп – тірі организмдердің жиынтығы тіршілк ететін орта.Нәтижесінде биоценоз бен биотоп бірлесіп – биогеоценозды құрайды. Алғаш рет бұл терминді ғылымға 1940 жылы В.Н.Сукачев енгізген. Сонымен биогеоценоз дегеніміз – биоценоз + биотпотық (экотоп) диалектикалықбірлестігі. Ол төмендегі құрамдас бөліктерден тұрады: өндірушілер (жасыл өсімдіктер), қоректенушілер (бірінші - өсімдік қоректі жәндіктер, екінші – жануартектес қоректілер), ыдыратушылар (микроорганизмдер) және өлі табиғат компоненттері. Міне осы компеннеттері арасын үнемі қарым-қатынастар жүріп жатады.

В.Н.Сукачев (1880-1967) – биогеоценология ғылымының негізін салушы көрнекті академик, орыс ғалымы.

Биоценозды зерттеуші ғылым саласы – биоценология деп аталады.Ал,биогеценоз ұғымы тек биоценоз бен биотоп жиынтығы ғана емес, ол табиғатың біртұтас және өзінің даму заңдылығы бар күрделі жүйе. Сондықтан табиғаттағы биологиялық бірлестіктер – кез-келген популяциялар мен биотоптардан тұратын кішігірім жәндік (жануар) інінен бастап мұхиттардың биотасын қамтитын табиғат бірлестіктері. Ең үлкен биологиялық жүйе – биосфера немесе экосфера. Ол жер шарының барлық тірі организмдері мен оның тіршілік ететін физикалық ортасын қамтиды.

Ғылымда биогеценоз ұғымының баламасы ретінде «экожүйең термині жиі қолданылады.Оны 1935 жылы А.Тенсли енгізген.Шын мәнінде екі бірдей мағынаны білдіреді,әрі бірін-бірі толықтырады.

Биогеценоз құрылымы. Биогеценоз – биотоппен биоценоздан тұрса,ал оның өзі (биоценоз) одан әрі фитоценоз (өсімдік) зооценоз (жануар) және микробиоценоз (микро организмдер) болып жіктеледі.

Биогеоценоз – трофикалық сипаты тұрғысынан уақыт пен кеңістікке байланысты – автотрофты және геотрофты организмдерге жіктеледі.Егерде биогеоценоз ұғымы көбінесе зертелетін объектінің құрылымы сипатына сипаттама берумен шектелсе,ал экожүйе ондағы атқаратын функциясына көбірек

сипаттайды. Мәселен экожүйелердегі 1) энергия ағымы, 2)қоректік тізбектер, 3)кеңістікпен уақытқа байланысты көптүрлілік құрылым, 4)биогенді элементтер айналымы, 5) эволюция және даму, 6)басқару, 7) компоненттердің қарым-қатынастарды толық қарастырады.

Сондықтан экожүйе – экологияның функциалды бірлік өлшемі. Оның ең басты қызметі – ондағы компоненттердің бір-бірімен қарым-қатынас жағдайында ықпал етуі.

Биоценоздағы қарым-қатынастардың ең бастылары қоректік және кеңістіктегі байланыстар. Қоректік қарым-қатынастарды ғылымда – биотикалық факторлар деп атайды. Яғни, биотикалық фактрор дегеніміз – тіршілік барысындағы организмдердің бір-біріне тигізетін әсері немесе ықпалы. Аталған факторлар әртүрлі сипат ала отырып бір ортада тіршілік ететін өсімдік - өсімдік қоректі организм (фитофаг) үшін ең қажетті роль атқарғанымен, кезегінде фитофагтар да өсімдіктің өнімділігін азайтып, қолайсыз жағдай туғызады. Осының барлығы биоценоз құрылымының күрделілігін және ондағы тіршілік иелерінің бір-біріне тәуелді, пайдалы немесе кері әсер ете отырып үнемі даму үстінде екендігін көрсетеді.

Биоценоздың түрлік құрылымы. Әрбір биоценоздың өзіндік түрлік құрамы қалыптасқан.Сондықтан биоценозда бір түрдің популяциялары өте көп болса, ал екіншілері керісінше болуы мүмкін. Осыған байланысты биоценоз ондағы түрлердің санымен және сапасымен сипатталады. Егерде биоценозда бір немесе екі өсімдік түрі оның 90 пайызын құраса даминантты (басым) өсімдіктерге ие болады. Кейде мұндай өсімдіктерді сол биоциноздық эдификаторы деп те атайды. Мәселен, қарағайлы орманда қарағай – эдификаторы болып саналады.

Биоценоздық кеңістік құрылымы. Биоценоздарға организмдер алғаш рет қоныстанғаннан бастап көптеген экологиялық факторларға байланысты орын тебеді. Организмдер жердің рельефіне қарай горизонтальды немесе вертикальды бағытты орналасуы мүмкін. Ол үшін әрбір жеке түр бір-біріне кедергі келтірмеуі тиіс. Соның биоценоздағы бір көрінісі – ярустылық (қатарлық). Ярустылық – биоценоздардың биіктік бойынша жіктелуі. Ярустылықты өсімдіктер бірлестігінен көруге болады. Мәселен, орманнан 6 ярустылықты кездестіреміз:

1 – ең ұзын ағаштар (шырша, қарағай, емен т.б.);

2 – екінші қатарлы ағаштар (шетен, ырғай);

3 – бұталы ағаштар (шие, итмұрын т.б.);

4 – жартылай бұталы ағаштар(тобылғы, сасырлар);

5 – шөптесін өсімдіктер (қамыздық, шайқұрай);

6 – қыналар мен мүктері.

Тіпті ярустылықтың жер асты бөлімдерінде айқындауға болады. Әрбір ярусқа тән оның микроклиматы, түрлік құрамы, бейімделу белгілері жіктелген.

Топырақтағы, судағы организмдердің де өзіне тән ярустылыққа байқауға болады. Бірақ, мұндағы экологиялық факторлар мен талаптар әртүрлі болуы мүмкін. Сол сияқты ярустылық заңына бағынбайтын түрлер де бар. Мәселен, олардың қатарына көптеген паразиттерді, рі аңдар мен құстарды жатқызуға болады. Ярустылық пен горизонтальды биоценоздардың да кеңістік құрылымы ерекшеленеді.

Биоценоздың экологиялық құрылымы. Әрбір биоценоз организмдердің белгілі бір экологиялық топтарынан тұрады. Олар көбінесе ылғал, жарық, қорекке т.б. факторларға байланысты жәктеліп отырады және өзіндік қызмет атқарады. Экологиялық құрылым – биоценоздағы түрлер жиынтығы мен кеңістік арқылы сипатталады. Биоценоз – уақыт пен кеңістікке қатысты және антропогендік факторларға байланыстыөзгеріп отырады. Сондықтан, биоценоздардың жәй және күрделі типтерін ажыратуға болады. Мәселен, тропика биоценоздары мен Қазақстанның орманды-дала биоценоздарын ешбір салыстыруға болмайды. Олар бір-бірімен түрдің көптүрлілігімен де, биомассамен де ерекшеленеді. Атап айтқанда шөл-шөлейтті, тундра биоценоздары жәй биоценоздар қатарына жатады, ал орман, орманды дала, тропикалық биоценоздары күрделі биоценоздар болып есептеледі.

Су биоценоздары құрлықпен салыстырғанда қарапайым болып келеді. Ол көбінесе су жүйесінде құрлықтағыдай атмосфера мен топырақтың болмауы, әрі жетекші факторлардың (жарық, температура, қорек, қысым, оттегі т.б.) бірегей роль атқаратыны белгілі.

Биотикалық қарым-қатынастар

Биотикалық қарым-қатыгнастар. Бәсекелестік. Жыртқыштық. Паразитизм. Зиянкес жәндіктер. Пайдалы жәндіктер. Ауру таратушылар. Симбиоз. Комменсализм. Мутуализм. Зоохария. Аллелопатия. Аттрактивті. Репелленттер. Амменсализм.

Бәсекелестік. Бәсекелестік дегеніміз – бір немесе бірнеше түрге жататын организмдердің өзара қорек, тұрағы т.б. ресурстардың жетіспеушілік жағдайындағы қарым-қатынастардың көрінісі.

Кезінде Ч. Дарвин түр ішіндегі бәсекелестікті тіршілік үшін күрестің маңызды әрі жоғарғы формасы ретінде бағалаған. Бұл көрініс өсімдіктер мен жануарлар арасында жиі байқалады. Мәселен, кәдімгі шыршалардың өздігінен сиреуі немесе құмырсқалардың қырылып популяциясын реттеуі жатады.

Түраралық бәсекелестік әр түрге жататын түрлер арасында болады. Ол бірде айқын білінсе, бірде пассивті көрінед. Сондықтан, эколог Г.Ф.Гаузенің зерттеулері бойынша екі түрге жататын популяциялар еш уақытта бір жерде өмір сүре алмайды. Оның біреуі активті түр ретінде басымдылық көрсетіп екіншісін ығыстырады немесе жойып жібереді. Бұл әрине қоректік ресурсқа тәуелді болған жағдайда іске асады.

Кейбір жағдайда бәсекелестік қоректік фактор арқылы емес басқада (мінез-құлық тұрағы үшін, территория т.б.) факторлардың жетіспеуінен де болады.

Жыртқыштық. Жыртқыштық түрлер арасында болатын қарым-қатынастардың ең жоғарғы формасы. Ол кейде қорек, территория т.б. ресурстар үшін бірін-бірі өлтіру, өуу, жеу арқылы көрініс береді.

Жыртқыштық организмдер үшін оңайға түспейді. Ол үшін жыртқыш жемтігін алдымен іздеп тауып ұстауы қажет. Ал. Жемтік өз кезегінде жауына деген қорғаныс қабілеті немесе жоғары бейімделушілік қасиетке ие болады. Бұл құбылыстар ғасырлар бойы дамып организм бойында морфологиялық, физиологиялық, биохимиялық т.б. өзгерістер жүру арқылы көрініс береді. Олар өсімдіктерде тікен, қабық, жағымсыз иіс түрінде білінсе, ал жануарлар дүниесінде улы бездер, панцирлер, қорғаныс түстер, мінез-құлқының өзгеруі, түрін өзгерту, денесінің кейбір мүшесін бөліп тастау, қашып кету, жасырыну т.б. құбылыстар арқылы жүзеге асады. Тіпті құстар, түз тағылары сес көрсету, қарсы шабу, қатты

дыбыс шығаруға дейін бейімделген. Эволюция барысында кейбір жыртқыштар жемтігін таңдап жеуге, екіншілері көпқоректілерге айналған. Мәселен, қасқыр көп қоректі болса, ал кейбір құстар тек балықпен қоректенуге бейімделген. Тіпті кейбір ірі жыртқыштар қорегін таңдаумен қатар оны қорғап отырған. Нәтижесінде, жыртқыштарға тән аггресивті, баяу, кейбірде пассивті (өлекселермен қоректенетіндер) формалары келіп шыққан.

Адам баласы жыртқыш аңдар мен құстарды байқап, олардың мінез-құлқына қарай ат қойып, қолға үйретіп мәдени формаларын шығаруға ұмтылып отырған. Кейбір кезеңдерде жыртқыш аң мен құстарды «зияндың, “қас жау”, “құбыжық” санап көле-кернеу қырып-жойып отырған. ХІХ-ғасырдың басты кездерінде жыртқыштарды (қасқыр, жыртқыш құстар т.б.) адам баласы жойып тарихта күтпеген экологиялық апаттарға ұшырап отырған. Мәселен, қасқырларды қырып түз тағылардың арасындағы жұқпалы аурулардың тез таралып аңдардың қырылуы немесе жыртқыш құстарды қырып ауру таратқыш кеміргіштердің қаптап кетуі, Қытай жеріндеқос қанатты құстарды қырып егіннің түсімінің төмендеп кетуі т.б. көптеген факторлар осының айғағы болса керек. Шын мәнінде, жыртқыш жануарлар - өте пайдалы организмдер екені қазір барщамызға мәлім. Олар «дала санитарың ретінде биоценоздағы түрлер арасындағы тепе-теңдікті сақтап, оның даму ырғағын реттеп отырады. Яғни, жыртқыштық – табиғат сұрыптаудағы негізгі жетекші фактор. Нәтижесінде, популяциялардың сапалық құрамы прогрессивті түрде дамып отырады. Ал, өз кезегінде жемтікті жыртқышқа тікелей әсер ете отырып, оның прогрессивті дамуына ықпал етеді. Осылайша қарама-қарсылықтың әсері эволюцияның қозғаушы күшіне айналып жыртқыш пен жемтіктің ара салмағын дисбаланс жағдайында реттеп отыратыны анық.

Паразитизм. Паразитизм – бір түрдің өкілінің екінші түр өкілін қорек немесе тіршілік ортасы ретінде пайдалану арқылы тіршілік етуі.

Паразиттік құбылыс организмдер арасында қорек үшін тікелей жанасу арқылы бірте-бірте пайда болған. Бұл процесстер бактериядан бастап жоғары сатыдағы организмдер арасында болады. Әсіресі, вирус, бактерия, саңырауқұлақ, қарапайымдылар, құрттар арасында жиі кездеседі. Сол сияқты өсімдік пен өсімдік, жануар мен жануар және өсімдік пен жануар арасында да паразиттік құбылыс жақсы дамыған. Паразиттердің қоректі таңдауына, бейімднлуіне қарай монопаразиттер, олигопаразиттер болып жіктеледі. Кейбіреулері сыртқы (эктопаразиттер) және ішкі (эндопаразиттер) паразиттер болып бейімделген. Олардың ішінде пайдалы да немесе өте қауіпті ауру тарататын түрлері де баршылық(16-сурет). Бірақ олардың қай түрі болмасын табиғатта орны толмас ролі бар. Мәселен, біздің жерімізде кездесетін зиянкеснасекомдардың паразиттері олардың табиғаттағы санын реттеп ауыл шаруашылығында мол пайда әкеледі. Бір ғана құм тышқанның үстінен немесе ішкі мүшелерінен паразиттік жәндіктердің 19 түрі табылған. Ал, адамның ішек-қарын, өкпе, бауырларында кездесетін аскарида, эхинококк, т.б. организмдер паразиттер қатарына жатады.

Паразиттердің көптеген түрлері жұқпалы тіптен қатерлі аурулар(сүзек, тырысқақ, безгек, энцефалит, оба т.б.) таратады. Олардың қатарына Өазақстан территориясында жиі кездесетін маса, сона, құмыты, бүрге, кенелер жатады. Әсіресе, республикамыздың шөл-шөлейтті зоналарында кездесетін маса, бүрге, кенелердің биологиясын білу, олармен күресті, сақтануды жеңілдетері сөзсіз.

Көптеген жануарлар (түлкі, қоян, жыртқыш құстар, қарсақ т.б.) паразиттерді таратушылар ретінде роль атқарады. Ал, Алматы, Шыңыс Қазақстан облыстарының таулы алқаптарында кең таралып отырған жапон энцифалитінің қауіпті паразит екенін білгеніміз жөн.

Симбиоз. Екі түрге жататын организмдердіңкеңістіктк бір-біріне ешбір зиянын тигізбей керісінше селбесіп пайдалы тіршілік етуі. Мәселен, құмырсқа мен өсімдік биті, отшельник шаяны мен актиния арасындағы селбесін тіршілік ету осы қарым-қатынасқа жатады. Өсімдіктер арасында қыналар – балдыр мен саңырауқұлақ арасындағы селбесіп тіршілік етудің көрінісі болып табылады.

Комменсализм. Немесе арамтамақтық құбылыс. Бұл симбиоздыңбір формасы ретінде белгілі. Яғни, бір түрдің қоректік қалдығымен екінші организ қоректене отырып оған ешбір зиян келтірмейді. Ал, кейде екінші организ біріншісін қозғалу құралы немесе қорғанысы ретінде де пайдаланады. Мәселен, ірі балықтардың желбезегінде ұсақ балықтар еркін тіршілік етуге бейімделген. Егерде комменсалар бір-біріне зиян келтіре бастаса оның біреуі паразиттік немесе бәсекелестік жолға түседі.

Мутуализм. Әр түрге жататын организмдердің бір-біріне қолайлы жағдай туғызуға отырып селбесіп тіршілік етуі. Мәселен, отшельник шаяны мен актиния арасындағы қарым-қатынас немесе құмырсқа мен өсімдік биті арасындағы байланыс осының жарқын мысалы.

Зоохария. Жануарлардың орын ауыстыруы арқылы өсімдік тққымдарын кеңістікке тарату құбылысы. Зоохария - өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің бір тобының ұзақ жылдар бойы бірлестікте тіршілік етуінің жемісі. Нәтижесінде, өсімдіктер тұқымында жабысқыш ілгектер, қылшықтар пайда болып олар құстар, сүт қоректілердің, басқа да жәндіктердіңденесіне жабысуға бейімделіп сол арқылы алыс кеңістіктерге тарап отырған. Өсімдік тұқымдарының бұл жолмен таралуын – эктозоохария дейді. Ал, кейбір өсімдіктердің тұқымдары жануарлардың нәжістері арқылы таралады. Оларды - эндозоохариялық таралу жолы деп атайды.

Алеопатия. Бұл организмдердің денесінен өзіне тән химиялық өнімдер шығару арқылы қарым-қатынас жасау жолы. Яғни, өсімдіктерден бөлінген заттар юасқа жануарларға теріс немесе жағымды әсерін тигізетін қасиетке ие болады. Мәселен, кәдімгі жусан иісі көптеген өсімдіктерге (жүгері, картоп, томат т.б.) теріс әсерін тигізсе, ал лобия өсімдігі – бидайдың өсуін тежейтін көрінеді.

Өсімдіктерден бөлінетін заттар жаунарларға еліктіргіш (аттрактивті) немесе жиіркендіргіш (репеллентті) түрінд әсер етеді. Бұл қасиеттер әсіресе біртекті оректілер және паразиттер үшін өте маңызды.

Жануарлар да өзінен жағымды кейде жағымсыз келетін әртүрлі активті заттар бөліп өзінің жауына қарсы немесе еліктіргіш, сигнал бноу сипатына ие болған. Биологиялық активті заттар көп организмдер бөлінеді. Мәселен, көпке белгілі антибиотиктер – пеницилин, стрептомицин, гибберилин медицинада жиі қолданыды.

Организмдерге теріс ықпалын тигізу арқылы қарым-қатынас жасаудың тағы бір түрін – амменсализм деп атайды.

Кейбір организмдер екіншілері үшін шектен тыс агрессивті болып келеді. Мәселен, кейбір құмырсқалар көршілнһес құмырсқа илеулерінен жұмыртқа мені болатын инстинкттің жоғары деңгейдегі көрінісі болса керек.

Экожүйелер туралы түсініктер

Экожүйе. Экожүйе компоненттері. Экотоп. Құрлық экожүйесі. Су экожүйесі. Автотрофтар. Гетеротрофтар. Өзен, көл экожүйесі. Экожүйелер моделі. Қоректік тізбек. Экожүйедегі энергия. Тропикалық деңгей. Экологиялық пирамида. Зат және энергия ағымы. Экологиялық сукцессия құбылысы.

Биоценоз және экожүйе құрылымдарының бірегей компоненттерден тұратыны туралы мәлімет алғанбыз. Одан әрі біз олардың кейбір ұқсастықтары мен айырмашылықтарына тоқталамыз.

Биосфера шегінде қалыптасқан екі жүйе де құрылымы мен атқаратын фугнкциясы тұрғысынан алғанда бірдей сияқты. Мәселен, құрлық экожүйнсін алайық. Құрлық экожүйесіндегі автотрофтар, кәдімгі тамыр, сабағы, гүлі бар өсімдіктер болып келсе, ал су экожүйесіндегі олардың орнын микрофлора өкілдері басады. Ал, жануарлар дүниесін құрлықта омыртқасыздар, ірі сүтқоректілер мен бактериялар құраса, су экожүйесінің дені балықтар мен ұқсас фитопланктондар мен зоопланктондардан тұрады. Екі жүйеде де бірдей кездесеиін ағза бактериялар болып келеді.

Құрлық экожүйесінің құрылымын, атқаратын функцияларын жан-жақты зерттеген В.Н.Сукачев олардың салыстырмалы түрдегі моделін схема арқылы көрсеткен болатын. Көрсетілген схемалар арқылы біз екі жүйенің де атқаратын функцияларын бірегей екенін көреміз. Экожүйе моделі ретінде кәдімгі үйдегі аквариумды мысалға алуға болады. Аквариумда да экожүйе компоненттері бар және өз рольдерін табиғи экожүйелер (көлшік, көл, өзен, теңіз) сияқты шағын әрі шектелген жағдайда атқарады. Эколог Ю.Одумның көзқарасы бойынша бір тамшы су да, космос кораблі де экожүйенің моделін құрайтынын дәлелдеген. Шын мәнінде бір тамшы суға үңілсек біз (әрине микроскоп арқылы) продуценттер ролін атқаратын балдырларды, консументтер – жануарларды, редуценттер – бактерияларды және абиотикалық компоненттерді көреміз. Сонымен, барлық жерде де біз, табиғи және жасанды жүйелердегі бірлестіктердің трофикалық құрылымының бір-бірімен үздіксіз қарым-қатынаста әрекет ететініне көз жеткіздік. Ал, ең бастысы барлық жүйедегі тіршілік процесінің қозғаушы күші күн энергиясы екенін әрқашан есте сақтауымыз қажет. Тек сонда ғана табиғатта зат пен энергия айналымы үздіксіз жүріп биосфералардағы қалыпты тіршілікті қамтамасыз етіп отырады.

Экожүйедегі қоректік тізбек және энергия. Жоғарыда келтірілгендей биоценоздағы организмдер арасында тұрақты қоректік байланыстар қалыптасқан. Осы қатынастар белгілі бірорганизмдердің тобын біріктіріп отырады. Қоректік тізбектер бірнеше құрамдас бөліктерден тұруы мүмкін. Ол үшін бөлімнен тұрады.

Біріншісі – продуценттер немесе өндірушілер. Бұларға автотрофты жасыл өсімдіктер жатады. Нәтижесінде, жасыл өсімдіктер органикалық заттар түзіп алғашқы биологиялық өнімділікті түзеді және күн энергиясын жұмсады (сіңіреді).

Екінші – консументтер немесе пайдаланушылар (гетеротрофты организдер). Бұларға жануарлар дүниесі жатады.

Үшінші – редуценттер – ыдыратушылар немесе қайта қалпына келтірушілер. Оларға микроорганизмдер жатады. Олардың ролі ерерше. Яғни, заттарды ыдыратып қайта қалпына келтіріп зат айналымын жалғастырып отырады.

Әрбір қоректік тізбектің қатарында белгілі бір трофикалық деңгй қалыптасады. Ол өзінен өтетін зат және энергия ағымның активтілігімен сипатталады. Мәселен, жасыл өсімдіктер – бірінші трофикалық деңгейде түзсе, фитофагтар – екінші, ал жануар тектес қоректілер – үшінші т.б. жалғаса береді.

Барлық қоректік тізбектер бір-бірімен байланысты және тәуелді болып отырады. Әрі бір деңгейден екінші, үшіншіге өткен сайын зат және энергия беру жүзеге асады. Осының бәрі биоценоздағы қоректік тізбектің күрделілігін және біртұтас жүйе ретінде әрекет ететіндігін көрсетеді.

Экологиялық пирамида. Биоценоздағы қоректік тізбектегі қорек (азық) дерліктей организмнің өсуіне немесе биомассаның жинақталуына жұмсалмайды. Оның біразы организмнің энергия қуаты: тыныс алу, қозғалу, көбею, дене температурасын ұстап тұруға жұмсалады. Сондықтан бір тізбектің биомассасы екіншісіне дейін толық өңделмейді. Егер ондай болған жағдайда табиғатта қор ресурсы таусылған болар еді. Осыған байланысты әрбір келесі қоректік тізбекке өткен сайын азықтық биомассасы азайып отырады. Нәтижесінде, бір трофикалық деңгейден екіншісіне өткен сайын биомасса, сандық құрамы және энергия қоры азайып отыратыны анықталған. Бұл задылықты кезінде эколог Ч.Элтон зерттеп өзінің есімімен «Элтон пирамидасың - деп аталған.

Экологиялық пирамиданың негізгі 3 типі бар:

1. Сандық пирамида – организмдердің жеке сандық көрсеткішін айқындайды

2. Биомасса пирамидасы – жалпы құрғақ салмақты, жылу энергиясын анықтайды

3. Энергия пирамидасы – энергия ағымының қуатын немесе «өнімділіктің анықтайды

Зат және энергия ағымы.

В.И.Вернадскийдің биосферадағы тіршіліктің тұрақты дамуы ондағы тірі заттардың табиғаттағы үздіксіз айналымының жемісінің нәтижесі нәтижесі екенін айтқан болатын. Өйткені, тірі заттардың элементтері қоршаған табиғи ортаға түсіп, одан соң тірі организмдер арқылы қайтадан айналымға ауысатыны белгілі. Осылайша әрбір элемент тірі организмдерді әлденеше рет пайдаланып отырады. Соның нәтижесінде жер бетінде тіршіліктің дамуы үнемі даму үстінде жүзеге асып биогеоценоздағы табиғи айналымды жүзеге асырады. Бірақта, заттардың табиғи айналымын абсалютті тұрғыда деп түсінбеу керек. Себебі, айналымдағы заттар бір трофикалық деңгейден екіншісіне өткен кезде әлсін-әлсін зат айналымына түсіп үздіксіз қайталанып отырады. Нәтижесінде жер шарында органикалық заттардың қоры (торф, көмір, мұнай, газ, жанғыш слану) жинақталады. Бұл қорларда өз кезегінде жұмсалып қайтадан айналымға түсіп зат айналымының үздіксіз (шексіз) процесін жалғастырып жатады.

Табиғи зат айналымының негізгі көзі жер бетінде өсімдіктердің пайда болып фотосинтез құбылысы басталғаннан бастау алады. Мәселен, атмосферадағы барлық оттегі тірі организмдер арқылы (тыныс алу т.б.) 2000, көмірқышқыл газы керісінше 300, ал су 20000000 жылда бір реті өтіп дәлелденген.

Деседе, жоғарыдағы әлемдегі биологиялық айналымы үшін энергия ауадай қажет. Оның негізгі көзі автотрофты (жасыл өсімдіктер) организмдер сіңіретін күн радиациясы. Күн энергиясы биогеоценозда үнемі әрекет етеді. Күн энергиясының зат айналымынан ерекшелігі сол, ол үнемі жұмсалып отырады. Ал, зат айналымы тек бір деңгейден екінші деңгейге ауысып отыратыны белгілі. Мәселен, күн энергиясының 30% атмосферада сейілсе, 20% атмосфера қабатында сіңіріледі де, ал 50% құрлық және мұхиттар бетіне жылу ретінде сіңіріледі. Тек қана күн энергиясының 0,1 – 0,2% ғана биосфера шегіндегі жасыл өсімдіктер үлесіне тиіп әлемдік зат айналымының қамтамасыз етіп отырады. Оның жартысы фотосинтез процесі кезінде өсімдіктердің тыныс алуына жұмсалып, ал қалған бөлігі қоректік тізбектің желісіне түседі.

Экологиялық сукцессия. Биоценоздағы тәулік, маусымдық ауытқулар бірте-бірте бірлестіктерді толық білдіруі мүмкін. Осылайша биоценоздардың ауысуын – экологиялық сукцессия процесі дейді. Әрине сукцессия процесі көптеген факторларға байланысты (климаттың өзгеруі, табиғаттағы апаттар т.б.) ұзақ мерзімді не қысқа уақыт ішінде жүзеге аспауы мүмкін. Нәтижесінде жер бетіндегі биоценоздар жойылып орнына жаңалары пайда болады. Онымен бірге фауна мен флора да өзгереді. Кейбір түрлер жойылып немесе орын ауыстырып кетсе, ал кейбіреулері жаңадан пайда болады. Мәселен Қазақстандағы арал өңірінің биоценоз сапасының өзгеруі. Қазір бұрынғы ылғалды, мезобиоценоздардың орнына ксерофитті өсімдіктерден тұратын биоценоздар пайда болды. Ал кейбір теңізге жақын жерлер таза құмдар мен шөлдер, тақырларға айналды. Сондықтан сукцессия процесі жүру үшін белгілі бір шарттарға байланыстынемесе тәуелді болып отырады. Ол заңдылықты көрнекті эколог Ю.Одум зерттей келіп оның 4 аспектісін көрсетті:

1. Сукцессия кезінде өсімдіктер мен жануарлардың түрлік құрамы үздіксіз өзгереді.

2. Сукцессия барысында органикалық заттардың биомассасы ұлғайып отырады.

3. Сукцессия барысында организмдердің әртүрлілігі көбейе түседі. Оның себебі, биоценоздар жіктеліп ұсақтанып кетуінің нәтижесінде организмдерге қолайлы экологиялық ортаның тууы болса керек.

4. Сукцессия кезінде таза биологиялық өсімділік күрт азая бастайды.

Модуль.2. Биосфера және оның ресурстары

Тақырып.1. Биосфера туралы ілім және В.И.Вернадскийдің биосферлі ноосфералық концепциясы

Сандаған ғасырлар бойы әлемнің үш ұлы проблемасы адамзат баласының назарын өзіне аударып келеді: біріншісі, тіршіліктің мәні; екіншісі, тіршіліктің шығуы мен пайда болуы, дамуы; соңғысы – үшіншісі, тіршіліктің әлем кеңістігіне тарауы және осы ұғыммен байланысты шексіз кеңістік пен уақыттағы адамның алатын орны.

Сонымен, көптеген ғалымдардың зерттеуі бойынша жер бетіндегі ең алғашқы организмдер күн сәулесін өзіне сіңіруге қабілеті бар қосылыстардың пайда болуын айтты. Ондай қосылыстарға хлорофильдер мен электронды тасымалдаудың ферменттік жүйелері болуы қажет болды. Бұл кезде бейорганикалық заттардан органикалық заттардың түзілуі кезінде күн сәулесін өзіне сіңіре алатын организмдердің артықшылығы байқалды. Осылай фотосинтездеуші организмдер пайда болды. Кейіннен жер бетінде бос күйіндегі оттегінің пайда болуы және оны пайдаланудың нәтижесінде тірі организмдердің жаңадан көптеген формалары пайда болды. Жер бетіндегі биологиялық эволюцияның ең алғашқы, әрі басты ерекшелігіне эукариотты және көпжасаушалы организмдердің пайда болуын жатқызуға болады. Әр түрлі прокариотты жасаушалардың өзара селбесіп тіршілік етуінің арқасында ең алғашқы ядросы айқын байқалатын эукариотты организмдер пайда болды.

Бұдан 2,6 млрд. жылдай бұрын Архий мен протерезой замандарының шекарасында алғашқы көпжасаушалы организмдер пайда болды. Бұл замандарда тіршілік еткен организмдердің қатты қаңқалары болмағандықтан олардың қалдықтары сақталмаған. Палеонтолог ғалымдардың пікірі бойынша Жер тарихында тіршілік еткен барлық организмдердің небары 0,01 пайыз түрінің ғана қалдықтары сақталған. Қаңқа қалдықтары сақталған организмдер негізінен бұдан 570-600 млн. жыл бұрын тіршілік еткен. Келесі протерезойлық дәуірде жабайы болғанмен де, бірақ өсімдік пен хайуанаттар организмнің көп клеткалы формалары пайда болды. Жыныстардың протезойлық, заманына сәйкес келетін қабаты біздің заманымызға дейін балдыр, саңырауқұлақ қалдықтарын, сол тәрізді жануарлар дүниесінің өкілдері губка, медуз, иін т.б. сақтап келді.

Протерозойдың орнына келген полеозой заманының 360 миллион жылында хайуанаттардың барлық типтері мен кластары пайда болды, тек құстар мен сүт қоректілер болмады. Полеозойдың алғашқы үш кезеңінде барлық өсімдіктер мен хайуанаттар теңізді мекендеді, ал құрылықта, сірә, өмір болмаса керек. Теңіздерде ұлулар, тікен қабықты теңіз лилиясы болды, бұлардың ұзын сабағының басында жалбыраған шаштары бар әдемі қауашақ болды. Осы заманғы маржандардың, трилобиттердің, құртардың, медузалардың, губкалардың, шаяндардың, шыбын-шіркейлердің және басқа да омыртқасыз хайуанаттардың арғы тектері саналуан болды. Ал өсімдіктер арасында балдырлар үстемдік құрды. Міне, дәл осы кезде тұңғыш омыртқалылар пайда бола бастады, сөйтіп өсімдіктердің құрлыққа шабуылы басталды. Палеозойдың соңғы кезеңі – пермдік кезең климат пен жер бедерінің шұғыл өзгеруімен сипатталады. Бүкіл жер шарында материктер көтерілді, ұсақ теңіздер кеуіп кетті, бұлардан тұз басқан шөл ғана қалды. Осы кезеңде таулардың пайда болу процесі жедел жүріп жатты. Антарктика жағынан жайылған мұз жамылтқылары оңтүстік жарты шардың көп бөлігін, экваторға дейін басып қалды. Мұз басу климатты өзгертті, климат салқын әрі құрғақ болып кетті. Кейбір организмдер шыдай алмай жойылып кетті. Судың суығандығынан және ұсақ теңіздердің суалып қалу нәтижесінде өмірге жарамды кеңістіктердің азаюынан тіршіліктің теңіздік формаларының көпшілігі қырылып қалды. Соңғы тас-көмірлік және пермдік ерте кезеңдерде қарапайым бүтін бастылардан бауырымен жорғалайтындардың тура ұрпағы болып сүт қоректілер шыққан топ дамыды деп жорамалдайды. Бұлар пеликозаврлар – жыртқыш рептилиялар болатын. Олардың кейбіреулерінің жоталары аса зор, екінші біреулері кесірткеге ұқсас келді.

Мезозой дәуірінде бауырмен жорғалайтындары – динозаврлар мен терозаврлар, мозазаворлар, ихтиозаврлар және тағы сондай судағы және тіпті ауадағы өмір жағдайына икемделіп алды. Бұлардың көпшілігі үлкендігі адам айтқысыз болып ұзындығы 10 және тіпті 20 метр, салмағы бірнеше тоннаға жететін. Мезозой дәуірінде өсімдік дүниесі де едәуір өзгеріске ұшырады. Триастық кезеңде жалаңаш тұқымдылардың үстемдігі күйреуге бет ала бастады. Тұқымдық папоротниктер де құрыды. Тікенді жапырақтылар кең тарай бастады. Юрий кезеңінде жабық тұқымдылар көбінесе қос тұқымды жарнақтылар пайда болды. Кейінірек тұңғыш үйеңкі мен қара ағаш ормандары және қазіргі заманғы түрлерге ұқсағандар – смаковницалар, магнолиилер, пальмалар және басқалары пайда бола бастады. Осы кезде сүтқоректілер, құстар және сүйекті балықтар пайда бола бастады.

Мезозойдан кейінгі кайнозой дәуіріндегі сүтқоректі құстардың, құрт-құмырсқалардың және гүлді өсімдіктердің дамыған заманы болды, бұлардың арасында жоғары дәрежеде дамыған сүтқоректілер, соның ішінде тұяқтылар мен жыртқыштар ерекше қарқынмен өсті. Аяқ шенінде сүтқоректілер эволюциясының жоғары гүлденген кезі жетті және адамға ұқсаған маймылдар пайда болды. Адамның арғы тегі – адам тәрізді ірі маймылдар барлық басқа маймылдар сияқты, алғашында ағаш арасында, соңынан жерде өмір сүрді. Түрлі жолдармен дами отырып, маймылдар табыны және адам қоғамы өзара бір-бірінен ерекше өзгешелене түсті. Адамның санасы жетіле бастады, ол алғашында тіршілікпен, кейіннен аңшылықпен, егіншілікпен айналысты, жануарларды қолға үйретіп, үй малдарына айналдырды. Адам жоғары даму шегіне жете бастады. Адам жаңа сападағы әлеуметтік тіршілік иесі. Соның өзінде адам тірі табиғаттың бір бөлігі. Энгельстің айтуына қарағанда, адам жан-тәнімен, қанымен және ақыл-ойымен табиғатқа жатады және табиғат ортасында өмір сүреді, бірақ оның жануардан айырмашылығы табиғаттың заңын таниды, ол заңдарды дұрыс пайдалана біледі. Адам білім негізінде табиғаттың әміршісі болады, табиғатты өзінің мүддесіне қарай өзгерте алады.

Қазіргі биосфера барлық тірі организмдер мен олардың тіршілік ортасын қамтитын көптеген құрамды бөліктерден тұратын күрделі жүйені құрайды.

Биосфераның пайда болуы және оның тарихи дамуы – қазіргі жаратылыстану ғылымының өзекті мәселелерінің бірі. Бұл мәселеде әлі де шешуін таппаған құпия сырлар көп-ақ. Жалпы тіршілік химиялық қосылыстардың өте ұзақ уақыт аралығында биологиялық эволюцияға ауысуының нәтижесінде пайда болған деген. Биосфера ұғымын ғылымға алғаш рет француз жаратылыстанушы ғалымы Жан Батист Ламарк (1744-1829) енгізді. Ал биосфера ұғымын геология ғылымына австрия ғалымы Эдуард Злосс (1831-1914) кеңінен енгізді. Биосфера туралы іргелі әрі біртұтас ілімнің негізін көрнекті орыс ғалымы В. И. Вернадский (1863-1945) салды. В. И. Вернадский өзінің дарындылығы арқылы қазіргі жаратылыстану ғылымының барлық салаларында елеулі із қалдырды. Оның шығармашылық шыңының бірі 1926 жылы биосфера туралы ілімін жасауы болды.

1926 жылы В. И. Вернадский Ленинградта, үш жылдан соң Парижде және бірнеше жылдан кейін Берлинде «Ғарыштағы биосфераң, «Биосфераң деген аса құнды ғылыми еңбектерін жазды. Ол жер бедері кездейсоқ құбылыстардың нәтижесінде пайда болмаған, оған керісінше өз шекарасы бар, жердің геологиялық қабығы болып саналатын биосфераның ерекше әсері болғанын атап көрсеткен. В.И. Вернадский өмірінің соңғы жылдарын биосфера қабығының құрылымдық ерекшеліктерін талдауға арнады. Осындай ғылыми зерттеулерінің нәтижесінде «Жердің және оны қоршаған ортаның биосферасының химиялық құрылысың деген іргелі еңбегін жазды.

Биосфера – Жер шарының осы бір айрықша қабығына қандай ерекшеліктер тән? Біріншіден, биосферада сұйық күйдегі судың мөлшері айтарлықтай көп. Екіншіден, оған Күн энергиясының тасқыны ықпал етеді. Үшіншіден, биосфера үшін сұйық, қатты және газ күйіндегі заттардың бөліну беттерінің болуы тән.

Жердегі энергия көзі Күн болғандықтан, күллі тірі организмдер жердің екі қабығы литосфера мен гидросфераның жоғарғы қабаттарында таралған. Жер қабаттарының қай-қайсысы болмасын күн сәулесін неғұрлым жақсырақ өткізсе, соғұрлым тірі организмдер олардың тереңірек қабатарына шейін қоныстанған деуге болады. Бірақ биосфера жарық жететін жерлермен шектелмейді. Ауырлық күшінің арқасында энергия ағыны одан да әрі таралады: жарықталған қабаттардан теңіз түбіне экскременттер түйіршіктері, өлі және тірі организмдер үздіксіз түсіп жатады.

Литосфераға тірі организмдер болмашы тереңдікте ғана енеді. Олардың негізгі бөлігі топырақтың жоғарғы, қалыңдығы ондаған сантиметр қабатында шоғырланған, тек бірен-сарандары ғана бірнеше метрге немесе ондаған метрге тереңдейді. Жер қыртысындағы жарықтардың, құдықтардың, шахталардың, бұрғылау скважиналардың бойымен жануарлар мен бактериялар әлдеқайда көбірек, 2,5-3 км. дейінгі тереңдікке жетуі мүмкін. Сондай–ақ литосфераны құраушы тау жыныстарының механикалық қасиеттері де оларда тіршіліктің таралуына бөгет болады. Ақыр аяғында, Жер қойнауына тереңдеген сайын температура жоғарылап, 3 км тереңдікте ол 100⁰С-қа жетеді. Демек, Жер бетінен 3 километрден астам тереңдікте тірі организмдер күнелте алмайды. Ал келесі сызбадан биосфераның құрылысын көре аласыз. Ол негізгі үш құрамдас бөлігімен сипатталады. Олар: атмосфера, гидросфера және литосфера.

Тірі организмдер литосфераның бетінен атмосфераның төменгі, бірнеше сантиметрден бірнеше метрге дейінгі биіктіктегі қабаттарына таралады. Ал өсімдіктер өзінің жасыл бөрікбасын көкке кейде ондаған метрге көтереді. Насекомдар, жарқанаттар мен құстар атмосфераға жүздеген метр тереңдеп енеді. Жоғары өрлеген ауа ағындары жануарлар мен өсімдіктердің дамылдаушы сатыларын бірнеше шақырым биіктікке көтеруі мүмкін. бірақ, бүкіл тіршілігі ауада өтетін, яғни оны негізгі тіршілік ету ортасы ретінде пайдаланатын организмдер әзірге белгісіз.

Атмосфера мен литосферадай емес, гидросфера ең беткі қабатынан табанына дейін тіршілікке толы. Ғалымдардың зерттеу құралдары жете алған жерлердің барлығында тірі организмдер табылған. Бұдан, организмдердің таралуы үшін сұйық күйдегі су жарықтан гөрі маңызды шектеуші фактор болып табылады деген қорытынды жасауымызға болады. Айталық, әлемнің ең ыстық шөлдері формальді түрде биосферадан тысқары жатыр. Бірақ іс жүзінде оларды парабиосфералық аймақтар деп санауға болады, себебі ол жерде тіршілік аз да болса бар. Таулы жерлерде хлорофильді өсімдіктер 6200 м-ден жоғары биіктікте тіршілік ете алмайды. Бұдан да жоғары биіктіктерде кейбір жануарлар, мысалы, өрмекшілер кездеседі. Өрмекшілер аяққұйрықтылармен қоректенеді, ал олар өз кезегінде өсімдік тозаңшаларының түйіршіктерімен қанағаттанады. Биосфераның биік таулы бөлігін ЭОП аймағы деп атайды.

Қазіргі биосфераның қалыптасуы ғасырлар бойы орын алған эволюцияның нәтижесі. Биосфера эволюциясы дегеніміз түрлердің және олардың арақатынастарының үздіксіз бір мезгілде өзгеру және бір түрдің түсіп қалып, бұрын болмаған екінші бір түрлердің пайда болу құбылыстары. Биосфера эволюциясы биотодан бұрын болған, химиялық эволюция тіршіліктің пайда болуын дайындаған кезеңнен және дұрысын айтқанда биологиялық эволюциядан тұрады. Қалыптасқан көзқарастарға сәйкес олардың негізгі сатылары төменде келтірілген. Биоталық эволюциядан бұрынғы кезеңнің біртіндеп алмасып отырған сатылары:

- Ғаламшар мен оның атмосферасының түзілуі шамамен 4,5 млрд. Жыл бұрын болды. Алғашқыда пайда болған атмосфераның температурасы жоғары, тез қалпына келетін болған, сутектен, азоттан, су буынан, метаннан, аммиактан, инертті газдардан құрылған, көміртек оксидінің, сутекті цианның, формальдегид пен басқа жай қосылыстардың болуы мүмкін.

- Күннің сәулелену энергиясы мен атмосфераның біртіндеп сууының нәтижесінде заттектердің абиотикалық айналымы пайда болды. Сұйық су пайда болатын, гидросфера құралды, су айналымы, элементтердің судағы миграциясы мен ерітінділерде бірнеше фазалық химиялық реакциялар жүрді. Автокатализдің арқасында молекулалардың түзілуі мен өсуі орын алған.

- Күннің ультракүлгін сәуле энергиясының, радиоактивтіліктің және әртүрлі энергиялық күш нәтижесінде көміртектен азоттың, сутектің, оттектің жай қосылыстары конденсация мен полимеризация процестеріне түсулері арқылы органикалық қосылыстар түзілген.

- Бұл төртінші сатыны антропоген сатысы деп атауға болады, себебі Жердің геологиялық тарихының соңғы кезеңі. Осы антропогенді кезеңнің көрнекті оқиғасы эволюцияның басқарушысы саналы адамның пайда болуы. Адамзат қоғамының пайда болуы мен дамуы техногенезге өте көп мөлшерде заттек пен энергия ағысын тартып, биоталық айналымның тұйықтылығын бұзды, антропогенді экологиялық дағдарысты тудырды және эволюцияның негативті факторына айналды.

Тарихи тұрғыдан қарайтын болсақ, адам пайда болып, биосфераға әсерін тигізе бастаған шақтан осы кезеңге дейінгі уақыт аралығында биосфераның өзгеруін бес сатыға бөлуге болады. Бұл сатылар:

- адамзаттың биосфераға әсері әдеттегі биологиялық түр ретінде ғана болған;

- адамзаттың қалыптасуы кезеңінде экожүйелерді өзгертпейтін бірақ өте қарқынды түрде аңшылық орын алған;

- табиғи процестердің өзгеруіне байланысты экожүйе де өзгере бастаған;

- Жерді жырту мен ормандарды кесу арқылы табиғатқа зиян келтірілген;

- Биосфераның барлық экологиялық құрауыштары түгелімен әлемдік өзгерістерге ұшыраған.

Соңғы саты осыдан шамамен 300 жыл бұрын басталып, қазіргі кезге дейін келе жатыр. Срнымен, адамның іс-әрекетінің әсерімен биосферада болатын негізгі өзгерістер түрлеріне келесі жағдайлар жатады:

- Жердің беткі қабатының құрылымының өзгеруі (даланы жырту, орманды кесу, мелиорация, жасанды көл мен теңізді құру және жер бетіндегі сулардың режиміне басқа да өзгерістер әкелу, т.б.);

- Биосфераның құрамын, оны құратын заттектердің балансы мен айналымын өзгерту (кен қазбаларды Жер қойнауынан алу, үйінділер жасау, әртүрлі заттектердің ауа мен су объектілеріне шығарынды ретінде тастау, ылғалдылық айналумен өзгерту);

- Кейбір организмдер түрлерін жою арқылы немесе жануарлардың жаңа тұқымдары мен өсімдіктердің жаңа сорттарын шығарып, оларды жаңа мекендейтін орындарға ауыстыру арқылы биотаға өзгерістер енгізу;

- Жер шарының кейбір аудандарындағы және ғаламшар деңгейіндегі энергиялық балансы өзгерту.

Орыс академигі В. И. Вернадский биосфералық қалыптасу және даму эволюциясындағы «тірі заттардыңң ролін өте жоғары бағалады. Әсіресе тірі организмдер оған қоса адам баласының іс-әрекетінің биосфера шегіндегі биогеохимиялық фактор ретіндегі ролін бағалай келіп, биосфера өзін-өзі реттеп отыратын табиғи жүйе екендігін дәлелдеді. Яғни, планетадағы ең жоғарғы сатыдағы дамыған тіршіліктің ұйытқысы түрлі организммен байланысты екенін баса айтты. Шын мәнінде тірі организмдер ғарыштық энергияны Жердегі химиялық энергияға айналдыра отырып, планетадағы тіршіліктің көптүрлілігіне әкелді. Осының бәрі биосферадағы химиялық элементтердің миграциясы болып табылады. Бұл процестер табиғаттағы зат және энергия айналымдарымен шектеліп, биосфера шегіндегі ғаламдық зат алмасулардың үздіксіз қозғаушы күшіне айналды. Ең басты мәселе биосферадағы айналымдардың қалдықсыз жүруі нәтижесінде биосфера деп аталатын үйімізде ешбір басы артық зиянды қосылыстар түзілмейді, бәрі де қайтадан айналымға түсіп, табиғаттың өзін-өзі тазартуы жүріп жатады. Ол процестердің ең басты қозғаушы күші – Күн екенін естен шығармауымыз керек.

В. И. Вернадский табиғаттағы зат айналымдарының тұрақты даму процесіндегі адамның роліне ерекше мән берді. Тіптен, оның дәлелдеуінше, адам баласы теңдесі жоқ биосферадағы ең қуатты геологиялық күш ретінде бағалады. Яғни, болашақтағы биосфераның тағдыры адамзаттың ақыл-ойының сапасында немесе деңгейінде екенін болжай келе, өзінің өте маңызды теорияларының бірін тұжырымдады. Ол – биосфераның жаңа тұрғыдағы ұғымы мен сипаты – ноосфера туралы болжамдар жасады. Ол «ноосфераң деген терминді ғылымға енгізген француз математигі Леруа еді.

Ноосфера - ақыл-ой сферасы екенін одан әрі зерттеулер жүргізген В. И. Вернадский, Э. Леруа, Т. Шарден сынды ғалымдар: «...Адамның ақыл-ой, мемлекеттер саясатты, ғылым жетістігі, т.б. адамзаттың биік адами деңгейі табиғат пен қоғамның гармониялық дамуын жүзеге асыратын ноосфераң - деген қорытындыға келген. Бірақ та, планета тұрғындары ноосфера идеясын айтушы ғұлама ақыл иелерінің болжай айтқан шындығын бағалай білмеді. Жұмыр жер адам баласының бұрын-соңды болмаған небір зорлық-зомбылығына ұшырады. Ғылыми техникалық прогресс қазіргі биосфераның тағдырын басқаша шешті. Небәрі соңғы 70-100 жыл ішінде адам баласының іс-әрекеті мен ықпалы табиғаттың геологиялық жылдар бойы қалыптасқан ұсқынын мүлдем өзгертті. Жер шарында тіршілік жоқ жерлер, тіршіліксіз құмдар, шөлдер, тақырлар пайда болды. Ауа райы өзгеріп, табиғат байлықтары сарқыла бастады. Адам баласы табиғат байлықтарын меңгеру былай тұрсын, оған пайда көзі ретінде қарап, барынша ластап, айналымға келмейтін бөгде заттар мен қоқыстарды шығара бастады. Нәтижесінде, адам баласы өзіне -өзі көпе-көрнеу ор қаза бастады. Яғни, жаппай қырып-жоятын атом қарулары, улы химиялық препараттар, канцерогенъді, т.б. тіршілікке зиянды заттар табиғаттың тепе-теңдік заңдылықтарын бұзып, планетаның өзіне қауіп төндіре бастады. Мәселен, ХХ ғасырдың аяғындағы көмір қышқылы газының атмосферадағы көлемі қалыптасқан тепе-теңдіктен 0,03%-тен 0,034%-ке көбейіп отыр. Яғни, бұрынғы қалпынан 25%-ке өскен. Ғалымдардың есептеуі бойынша бұл көрсеткіш ХХІ ғасыр басында 25-35%-ке көбейіп, жалпы Жер шарының орташа температурасы +1⁰С-ға өсуі мүмкін. Мұндай жағдайда биосфера шегінде ғаламдық климаттық ауытқулар болып экологиялық аппараттар (су тасқыны, топан су, құрлықты су басу, ауа райының өзгеруі, жер сілкінісі, өрттер, құрғақшылық, жұттар мен ашаршылық, т.б.) болуы әбден мүмкін екендігі дәлелденіп отыр.

Академик В. И. Вернадский өзінің 1944 жылы жазған еңбегінде: «...Болашақ планетаның ұсқыны мен тыныс тіршілігі адам баласының ақыл-ойы мен парасатына байланысты дамиды және тәуелді болады. Ең бастысы адамзаттың санасыз ақыл-ойының нәтижесіне байланысты биосфера тағдыры шешіледің,- деген тамаша болжамын айтқан болатын. Шын мәнінде, қазіргі биосфераның тұрақтылығы тек адам баласының қолында екенін әрбір көзі ашық, көңілі сергек мүшесі түсініп отыр.

Биосфера – тіршілік қабаты.

! Судыѕ їлкен жјне кіші айналымы. Кґміртегі айналымы. Фотосинтез. Оттегі айналымы. Азот айналымы. Энергия айналымы. Табиәаттаәы їлкен жјне кіші биологиялық айналымдар.

Биосфера – жер шарының тіршілік нышаны бар жерлерді қамтитын бөлігі. Биосфера – атмосфераның төменгі, литосфераның жоғарғы қабаты және гидросфераны дерліктей қамтып жатқан тірі организмдердің тіршілік етуіне қолайлы табиғи орталар.

Биосфераның қалыптасуы ұзақ жылдарға созылған күрделі процесс. Алғашқы тіршілік су ортасында пайда болған. Одан әрі тіршілік бірте-бірте құрлыққа шығып бүкіл жер шарына тарала бастайды.

Биосфераны жан-жақты толық зерттеген академик В.Н.Вернадский (1863-1945) зерттеген. Ол өзінің бүгінге дейін маңызын жоймаған – биосфера ілімін жасады. В.Н.Вернадскийдің негізгі идеясы өзінің «Биосфераң - деген еңбегінде 1926 жылы жарық көрген.

Биосфера - өзін құрайтын 3 құрамдас бөліктен тұрады. Олар – атмосфера ауау қабаты, гидросфера – су қабаты және литосфера – жер қабаты.

Атмосфера – біздің планетамыздың ғарыш кеңістігімен шектесіп жатқан аралығы. Атмосфера арқылы Жер мен Ғарыш зат және энергия алмасады. Жерге атмосфера арқылы ғарыштық шаң-тозаң, метеорит сынықтары түсіп жатса, өсі сутегі, гелий сияқты жеңіл газдарды жоғалтып отырады. Атмосфера бірнеше қабаттардан тұрады. Олар жер бетінен жоғары қарай – тропосфера, озон, стратосфера, мезосфера, экзосфера қабаттары деп аталады. Әр қабаттың өзіне тән газдық құрамы атқаратын функциялары бар. Жалпы алғанда атмосфера біздің тыныс алуға қажетті тіршілік ортамыз. Тіршілік – тропосфера қабатына тән. Онда барлық тірі организмдерге қажетті – оттегі, азот, озон, көмір қышқылы т.б. т.б. газдар бар. Атмосфераның ең маңызды қасиеті – тыныс алу, қорғаныш, зат және энергия алмасуды жүзеге асыруы болып табылады.

Гидросфера қабаты жер шарының 3/2 бөлігін алып жатыр. Ауа бізге қандай қажет болса, су да соншалықты керек. Яғни, сусыз әлемде тіршілік болмайды. Жер шарындағы барлық судың 94% мұхиттар мен теңіздердің үлесіне тисе, тек 6% ғана өзен, көлдер, жер асты сулары мен мұздықтардың үлесіне тиеді. Судағы тіршілік теңіздердің 11 км тереңдігінде де кездеседі. Судың беткі қабатында ұсақ ағзалар қалқып жүріп тіршілік етеді. Оларды – планктондар дейді. Оны ұсақ ағзалар мен балдырлар құрайды. Судың терең тұңғиықтарында еркін жүзіп жүретін балықтар тіршілік етеді. Оларды – нектондар дейді. Бұл қабатта негізінен – акула, кит, дельфин, камбала, скаттар тіршілік етеді. Ал, мұхиттардың ең түбінде де тіршілік бар. Олар көбінесе қозғалыссыз тіршілік етуге бейімделген су организмдері – бентостар. Өкілдері – кәдімгі теңіз жұлдызы, теңіз капустасы, губкалар, моллюскалар т.б.

Гидросфераны құрлықтағы өзен, көлдер, жер асты сулары мен биік таудың мәңгі мұздықтары да құрайды. Бұл жерлерде көптеген су өсімдіктері мен балықтың түрлері тіршілік етеді. Қазіргі кезде су көздерінің ластануы ондағы тіршілік иелеріне зардабын тигізуде. Әсіресе, мұнай өнімдері, радиоактивті қалдықтар мен химиялық заттар суға түсіп оның тұрақты тіршілік ырғағын бұзып отыр.

Біздің республика жеріндегі Каспий, Арал теңіздері мен Ертіс, Іле, Жайық, Шу, Сырдария өзендерінің ластануы күрделі шешімін таппай жатқан өзекті мәселелердің бірі.

Литосфера (жер қабығы) – құрлықтағы тіршілік ең қолайлы орта. Оның түп негізін - әр түрлі минералдар, тау жыныстары, шөгінділер, органикалық қалдықтар құрайды. Топырақ қабатын – тіршілік тірегі десек те болады. Онда тірі организмдерге қажетті барлық жағдайлар бар. Топырақ организм үшін қолайлы мекен, қорек көзі, жауларынан қорғанатын орын немесе көбею, таралу аймағы болып табылады. Ондағы тіршілік жердің беткі қабатынан бастап 3-10, ал кейбір бактериялар тіптен 1000 метр тереңдікте кездесетіні дәлелденіп отыр.

Биосфераның алуан түрлілігіне байланысты ондағы организмдердің көптүрлілігі, саны мен тығыздығы, кеңістікте кездесуі және олардың биологиялық өсімділігі де әртүрлі болып келеді. Мәселен, су мен құрлықтағы, тропикалық ормандар мен шөл зонасының биологиялық өнімділігі сәйкес келмейді. Сондықтан, биосферадағы тірі организмдердің өнімділігі сол жердің биоценоз құрамындағы өсімдіктер мен жануарлардың белгілі бір уақыт пен көлемдегі биомассасымен өлшенеді. Биосферадағы шөл-шөлейтті жерлердің биологиялық өнімділігі төмен ал, ормандардың өнімділігі жоғары деп есептелінеді. Биологиялық өсімділікті есепке алу – халық шаруашылығын дұрыс ұйымдастыру мен азық-түлік проблемасын шешуде үлкен роль атқарады.

Биосфера шегіндегі зат және энергия ағымы.

Табиғаттағы тірі және өлі заттар арасында үнемі алмасу процесі жүріп жатады. Өлі заттар деп аталатын ауа, топырақ, су т.б. негізінде тірі заттардың құрылымына енетін оның тіршілігіне ең қажетті заттар. Оларсыз тіршілік болмайды. Сондықтан кез-келген тірі организмнің тыныс-тіршілігі үшін ауа, су топырақ қажет.

Ал, тірі организмдерде заттар бір түрден екінші түрге айналып тіршіліктіѕ қозәаушы кїшіне айналады. Осы процестер жїру їшін энергия кґзі керек. Ол – күн энергиясы. Нәтижесінде, тірі заттар мен өлі заттар арасында ырәақты јрі тўрақты зат жјне энергия айналымы жїріп їнемі қайталанып отырады. Бўларды – биогеохимиялық айналымдар деп атайды. Біз тґменде тіршілік їшін еѕ қажетті табиәаттаәы зат айналымдарына тоқталамыз.

Су айналымы. Бїкіл жер шарындаәы су кїн энергиясыныѕ јсерінен кіші суынуы жјне жауын- шашын тїрінде жерге келіп тїсуі процесінен тўрады. Судыѕ булануы – су бетінен, топырақ жјне ґсімдіктер арқылы жїреді. Одан соѕ су булары атмосфераәа кґтеріліп суынып қайтадан жауын-шашын, қар, бўршақ тїрінде жерге тїседі.

Судыѕ кіші айналымы кезінде мўхиттар, теѕіздер, кґлдер бетінен кґтерілген су булары қайтадан сол жерге тїседі. Ал, судыѕ їлкен айналымы кезінде мўхиттардан буланәан судыѕалыстаәы қўрлыққа келіп тїседі. Ендігі жерде қўрлықта жинақталәан су қорлары ґзен, жер асты сулары кїйінде қайтадан мўхиттарәа қўяды. Осылайша қўрлық пен мўхиттар арасындаәы судыѕ тепе- теѕдігі сақталып отырады.

Қўрлықтаәы су айналымныѕ тўрақты болуы кґбінесе ґсімдіктерге жјне адамныѕ суды тиімді пайдалануына тјуелді болып келеді. Мјселен ормандарды жаппай кесу, жою, ґртеу немесе суды барынша пайдалану судыѕ їлкен жјне кіші айналымдарын бўзып табиәатта экалогиялық апаттарды тудырады. Нјтижесінде, жер бетінде кґлдер мен ґзендердіѕ тартылуы шґлейтті жерлердіѕ кґбеюі, қуаѕшылық сиақты адамзат їшін қолайсыз жаәдайлар туәызады.

Кґміртегі айналымы. Табиәатта кґміртегі бос кїйінде (алмаз, графит) жјне қоспа тїрінде (кґмір қышқыл газы, кґмір, мўнай, табиәи газдар т.б.) кездеседі. Сол сияқты кґміртегі тірі организмдердіѕ қўрылымына кіреді. Мјселен, біз ауамен демаламыз. Ал, “ауаныѕ” қўрамында кґміртегі, оттегі, азот т.б. газдар кездесетінін біле бермейміз. Аталәан газдардыѕ ауаныѕ қўрамында болуы шарт жјне јрбіреуініѕ їлес салмаәы да біркелкі емес (22-сурет).

Ауа компоненттері	їлес мґлшері %
кґлемі	салмаәы
Азот Оттегі Кґміртегі т.б. газдар	78,09 20,95 0,03 0,93	75,51 23,15 0,046 1,28

Кестеде кґрсетілген газдардыѕ шекті мґлшерініѕ ауытқуы атмосфера ауасыныѕ қўрамын ґзгертіп тепе-теѕдік бўзылады. Кґміртегініѕ табиәаттаәы айналымы жасыл ґсімдіктерде кїн сјулесініѕ қатысуымен жїретін фотосинтез процесі кезінде їнемі жїріп жїзеге асады. Яәни, жасыл ґсімдіктер кґмір қышқылын сіѕіріп оттегін шыәарып отырады. Бўл кґміртегі айналымыныѕ бір бґлігі әана.

Кґміртегініѕ басқа айналымдары су айдындарында, јсіресе мўхиттарда жїріп жатады. Мўхит ауадаәы кґміртегін сіѕіріп оны еріген кїйіндегі қосылыстарына айналдырады да қайтадан атмосфера шыәарады. Ал, кґміртегініѕ таәы біраз бґлігі литосфера қабатында торф, кґмір кїйінде жыйнақталып қордаланып отырады. Бўл процестер табиәатта ґздігінен жїретін айналымдар.

Адам баласы кґміртегініѕ табиәаттаәы айналымына кері јсерін тигізеді. Яәни, кґмір, торф, мўнай ґнімдерін жаәып жыл сайын атмосфераәа 6 млрд тоннадан астам кґміртегі шыәарады. Ал, керісінше ормандарды жойып оттегініѕ мґлшерін кемітіп отыр. Арадаәы сјйкессіздіктен келіп ауадаәы кґміртегі кґбейіп атаулыәа қауіп тґнеді. Соѕәы жылдары жер шары бойынша кґмір қышқыл газыныѕ кґбейюі салдарынан ауа райы ґзгеріп “қышқыл жауындар”, “жылу эффектісі” т.б. экологиялық апаттардыѕ нышаны білініп бїкіладамзат қауымдастыәын ойландыратын проблема тудырып отыр.

Оттегі айналымы. Атмосферадаәы бос оттегі табиәатта фотосинтез процесі кезінде тїзіледі. Оттегінсіз тіршілік болмайды. Оттегі тек қана тірі организмдер їшін әана емес ґндіріс, ауылшаруашылыәы т.б. химиялық қосылыстар їшін кґптеп жўмсалады. Сондықтан оныѕ негізгі кґзі – жасыл ґсімдіктер. Ал, жасыл ґсімдіктерді қорәау біздіѕ міндетіміз.

Азот айналымы. Азот тірі организмдер денесіне ґсімдік арқылы топырақ пен судан келеді. Азот айналымы туралы жоәарәы сыныптарда толық тїсінік беріледі. Қазіргі біздіѕ мақсатымыз азоттыѕ табиәаттаәы зат айналымы їшін қажеттігі.

Тірі организмдер їшін қажетті элементтердіѕ қатарына фосфор, кїкірт те жатады. Олар табиәатта фосфор жјне кїкірт айналымдарын жїзеге асырады. Фосфор тірі организмдерде нїклейн қышқылдарыныѕ қўрамына кіре отырып энергия тасымалдау функциясын атқарады. Ал, кїкірт болса табиәатта амин қышқылдары, белок т.б. кїрделі органикалық қосылыстардыѕ қўрамына ене отырып тірі организмдер їшін маѕызды роль атқарады.

Жоәарыда аталәан табиәаттаәы айналымдар атмосфераныѕ ластануы кезінде бўзылып отырады. Јсіресе, соѕәы жылдары тек қана кїкіртті қосылыстардыѕ сыртқа шыәарылуы жылына 200 млн тоннаәа жетіп отыр. Ал, атмосферадаәы азот қосылыстарыныѕ кґбеюі озон экранына зиянын тигізсе, екіншіден зиянды “қышқыл жауындардыѕ” тїзілуі бїкіл тіршілікке қауіп тґндіруде.

Табиәаттаәы зат айналымдарыныѕ негізгі қозәаушы кїші – кїн энергиясы. Кїн энергиясы болмаса – биосфера тіршілігі бірден тоқталады. Кїн энергиясы еѕ алдымен қабылдайтын ґсімдіктер јлемі. Ґсімдіктер кїн энергиясын сіѕіріп оны тірі организмдерге берілетіндей қоректік энергияәа айналдырады. Энегрия одан јрі тірі организмдер арқылы тасмалданып јртїрлі функциялар атқарады. Сондықтан табиәаттаәы энергия жоәалып кетпейді, тек бір кїйден екінші кїйге ауысып отырады.

Табиәатта барлық заттар їнемі қозәалыста болады. Биосфера шегінде оныѕ їлкен жјне кіші айналымын ажыратамыз. Заттардыѕ їлкен айналымы биосфера шегінде жїзеге асады. Їлкен айналым Жер шары пайда боләаннан бастап ўзақ геологиялық жылдарды қамтыйды. Нјтижесінде, қўрлықтаәы заттар мўхиттарәа жетіп одан жер астына қарай жылжып қайтадан жер бетіне кґтеріліп отырады. Заттар газ, сўйық зат, шґгінді жыныстар, тїрі ґзгерген массаларәа айналып жатады.

Заттардыѕ кіші айналымы їлкен геологиялық айналым қўрамына ене отырып бїкіл биосфера шегінде јрекет етеді. Бўл процесс экожїйе жјне организм шегін де зат жјне энергия айналымы тїрінде жїзеге асып отырады. Яәни, биологиялық айналымныѕ негізгі бір-біріне қарама-қарсы екі процестен – органикалық заттыѕ тїзілуі жјне оныѕ бўзылуынан тўрады. Органикалық заттардыѕ аләашқы қоры – фотосинтез процесі жасыл ґсімдіктерде пайда болды. Олардыѕ кґзі – кґмір қышқыл газы, су жјне минералды заттар мен Кїн энергиясы. Сол сияқты ґсімдік топырақтан еріген кїйдегі кїкірт, фосфор, кальций, калий, магний т.б. элементтерді жинақтап органикалық заттар тїрінде ґсімдік қоректілерге қажетті белок, май, амин қышқылдары т.б. заттар тїзеді.

Одан јрі микроорганизмдер – ґсімдіктер мен тірі организмдердіѕ қалдықтарын бўзып қайтадан топырақ, су қўрамына береді. Осылайша, табиәатта їздіксіз биологиялық айналым қайталанып отырады.

Биосфера жјне экожїйелерді қорәау

! Геграфиялық раса – географилық оқшаулану. Экологиялық – организмніѕ тіршілік ету ортасы. Генетикалық – ядро хроммосомалары ерекшеліктері.

Академик В.И. Вернадский – биосфера јлемін толық зерттеп баәа берген әалым. Ґзініѕ еѕбегінде биосфераны “тіршілік бесігі” –деп келіп, оныѕ пайда болу, даму жјне қалыптасу кезеѕдеріндегі тірі организмдердіѕ ролін ерекше баәалаәан. Биосфераныѕ қалыптасуы, қазіргі кездегі жер шарыныѕ ўсқыны ондаәы фауна мен флораныѕ пайда болуы геологиялық ўзақ жылдарды қамтыәан В.И. Вернадскийдіѕ тірі заттар деп отырәаны ґзімізге белгілі бейорганикалық химиялық элементтер. Яәни, кґміртегі, оттегі, азот, фосфор, сутегі, кїкірт т.б. элементтер. Биосферадаәы тіршілік бўдан шамамен 3-3.5 млрд жыл бўрын пайда боләан. Олар – қазіргі бактерия, саѕырауқўлақ немесе балдырларәа ўқсас қарапайым организмдер Жер бетінде аләашқы тіршілік суда пайда боләан деп есептеледі. Одан јрі қўрлықтаәы организмдердіѕ пайда болуы жјне қазіргі атмосфера қўрамыныѕ қалыптасуы.

В.И. Вернадский биосфера эволюциясын зерттей келіп ондаәы тўрақты тіршіліктіѕ қалыптасуындаәы – тірі организмдердіѕ ролін ерекше баәалады. Тірі организмдердіѕ қызметі негізінде табиәатта їздіксіз зат жјне энергия айналымы жїзеге асып отырды. Табиәаттыѕ бўл айналымдары ґздігінен жїретін процестер. Нјтижесінде, жер шарыныѕ қазіргі заманәытіршілігі қалыптасты.

В.И. Вернадский ґзініѕ биосфера туралы ілімін тўжырымдай келіп ондаәы тіршіліктіѕ тўрақты дамуындаәы адамныѕ ролін жоәары баәалайды. Яәни, “биосфераныѕ болашаәы адамныѕ парасатты ақыл-ойына байланысты (ноосфера) бірқалыпты дамуы тиіс” – деген болатын. Бірақта, ўлы натуралист, адам баласыныѕ табиәатты қазіргіше пайдаланып оныѕ миллиондаәан жылдар бойәы қалыпты дамуын бўза бастайтынына болжам жасай алмап еді.

Бірақта, В.И. Вернадский соѕәы жылдардаәы әылыми-техникалық прогрестіѕ дамуына баәа бере келіп,адам баласыныѕ биосфераны қарқынды меѕгеруіненсақтандырды. Ол – “егерде адамзат табиәатты осылайша пайдалана берсе бїкіл биосфера тўрақтылыәына қауіп тґндіруі мїмкін” –деген болатын.

Шын мјнінде, адам баласы әылымды, алып техниканы, атомды игеріп әарышты зерттей бастасымен биосфераәа бўрын-соѕды болмаәан салмақ салды. Жер шарында халықтыѕ саныныѕ артуына байланысты азық-тїлік, энергетика, шикізат проблемасы туды. Нјтижесінде, табиәат ресурстарын игеру 10-100 есе артты. Жер шарында жыл сайын 100 млрд тонна қазба байлықтары ґндіріліп, 500 млн тоннадан астам химиялық заттар егістіктерге тґгілді, 20 млрд тонна синтетикалық немесе қорытпа заттар, улы газдар қоршаәан ортаәа шыәарылды.

Физиологиялық ерекшеліктері бірдей болып, себет гїл шоәырыныѕ сыртындаәы орамжапырақтарындаәы, тўқымы қўрылысындаәы, жапырақ алақаны пішініндегі, сїт тїзу ерекшеліктеріндегі айырмашалықтары жойылып кетсе, екеуініѕ бір тїр екендігі дјлелденген болар еді.

Тақырып.2. Табиғи қорлар және табиғатты тиімді пайдалану

Табиғат дегеніміз-мезгіл мен кеңістікке шексіз, тұрақты қозғалыста, өзгеруде, дамуда, болатын биоорганикалық және органикалық дүние. Бұл адамзат қоғамның өмір сүруіне қажетті әлемдегі бүкіл материалдық-энергетикалық, информациалық және әр түрлі табиғи құбылыстардың жинақтығы. Адам шаруашылық қарекетінде табиғат пен байланысты, оған тікелей немесе аралық әсерін тигізеді.

Адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас мәңгілікті және сонымен қатар тұтас күрделі мәселе. Халықтың өмірлік қарекетіне, әсіресе денсаулығы мен өсіп өнуіне тікелей немесе әлеуметтік-экономикалық жағдай арқылы жанама түрде табиғи ортаның құрауыштары мен олардың жинақтығы-атмосфералық ауа, табиғи сулар, топырақ жамылғысы, геологиялық құрылым, өсімдіктер мен жануарлар, сонымен қоса төтенше құбылыстар мен барлық биосферада жүретін процестер ықпал жасайды. Табиғат арқылы адамзат өзінің көптеген қажеттілігін қамтамасыз етеді.

Адам күрделі “Табиғат-қоғам” жүйесінің бір бөлігіне жатады. Қоғамның материалдық, мәдени тағы да басқа мұқтаждығын қанағаттандыру үшін қазіргі кезеңде немесе болашақта қолданылатын табиғи ортаның құрауыштары мен табиғи құбылыстары табиғи рессурстар деп аталады. Оларға атмосфералық ауа, су, топырақ, кен байлықтары, күн радиациясы, ауа райы,өсімдіктер мен жануарлар әлемі, жер қабатындағы жылу энергиясы т.б. жатады.

Табиғат рессурстары және олардың жіктелуі

Табиғи рессурстар әр түрлі жолмен жіктеледі. Қол жетерлікке (іске асатын немесе нақтылы және потенциалды), пайда болуына (табиғи, антропогенді) химиялық табиғатына (органикалық, минералдық), көздері мен орналасуына (жер, су, кен, өсімдіктер, орман), қолдану міндетіне (өнеркәсіптік, шикізат, тамақ) байланысты. Рессурстар сонымен қатар (тікелей табиғаттан алынатын) және қосымша материалдық (әр түрлі өндіріс салаларының утилдеуге жататын қосалқы өнімдері) болып та бөлінеді.

Таусылуына байланысты табиғи рессурстар сарқылатын және сарқылмайтын болып бөлінеді.

Сарқылмайтынға негізінде біздің планетаға қатысты сыртқы процестер мен құбылыстарды жатқызуға болады. Ең алдымен бұған космостық рессурстар соның ішінде күн сәулеленуінің энергиясы және одан туындайтындар-жылжымалы ауаның энергиясы, су толқыны, ай мен күннің тарту күшіне байланысты теңіз суының толысуы мен қайтуының энергиясы, космостық шаң климаттық рессурстар-атмосфералық ауа, жауын-шашын, жел, сонымен қатар жер қойнауындағы жылу.

Сарқылмайтын рессурстардың жердегі қоры пайдаланған сайын азаймайды, ал табиғи ортадан алынған сайын қоры сарқылатын, табиғи процестердің нәтижиесінде орны толмайтын рессурстар сарқылатындарға жатады.

Сарқылатын табиғи рессурстар қалпына келетін және қалпына келмейтін болып бөлінеді. Қалпына келмейтіндерге планетаның қойнауындағы пайдалы қазбалар-металл, рудалары бейметалды қосылыстар т.б.. Қалпына келетіндерге тірі организмдер жатады.

Минералды шикізат рессур-старын пайдалану, өндіріс және ауыл шаруашылығының үдемелі дамуы

ХХ ғасырдың екінші жартысында ауыл шаруашылығына пайдаланатын жерлер үздіксіз айналымға түскендіктен сапасы төмендей бастады, әсіресе химияландыру науқаны күшейіп оның зардабы адамдар арқылы біліне бастады. Бұл экологиялық жағдайлар дүние жүзінің көптеген мемлекеттерінде жаппай сипат алады. Статистика мәліметтері бойынша жыл сайын дүниеге келген сәбилердің 11,2 пайызы физикалық жағынан нашар және ақыл-есі кем туатыны анықталған. Дүниеге келген 100000 баланың әрбір 11-12 мыңы онкологиялық ауруларға ұшыраған.

Ауылшаруашылығында химияны қолдау 1960-1990 жылдары өзінің биігіне шықты. Егерде 1960ж адам басына шаққанда 5кг. өнім келсе, ал 1990ж ол 35 кг. ға жеткен. Бұл химиялық заттарды қолданудың еселеп өскенін көрсетеді. Яғни, ауыру қарқыны 1960ж 0,74 пайыздан 1990ж 30 пайызға дейін өскен. 1990ж-1999ж ауыл шаруашылығында химияны қолдану біздің республикамызда бәсеңдей бастады. Оның көптеген факторлары бар. Бұл жағдай біршама экологиялық таза өнім алуға жол берген, екінші жағынан барлық дақылдардың түрінен алынатын өнім азая бастады. Мысалы: Қазақстанда 1990ж 67.2122.т минералды тыңайтқыштар оның ішінде 42,3 пайыз азот, 55,4 пайыз фосфор және 2,3 пайыз кальцидің үлесіне тиген. Органикалық тыңайтқыштар 22445,3 мың т. жеткен. Ал 1999ж бұл көрсеткіштер 4-5 есеге кеміген.

Атмосфера және судың құрамының өзгерістері

Атмосфера-бүкіл әлемнің тіршілік тынысы. Атмосфера ауасының шекарасы болмайды. Ол жер шары халықтарының ортақ байлығы болғандықтан оның сапасы, тазалығы адамзат үшін еш нәрсеге теңгерілмейтін биосфераның құрамдас бөлігі.Оның массасы 5,157х10¹⁵т. тең. Негізінен атмосфераның адам үшін атқаратын қызметі өте жоғары. Атмосфера-бүкіл әлемді таза ауамен қамтамасыз ете отырып тіршілікке қажетті газ элементтері мен (оттегі, азот, көмірқышқыл газы, аргон, т.б.) байытады және жерді метеорит әсерлерінен, күн және ғарыштан келетін түрлі зиянды сәулелерден қорғайды, зат және энергия алмасуларын, ауа райының қызметін реттеп жалпы жер шарындағы тұрақтылықты үйлестіріп отырады. Бірақта адам баласы үшін орасан зор пайдалы ауа бассейні соңғы жылдары күрделі өзгерістерге ұшырап отыр. Ең бастысы ауаның ластануы.

Атмосфераның ластану индексін (АЛИ) бағалау бойынша 1995-2000 жж аралығында ауасы ең көп ластанатын қалаларға (Лениногор, Өскемен, Жезқазған, Балқаш, Қарағанды, Повладар, Теміртау, Алматы т.б.) қалалары жатады. Қазақстанның өз ластану көздерінен түскен (1) және шекаралас ауа арқылы (2) өткен заттардың үлесі төмендегідей болған:1) Күкірт 46 пайыз немесе 380000 т.

Азот (тотыққан)-19 пайыз немесе 46400 т.

Азот (тотықсызданған)-51 пайыз немесе 11300т

2) Күкірт 54 пайыз

Азот (тотыққан)-81 пайыз

Азот (тотықсызданған)-49 пайыз

Дүние жүзілік су қорларының ластануы бүкіл адамзат қауымын алаңдатып отыр. Бұл мәселе Қазақстанға да тән. Судың ластануы көп түрлі әрі ең соңында су экожүйесін бүлдіруімен аяқталады.

Су айдындарының ластануын былайша топтайды: -Биологиялық ластану: өсімдік жануар микроорганизмдер және аш бейімді заттар;

- Химиялық ластану: уытты және су ортасының табиғи құрамын бүлдіретіндер;

- Физикалық ластану: Жылу-қызу, электромагнитті өріс, радиокактивті заттар.

Судың сапасы, ластану деңгейі үнемі бақылауға алынып отырады. Судың құрамындағы химиялық қоспалар, тұздық құрамы, еріген бөлшектер, температура әр түрлі болуы мүмкін.

Су бассейіннің ластануының негізгі себептері-тазартылмаған ағын суларды өзен-көлдерге жіберу. Бұған жол беретіндер:

- тұрғын-үй, комуналдық шаруашылықтар;

- өнеркәсіп орындары;

- ауылшаруашылығын химияландыру;

- халық шаруашылығының басқа да салалары.

Тау жыныстарының үгілуі және топырақтың құнарсыздануы

Қазақстанның барлық жер көлемі 2724,9 мың км². Жер қорымыздың көлемі өте үлкен болғанымен оның сапасы соңғы жылдары күрт нашарлап отыр. Жерді дұрыс пайдаланбау салдарынан топырақ деградацияға ұшырап, құнарсыздану шөлге айналу процестері күшейе түсуде. Соңғы мәліметтер бойынша Республика жерінің 180млн. га немесе 60 пайызы шөлге айналған. Барлық жерде жердің 235 млн.га жазық жерлер, 180 млн. га жайылым және 34 млн. га таулы аймақтар алып жатыр. Жоғарыда аталған 235 млн. га. құнарлы жердің 180млн.га жері жарамсыз жерлерге ұшырап, оның 30 млн.га топырақ эрозиясы 60 млн.га тұздану 10 млн.га химиялық және радиоактивті заттармен ластанған.

Тау жыныстарының үгілуі елімізде ұшырылып жатқан ракеталардың әсерінен тұрған дауылдар мен табиғи желдер сонымен қатар су тасқындарының салдарынан болады. Жайылымдар мен шабындықтар үшін пайдаланылатын топырақтың қазіргі қалі мүшкіл.

Модуль.3. Табиғатты қорғау.

Тақырып.1. Қазіргі кезеңнің әлеуметтік экологиялық мәселелері.

Бүкіл әлемдік құбылыстарды табиғатты және қоғамды адамның ой санасын өзгерісте, қозғалыста, дамуда және өзара

Мал етінің жетіспеуінен зардап шегуде. Жыл сайын соның салдарынан 20 млн адам, әсіресе балалар қайтыс болады. Ең қиын жағдай Африка құрлығындағы Эфиопия, Самали, Чад, Судан, Ангола т.б. елдерде орын алып отыр. Бұл елдерде тіпті ауылшаруашылық өнімдерін өңдейтін өндіріс орындары жоқ. Еуропа Солтүстік Америка, Жапония елдерінде бұдан басқа жағдай орын алған Жер бетінің тұрғындарының 20% түзетін бұл елдер, барлық өндірілген сүт пен еттің 80%, ал қалған жер бетінің 80% тұрғындары ет пен сүттің 20% пайдаланады.

Осыған қарамастан әлеуметтік-экологиялық байланыстар себеп болып соңғы мың жылдықта жер бетіндегі адам саны қарқынды өсті. Бірінші халық санының екі есе көбеюіне 630 жыл, екінші рет екі есе көбеюіне 270 жыл, үшінші рет екі есе көбеюіне 40 жылдай ғана уақыт қажет болды. Тек дамыған елдерде ғана адам демографиялық процестерге әсер ететін факторларды қажетіне байланысты реттеп отыра алады.

Адам санының өсуі

11 мың жыл бұрын Жер бетіндегі халық саны әлсіз өсті. Сол кездегі халық саны бар болғаны 5 млн. ғана еді. Қазір Токиода 14 млн, Мехикода 17 млн, Алматыда 2 млн, Қазақстанда 14,5 млн халық тұрады. Азық-түлік өндірісінің қарқынды өсе бастауы (11 мың жыл бұрын неолиттен егін егіп, мал бағу кезеңі басталды) нәтижесінде біздің эрамыздың басында (жыл санаудың басталуы) халық саны 200-300 млн болып көбейді. Сосын өсу қарқыны эпидемиялық (жұқпалы) ауруларға, түрлі соғыстарға байланысты әлсіреді. Бұдан 200 жыл бұрын өндіріс революциясының басталуы ғылымның, медицинаның, экономиканың қарқынды дамуы халық санының қазірге дейін қарқынды өсуіне жағдай жасады. Ең қарқынды өсу ХХ ғ. ІІ ж. сәйкес келеді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Азияның, Африканың Орталық және Оңтүстік Американың көптеген елдері колониалдық статусын

жоғалтып тәуелсіздік алды. Дүниежүзілік денсаулық қорғау ұйымы (ДДҚҰ) түрлі ауруларға қарсы шаралар жүргізді. Ол көп елдерде нәтижелі болып өлім саны азайды. Тулып көбею қарқыны сақталды. Дүние жүзіндегі халық саны күрт өсті. Оны төмендегі елтірілген мәліметтерден көруге болады. Бірінші рет халық санының 1 млрд. толуы шамамен 1830 ж., екінші – 100 жыл өткен соң (1939ж.), үшінші – 20 жылдан соң (1960ж.), төртінші 15 жыл өткен соң (1975ж.), бесінші 12 жылдан соң (1987ж.), алтыншы млрд. толуы 15 жылдан соң (2003ж.).

2003 жылы Жер бетіндегі халық саны 6 млрд. болды. Жылына 90 млн. қосылып отырады. Франция мен Испания халқы қосылып 90 млн. болады. Тәулігіне Жер бетіндегі адам саны 250 мыңға, сағатына 10 мыңға көбейеді. Сонда тәулігіне көбейетін адам саны Қазақстанның облыс орталықтарының Қызылорда, Атырау сияқты қалалардың тұрғындар санына тең болса, сағатына көбейтені адам саны аудан орталықтарындағы поселек тұрғындарының санына тең болады.

Сөйтіп соңғы 300 жылдан бастап халық санының баяу өсу кезеңі аяқталып қарқынды өсу кезеңі басталды. Бұл өсу жалғасуда. Яғни өсу әлі шегіне жеткен жоқ.

Халықтың саны өсе бергенімен оны қоректендіретін шикізат көзі шексіз емес. Ол жер бетіндегі кеңістік көлемімен шектеледі. Сонымен бірге халық санының шексіз өсе беруі мүмкін емес.

Соңғы кезде Жер бетінде халық санының өсуі сәл төмендеді. 1970 жылдары жылына 2% өссе, 1990 жылдары 1,7% төмендеді. Соған қарағанда ХХІ ғасырда жер бетіндегі халық санының өсу қарқыны сәл төмендеуі мүмкін.

Адам демографиясының әлеуметтік-географиялық ерекшеліктері

Жер бетіндегі халық санын жалпылау арқылы талдаумен қатар демографиялық процестердің табиғи және әлеуметтік экологиялық жағдайларға негізделген географиялық ерекшеліктерінде көрсетуге болады. Ол өзгешеліктер планетамыздың оңтүстік және солтүстік бөліктері арасында айқын байқалады. Оңтүстік регионға Азиядағы бұрынғы ССРО-дан басқа Африкадағы, Латын Америкасындағы (АҚШ-тан оңтүстікке орналасқан елдер) дами бастаған елдер жатады. Солтүстік регион Солтүстік Америкадағы (АҚШ пен Канада), Еуропадағы елдерді, Солтүстік Азиядағы (бұрынғы ССРО-ң шығыс бөлігі) және Жапонияны біріктіреді.

Оңтүстік регион. Мұнда дүниежүзі халқының 4/3 яғни 4300 млн. халқы тұрады. Оның ішінде Қытайдағы саны 1,5 млн, Үндістандағы саны 1,0 млн. Оңтүстік регионда халық саны қарқынды өсуде. Туылып көбеб мен өліп азабдың айырмашылығы, яғни халық санының өсуі 1,8 % түзеді. Нәтижесінде Оңтүстік регионның халқы ендігі 40 жылда екі есе көбейді. Латын Америкасында 450 млн, Африкада 700 млн халық бар. Африкада халық санының өсуі жылына 3 %, екі еселенуіне 25 жыл қажет. Тіпті кейбір Панзания, Ангола, Ливия, Сауд Арабия, Сирия, Нигарагуа т.б. елдердің халық санының екі еселенуіне 17-20 жыл ғана қажет.

Солтүстік регион. Барлық халық саны 1200 млн, ірі елдер АҚШ-та 260 млн, Ресейде 150 млн. Халық санының өсуі тоқталуға жақын. Қазіргі өсу қарқыны 0,5 %. Еуропада халық санының өсуі нөлге жақын. Ал, Данияда, Германияда, Венгря, Англияда халық санының өсуі тоқталған. 1990 жылдан бастап оларға Ресей қосылды. Бұл елде әрбір мың адамға туылып қосылатын бала санынан өлім саны жоғары.

Оңтүстік және Солтүстік региондардың демографиялық сипаты бір-біріне ұқсамайды. Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) болжамы бойынша бұл айрымашылық күшейе түсуде. 2025 жылы халық санының өсуінің 95% Оңтүстік регионда тек 5% ғана, Солтүстік регионда жүреді. Қазір әрбір туылған 10 баланың 9-ы Оңтүстікте болса, 1-і солтүстікте. Енді 20 жылдан соң бұл көрсеткіш 20: 1 қатынасындай болады.

Региондардағы демографиялық өзгешеліктердің әлеуметтік-экологиялық себебі.

Дами бастаған елдердегі халық санының қарқынды өсуін «демографиялық қопарылысң деп атайды. Ол ХХғ. ІІ ж. басында басталды.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін колониальды елдердің көпшілігі тәуелсіздік алды. Сол кезде құрылған халықаралық ұйымдардың нәтижесінде тәуелсіздігін алған елдерде халықтың тұрмысын жақсартуға арналған көптеген шаралар жүргізілді. Дүниежүзілік денсаулық қорғау ұйымдары (ДДҚҰ) бір-екі он жылдықта бұл елдердегі бала өлімін азайтып, адамдардың тіршілік ету ортасының тазалығын ауыз судың сапасын жақсартты. Азия және Латын Америкасындағы көптеген елдердің үеіметі БҰҰ азық-түлік және ауыл шаруашылығы проблемалары бөлімінің қолдауымен ауылшаруашылық өнімдерін арттыруға байланысты «Жасы революцияң деген атпен көптеген жұмыстар жүргізді. БҰҰ білім, ғылым және мәдениет бөлімі (ЮНЕСКО) бұл дами бастаған елдердің балаларын оқыту мәселесін жолға қойды. Бұл үйлесімді әрекеттер өлімге әкелетін факторларды әлсіретті. Халықтың жағдайы біршама жақсарып, тіршілік ортасы кеңейді. Оңтүстік регионның халқы қарқынды өсе бастады. Бұл кезде Солтүстіктегі дамыған елдерде туылып көбею мен өлім саны теңелуге жақындады. Халық санының өсуі баяулады. Нәтижесінде оңтүстік регион мен Солтүстік регионның халық санының өсу қарқынының айырмашылығы алшақтады. Халықтың жалпы санында да үлкен айырмашылық болды.

Дүние жүзі халық санының өсуінің региональды ерекшеліктері және оның перспективасы

	Дүние жүзі	Солтүс-тік регион	Оңтүстік регион
Халық саны (млрд адам) жыл сайын өсуі (%)	2,5 3,7 5,3 6,8 8,5   1,7 2,0 1,7 1,6 1,2	0,8 1,0 1,2 1,8 1,3   1,3 1,0 0,5 0,4 0,2	1,7 2,7 4,1 5,0 7,2   1,9 2,5 2,1 1,7 1,3

Ірі елдердің халқының саны және өсуі туралы прогноз

	1993 жыл	2025 жыл
Қытай Үндістан АҚШ Индонезия Ресей Бразилия Пакистан Нигерия Бангладеш		?

Демографиялық перспектива

Демографиялық процестердің стихиялы дамуының дами бастаған, дамыған елдер үшін катастрофалық әлеуметтік-экономикалық экологиялық салдары болуы мүмкін. Оңтүстік регионда қазірдің өзінде біраз елдердің өздері өндірген азық-түлігі өздерін қамтамасыз ете алмайды. Халық саны осы қарқынмен өсе берсе ХХІ ғасырдың соңында Оңтүстік региондағы көптеген елдердің жағдайлары нашарлайды. Мысалы Нигерия мен Бангладеште 1 га жерден алынған өнімді ауыл шаруашылығы жолға қойылған Франция мен Голландиямен салыстырғанда 2-3 есе артық адам қорек етеді. Жыл сайын егін егіліп топырақ эрозияға ұшырайды, өнімділігі төмендейді. Ормандар қырқылып, егін егіледі, мал жайылады. Қарқынды шөлдену жүреді. Су қоймаларының суы тартылады. Сыртқы орта ластанады. Халық санының өсуі жалғасады. Азық-түліктің жетіспеуі жұмыссыздық әлеуметтік жағдайды төмендетеді.

Экологияның іргелі заңдылықтары бойынша белгілі бір тіршілік ортасында популяция саны көбейіп кеткенде оның дараларының біразы басқа қорегі мол территорияға ауысады. Қазірдің өзінде бұл құбылыс жүруде. Дами бастаған Оңтүстік регионның дамыған елдеріне (АҚШ-қа, Еуропа елдеріне) миграция жасауда. Келешекте миграция ауқымды жүретін болады. Қазіргі демографиялық процестердің экологиялық және әлеуметтік-экологиялық салдары осылай.

Солтүстік регионда демографиялық құлдырау жалғасуда. Кейбір елдерде халқы санының өсуі өте баяу болса, кейбіреулерінде (Еуропа, Ресей) туылып көбеюден өлім саны жоғары болып отыр. Нәтижесінде олар өз елінде өздерінің саны төмендеп олардың орнын Оңтүстік регионнан келген эмигранттар басуы мүмкін. Біртіндеп кейін жергілікті халықты көшіп келушілер түгелдей ауыстыруы да мүмкін. Адам баласы тарихында мұндай жағдайлар болып тұрады.

Қазіргі демографиялық процестердің барысы Солтүстік және Оңтүстік региондардағы экологиялық және әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ете алмайды.

Жалпы жер бетіндегі тіршіліктің тарихи дамуына қысқаша тоқталып, оның келешегі қандай болады деген сұраққа жауап іздейтін болсақ. Бергі палеозой эрасының өзінде бауырымен жорғалаушылар шығып мезозоида олар алуан түрлі болып дамыды. Сондықтан мезозоиды бауырымен жорғалаушылар (динозавр, бронтозавр т.б.) эрасы деп те атайды. Қазіргі кайназой эрасында олар мүлдем жойылып кетті де, сол бауырымен жорғалаушылар мен ортақ тектен басым алған құстар мен сүтқоректілер алуан түрлі болып дамыды. Қазір сүтқоректілердің 3500 дей түрі бар. Сол түрлердің бірі саналы адам, оның популяциясы қарқынды көбейіп, адам аяғы баспаған жерлерді игеруде. Қалалар, елді мекендер, тас, темір жолдар салып, ормандарды қырқып егін егіп, мал жайып, табиғи экожүйені бұзуда. Бұл ауқымды жүріп жатқан құбылыс сыртқы ортаның қалыпты жағдайын өзгертуде. Нәтижесінде парниктік эффект түзіп, климат жылынып, дүние жүзілік мәңгі мұздықтар еруде. Көптеген елдерде су тасқыны дауылдар етек алуда.

Жердің келесі эволюциясының бағыты барлық құрлықтар 200 млн. жылдан соң қайта қосылып ірі бір Пангей құрлығы пайда болады. Бұрын да барлық құрлықтар тұтас бір Гандван құрлығы болған. Пангей құрлығының ауданы аса ірі болып, мұхиттардан, теңіздерден тым алыс құрлық орталығында тіршілік болмайды. Қазіргі түрлердің популяцияларының көпшілігі жойылып кетеді де, эволюция кезінде пайда болған жаңа түрлер тіршілік етеді.

Адам баласы осы үлкен өзгерістерде табиғи сұрыптаудан немесе жасанды сұрыптаудан өте ала ма? Тіршілік үшін күресте сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына бейімделе ала ма? Әлде мезозоидағы динозаврлар сияқты жойылып кете ме? Қазірдің өзінде өздерінің іс-әрекеттері нәтижесінде табиғи сұрыптаудың нәтижесінде қалыптасқан табиғатты өзгертіп, эволюцияны тездетуде. Әйтпесе Қытай мемлекеті не себепті Яньцзы өзеніне жылда су тасып егістікті басады. 286 млрд. доллар ақша бөліп «үш шатқалң (биіктігі 186м., ұзындығы – 2 км) деп аталатын бұрын-соңды болмаған заңғар плотина сала ма? Шығыс Орталық Еуропадағы АҚШ-тың оңтүстігіндегі су тасқындары ше? Қазірдің өзінде дүниежүзілік мұхит деңгейі жағалығында 2 мм., ортасында 3 мм. Көтерілді. Осы құбылыстапрдың бәрі жер бетіндегі халық санының тым өсуіне байланысты болып отыр. Сол үшін не істеу керек?

Демографиялық процестерді басқару

Демографиялық процестерді реттейтін кез келді. Оның негізгі жолын туылып көбеюді реттеу.

Оңтүстік региондағы дами бастаған елдер халық санының қарқынды өсе бастағанын бірден байқады. Нәтижесінде «жанұяны жоспарлауң бағдарламасы туындады. Оның негізгі мақсаты халық санының қарқынды өсуінің деңгейін төмендету еді. Қытай, Үндістан және басқа да елдерде жүзеге асырылуда. Бұл бағдарламаның мәні көп балалы (5-10 бала) жанұяға қарағанда 1-2 балалы жанұяның экономикалық артықшылығын ұрықтануға қарсы медициналық тосқауыл қоюға уағыздау. Материалдық моралдық көмек көрсету.

«Жанұяны жоспарлауң бағдарламасы Қытай халқының санының қарқынды өсуін төмендетті. Индия және басқа елдерде де халық санының қарқынды өсуі төмендеді. Бірақ Қытайға қарағанда баяу болды. Жанұяны жоспарлау политикасының нәтижесінде Жер бетіндегі халық санын реттеу арқылы демографиялық кризисті болдырмау мүмкіндігі туындады.

Көптеген дами бастаған елдерде тіршілік ортасының сиымдылығы әлі анықталмаған. Нәтижесінде топырақ құнарсызданып, ормандар мен көлдер жойылып, сыртқы орта ластанып, тіршілік сиымдылығы айрықша тарылады. Шешілуге тиісті мәселелер уақытылы шешілмесе кейін кеш болып қалуы мүмкін.

Оңтүстік регионға жататын Қазақстан да осы мәселелер орын алған.

Егер көптеген Оңтүстік региондағы елдер халық санының қарқынды өсуін баяулайтын политикасын ұстайтын болса, дамыған елдердің экологиялық таза технологиясын пайдаланып ауылшаруашылық өнімдерін екі-үш есе жоғарылататын болса, дами бастаған елдердің әл-ауқаты артады. Оның жарқын мысалы етіп Индия, Таиланд, Мексика, Филиппин елдерін алуға болады. Сонымен бірге Оңтүстік регионның елдері глоболизацияға байланысты Солтүстік регионның елдерінің дамуы тәжірибесін қабылдануына болады.

Радио, телевидение, автоматты телефон линиясы, компьютерлік жүйе арқылы ақпараттық байланыстар дүнйиежүзілік әлеуметтік-экономикалық, экологиялық демографиялық алдыңғы қатардағы тәжірибелерді пайдалануға мүмкіндік жасайды.

Солтүстік регионның экономикалық дамыған елдері жалпы мақсатқа сәйкес халық саны туралы белгіл бір саясат ұстамайды. Оның уақыты келген жоқ деп есептейді. Дегенмен 1990 жылдары басталған жергілікті тұрғындардың азаюы-депопуляциясы кейбір Еуропа елдеріне ой салды.

Расалар. Расизмнің негізсіздігі

Жер бетіндегі адамдар еуропоидтықтар, монголоидтықтар, негроидтықтар болып үш расаға бөлінеді. Бұл расалардағы адамдар бір-бірінен бет әлпеті, терісінің, көзінің, шашының түсі, шашының пішіні арқылы ажыратылады. Әрбір расаға жататын адамдардың шығу және орнығу тегі бар.

Еуропоитдты расаға Еуропаның, Оңтүстік Азияның, Солтүстік Американың жергілікті тұрғындары жатады. Еуропоидтықтардың бет пішіні ұзындау, мұрны шығыңқы, шашы жұмсақ. Солтүстік еуропоидтықтардың терісінің түсі ақшыл, оңтүстіктегілердің терісі қоңырқай.

Монголоидтық расаға Орталық, Шығыс Азияның, Индонезияның, Сібірдің жергілікті тұрғындары жатады. Монголоидтықтардың бет пішіні жалпақ, дөңгелек жүзді, қиықкөзді, шашы қайратты, тік, теріснің түсі қоңырқай.

Нергоидты раса африкалық және австралиялық болып екі топқа бөлінеді. Терісінің түсі қара, шашы бұйра, көзі қара, мұрны кең және жалпақ.

Ертеректе негроидтықтарға терісінің түсінің қара болуы, шашының бұйра болуы, басының айналысндағы ауа қабатын түзіп, күн сәулесін сақтаған, ал монголоидтардың бет пішіні және мұрын қуыстарының кең болуы өкпеге түсетін ауаның жылынуына ықпалын тигізген.

Ақыл, ой ерекшеліктері барлық расаларға жататын адамдарда бірдей болады. Мәдени деңгейінің әртүрлі болуы биологиялық ерекшеліктеріне емес, қоғамның әлеуметтік даму жағдайларына байланысты.

Алғаш кейбір ғалымдар адамдардың әлеуметтік даму деңгейін биологиялық ерекшеліктерімен шатастырып, адамды малмен байланыстыратын өтпелі формаларын іздеді. Бұл қателіктерді расистер пайдаланып бір расаның сапасы кем, екінші бір расаға жататын халықтың артықшылығы бар деп алдыңғыларын аяусыз эксплуатация жасап колониялы елдерге айналдырып тікелей қырып жіберді. Жерлерін тартып алу мақсатында соғыс өртін тұтандырды. Ақ расаны жоғарғы раса деп немістің жер майысқан қалың қолы (1941-1945) Еуропаны жаулап алып, өздерін арийстерміз деп жариялап, пленге түскен халықты концлагерде қырып жіберді. Расизм – реакцияшылдық (керітартпалық) идеология, адамды адамның қанауын ақтауға бағытталған политика.

Расизмнің қанағаттандырлықсыздығын раса туралы ғылым саласы расоведение дәлелдеді. Расоведение адамдардың расалық ерекшеліктерін, шығу тегін, қалыптасуын, адам расаларының тарихын зерттейді. Бұл ғылым саласының жинақталған мәліметтері расаларды бөлек биологиялық түрлер деп есептеуге мүмкіндік бермейді. Расалардың араласуы әсіресе шекаралық ареалдарда жүреді, нәтижесінде аралық типтер шығып, расалардың арасындағы айырмашылық бәсеңдейді.

Түбі расалар сақталып қала ма? Расалардың қалыптасуының негізгі шарттарының бірі оқшаулану. Азия, Африка, Еуропада оқшаулану әлі сақталған. Ал қоныстанғанына көп болмаған Солтүстік және Оңтүстік Америкада үш раса топтары араласа бастаған. Көптеген елдердегі қоғамдық көзқасақ расалар арасындағы некені қолдамағанымен келешек расалардың аралауы жүріп, ерте ме кеш пе саналы адам түрінің гибридті популяциясы түзіледі.

Қазіргі замандағы ғаламдық экологиялық проблемалар

Климаттың өзгеруі “Қызу әсерінің” салдарынан болатын климаттың өзгеруі жалпы әлемдік көлемдегі проблема болып табылады және қоршаған ортаның жай-күйіне барынша ықтимал қатер төндіреді.

Қазақстан 1995ж климаттың өзгеру жөніндегі БҰҰ үлгілі Конвенциясын бекітті ал 1999ж осы Конвенцияға Киото хаттамасына қол қойды.

Аталған хаттаманы бекіткен және ол күшіне енген жағдайда Қазақстан қызған газдардың шығарындыларын қысқарту жөніндегі сандық міндеттемелерді өзіне жүктей отырып, І қосымшаның Тарапы болады.

Қазақстанның Киото хаттамасының бекітуінің мақсатқа сайлылығын айқындау үшін 2004 ж барысында қызған газдардың шығарындыларын қысқарту жөніндегі сандық міндеттемелердің Қазақстанның экономикасына әсері мәселелері бойынша зерттеулер жүргізілу қажет.

Талассыз экологиялық тиімділігінен басқа Киота хаттамасын бекіту біздің ел үшін халықаралық инвестицияларды тарту, басқа елдердің экономикасына активтерді орналастыру мүмкіндігімен инвестор роліндегі бірлескен жүзеге асыру жобаларына және “Таза даму” процестеріне қатысу, өндірістің энергия тиімділігін арттыру үшін жаңа технологияларды қолдану, сыртқы энергетикалық рынокта елдің экономикалық мүдделерін қорғау үшін көміртегі кредиттерін шоғырландыру, қызған газдардың шығарындыларына квоталар сату жөніндегі перспективаларды ашады.

Киота хаттамасы бекіткеннен кейін нақты жобалар мен іс-шараларды іске асыруды көздейтін Қазақстан Республикасында қызған газдардың шығарындыларын азайту жөніндегі 2015 ж дейінгі бағдарлама әзірленетін болады.

Озон қабатының бұзылуы. Жердің озон қабатының бұзылуы адам, жануарла, өсімдіктер мен микроорганизмдер тіршілігі үшін ықтимал қатер болып табылады. 1973ж бергі байқаулар Қазақстанның үстіндегі озон қабатының қалыңдығы 5-7 пайызға азайғанын көрсетті.

Біздің ел озон қабатын сақтау туралы халықаралық келісімдерге 1998ж қосылды.

Жердің шөлейттенуі және тозуы. Қазақстанның көп бөлігі күн аймақта орналасқан, аумағының 66 пайызы түрлі деңгейде шөлейіттену процестеріне бейім.

Биоәртүрлілікті сақтау. Қазақстан экожүйесі Орталық Азияда және тұтастай алғанда континентте биологиялық әртүрлілік бірегейлілігімен ерекшеленеді. Өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің жоғалуы генетикалық деңгейдегі әртүрлілігі жоғалтуға және экожүйелердегі тиісті өзгерістерге әкеледі. Биоәртүрлілікті іс жүзінде жоғалтудың негізгі себебі өмір сүру ортасының жойылуы және тозуы, ең бастысы ормандарды жою, топырақтың эрозиясын, ішкі және су айдындарының ластануы, өсімдіктер мен жануарлар түрлерін тым көп тұтыну болып табылады.

Табиғат пен қоғамның қарым қатынасындағы әлеуметті экологиялық проблемалары

Адамзат қоғамы мен қоршаған орта арасындағы қатынастарды, өндірістік қызметтің қоршаған ортаның құрамы мен қасиеттеріне тікелей және жанама әсерін, антропогенді факторлардың адамның денсаулығы мен адам популяциаларының гендік қорына экологиялық әсерін әлеуметтік экология зерттейді. Ол табиғатты тиімді пайдаланудың теориялық негізі болып табылады.

Қолданбалы экология қоршаған ортаның практикалық мәселелерін шешу жақтарын қарастырады(қоршаған ортаны ластанудан қорғау, табиғат рессурстарын тиімді пайдалану, әр түрлі салаларындағы технологияларды жетілдіру). Қолданбалы экологияда өнеркәсіптік, ауылшаруашылық химиялық, медициналық және т.б. бағыттары дами бастады. Олай болса классикалық экологияда абиотикалық және биотикалық факторларға және олардың табиғи экожүйелердегі әсеріне көп көңіл бөлінеді. Ал әлеуметтік және қолданбалы экологияда ең алдымен антропогенді факторлар, олардың табиғи және әлеуметтік жүйелердегі әсері қарастырылады.

Ұлттық экологиялық проблемалар

Табиғи экологиялық жүйелердің бұзылуы, флора мен фаунаның тозу орын алған және қолайсыз экологиялық ахуал салдарынан халықтың денсаулығына елеулі зиян келтірілген Арал және Семей экологиялық апат аймақтары болып жариаланды. Экологиялық апат аймақтары елдің ішкі қауіпсіздігіне нақты қатер болып табылады. Қазіргі уақытта бұрынғы Семей полигонына шектес аудандардан (71,9 мың халқы бар 85 елді мекен) онкологиялық ауруларыдың, адам өлімінің, адамдар қан айналымы жүйесі ауруларының, жаңа туған сәбилер арасындағы кеселдердің және ерте қартайуы көрінісінің жоғары деңгейі байқалуда.

Арал өңірі экологиялық апат аймағында (186,3 мың халқы бар 178 елді мекен) әсіресе әйелдер және балалар арасында асқазан-ішек аурулары мен қан аздығы, балалардың шетінеуі мен туа біткен потологияның жоғары деңгейі байқалуда.

Елдің ішкі қауіпсіздігіне қатерді жою мақсатында экологиялық апат аймақтарында халықтың тууының әлеуметтік-экономикалық және жағдайын кешенді талдау жөнінде іс-шаралар жүргізу, оның сапалы ауыз сумен қамтамасыз етілуіне баға беру, экологиялық талаптарды әзірлеу және аумақтарды экологиялық бағалау мен ядролық сынақтар мен өзге де факторлардың халықтың денсаулығына, қоршаған ортаға әсерінің салдарын ескере отырып, сауықтыру –оңалту іс шараларын жүзеге асыру қажет. 2007ж дейін халықтың ішкі көшу-қону және экологиялық апат аймақтарының аумақтарын шаруашылыққа пайдалану бағдарламасы әзірлену қажет.

Табиғи ортаның сапасы және ластануы

! Қоршаған ортаның сапасы. Зиянды химиялық заттар. Ластағыш заттар. Ластану көздері. Зиянды заттардың шекті мөлшері. Химиялық ластану. Радиактивті ластану. Биологиялық ластану. Улы заттар. Зиянды қалдықтар. Сауле ақ-қан аурулары.

Қазіргі кезеңдегі шиеленісіп отырған экологиялық проблемаларға байланысты табиғи ортаның сапасын жақсарту көкейкесті мәселе болып отыр. Табиғат ресурстарын барынша пайдалану оның қорларын азайтумен қатар сапалық күйін де нашарлата түсті. Нәтижесінде жер шарының кейбір аймақтарында қайтымсыз табиғат өзгерістері мен апаттар көрініс береді. Оның мысалы ретінде топырақ құнарлығының азаюына байланысты ауыл шаруашылығы өнімдерінің төмендеуі, шөлге айналған экожүйелер, өзен мен көлдердің тартылуы, климаттағы өзгерістер мен апаттар көрініс береді. Оның мысалы ретінде топырақ құнарлығының азаюына байланысты ауыл шаруашылығы өнімдерінің төмендеуі, шөлге айналған экожүйелер, өзен мен көлдердің тартылуы, климаттағы өзгерістер, қуаңшылық, фауна мен флораның сиреуі т.б. көптеген табиғат факторларын келтіруге болады.

Табиғи ортаның сапасы ұғымын қалай түсінуге болады? Қоршаған орта не себептен сапасы нашарлап жарамсызданады немесе ластанады?

Бізді қоршаған табиғи орта ертеректе таза болған. Кейіннен адам баласының іс-әрекетінен табиғатқа зат айналымына түспей қордаланып қалатын зиянды химиялық әртүрлі заттар шығарыла бастады. Ластағыш заттар қатты, сұйық, синтетикалық, газ күйінде табиғатқа шығарылып су, ауа, топырақтың сапасын төмендетеді. Зиянды заттар адам тіршілігіне қажетті азық-түлік, су, т.б. заттардың құрамында қалыпты мөлшерден асып кетеді. Нәтижесінде, адам баласы, табиғат зардап шегеді. Осыған байланысты шет елдерде және біздің елімізге су, ауа, топырақтың сапасына бақылау жасап ондағы зиянды заттардың мөлшеріне шек қойылған. Яғни, зиянды заттың мөлшері сол шектен аспауы керек. Мәселен, азық-түліктің құрамында қорғасын 0,001 мг/л аспауы тиіс. Осы шектен асқан жағдайда азық-түлік жарамсыз немесе денсаулыққа қауіпті деп есептелінеді. Сондықтан адам баласы жұмыс істейтін орындардың ауасы, азық-түліктің құрамы, су, көкөністер мен ауылшаруашылық өнімдерінің сапасы мүмкіндігінше ұдайы тексеріліп отыруы тиіс.

Қоршаған орта сапасы негізінен адам денсаулығымен бағаланады.

Табиғи ортаны ластаушы заттар негізінен 3 топқа жіктеледі

Радиоактивтік химиялық биологиялық

жылу аэрозолдар бактериялар

шу, жарық химиялық заттар микробтар

электромагниттік ауыр металдар паразиттер

сәулелер пестицидтер құрттар т.б.

Схемада көрсетілген зиянды заттардың бәрі тірі ағзалар мен адамдар үшін әртүрлі деңгейде әсер етеді. Зиянды заттардың мөлшеріне, улылығына қарай тірі ағзалар жеңіл немесе ауыр зардап шегуі мүмкін. Айталық адам ағзасына улы заттардың аздаған мөлшерінің түсуі басты айналдырып, құстырып, естен тандыруы мүмкін. Ал, осындай зиянды заттардың шектен тыс мөлшері түссе өлімге душар етуі әбден мүмкін.

Қоршаған ортаны ластаушы ретінде химиялық заттар тіршілікке өте қауіпті. Оны – химиялық ластану деп атайды. Қазіргі кезде ауаны ластаушы улы заттардың 150-ден астам түрі белгілі.

Химиялық ластаушы заттар өнеркәсіп, зауыт, жылу қазандықтары, автокөліктер, ұшақтар жұмыс істегенде бөлініп отырады. Олар қатты, сұйық, газ күйінде болуы мүмкін. Улы заттардың химиялық құрамын сендер 8-сыныптан бастап толық танысасыздар. Ал қазіргі ескеретін жағдай ашық өзен, көлдерден суды қайнатпай ішуге, жеміс-жидекті жумай жауге болмайды. Әсіресе, ірі қалалар, өнеркәсібі дамыған жерлерде, зауыт, фабрикалар маңы жоғарыда аталған зиянды заттарға толы болады. Сондықтан, химиялық заттармен улану бұл жерлерде жиі байқалады. Өйткені, улы заттар адам ағзасына түсіп бүкіл денеге тарайды да адамды бей-жәй қылып тез шаршатады, жұмыс қабілеті нашарлайды, тәбеті төмендеп ұйқы басып тұрады. Одан әрі ағзамыз уланып ішкі мүшелердің қабынуына, жүйкенің жұқарып естен тану немесе өкпе-тыныс жолдарының ентікпе, жүрек қан қысымы, аллергия, қатерлі ісік ауруларына шалдығады.

Улы заттардың қатарына темекі мен есірткі заттары да жатады. Темекіні жиі тарту (әсіресе балалар) өкпе мен қолқаның созылмалы ауруына, тіптен еріннің, өкпе жолдарының қатерлі ісік ауруын тудыратыны медицинада белгілі. Есірткі заттары да қолқа, өкпенің қатерлі ісік ауруларын туғызады.

Қоршаған ортаның химиялық ластануы жер шары бойынша әлемдік экологиялық проблемаларға жатады. Оны өздерің естіп жүрген «Жылу эффектісің, «Озонның жұқаруың, «қышқыл жауындарң, «фотохимиялық улы тұмандарң деп аталатын бүгінгі күннің қатерлі құбылыстары. Олар туралы жоғары сыныптарда толық мәлімет беріледі.

Табиғи ортаның радиациялық ластануы да бүгінгі таңдағы өзекті проблемалардың бірі. Оның химиялық ластанудан өзіндік ерекшелігі бар. Радиациялық ластану процесін жоғарғы сыныптарда толық оқып білесіңдер. Жалпы радиациялық ластану көздері дегеніміз – адам баласы өзі ойлап тапқан атом қаруларын сынаған кезде кейібр химиялық элементтерден зиянды сәулелердің бөлінуі. Ол сәулелер көзге көрінбейді, бірақ тірі ағзалардың ішкі клеткаларына өтіп оны зақымдап қанның құрамын бұзып тоқтаусыз дамиды. Мұндай қауіпті сәулелер көбінесе ядролық сынақтар жасаған полигондарда, ғарышқа ұшатын айлақтарда, ірі кешенді өнеркәсіп шоғырланған аймақтарда жиі болады. Оның қарапайым мысалы кәдімгі рентген аппараты. Адам баласы рентгенге түскенде радиациялық сәуленің шекті мөлшерін ғана алады. Оның зияны болмайды.

Ал, рентгенді жиі алу зиян. Сол үшін рентгенге түсуді дәрігерлер реттеп отырады.

Ірі өнеркәсіп, атом реакторларының қалдықтары, космос корабльдерінің сынақтары бәріде зиянды сәулелер шығарады.

Сәуле, ақ қан, қатерлі ісік аурулары радиактивті заттардың әсерінен болатыны әлдеқашан дәлелденген. Сәуле ауруымен әсіресе қарттар мен жас сәбилер жиі ауырады. Оның негізгі белгілері: әлсіздік, бас айналу, көздің бұлдырауы, жүректің айнуы, құсу, іш өту, терінің бозаруы, қан қысымының ауытқуы, естен айыру болып табылады. Мұндай жағдайда адамдар тез арада дәрігерге көрінген жөн.

Жер шары бойынша адам баласы бірнеше таризи радиациялық апаттардың куәсі болып зардап шекті. Мәселен, 1945 жылғы АҚШ мемлекетінің Жапон елінің Хиросима, Нагасаки қалаларына атом бомбасын тастауы. Нәтижесінде бүгінгі күнге дейін мыңдаған адамдар сәуле ауруының азабын көруде. Одан кейінгі жылдары атом қаруларын суда, жер астында және атмосферада сынау басталды. Сол сияқты ірі елдерде атом электр станциялары, мұз жарғыш кемелер, ядролық қондырғылары бар сүңгір кемелер кең түрде пайдалана бастады. Әрине атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалану өте тиімді әрі арзанға түседі. Ал, атом станциялары мен кемелерде авария болған жағдайда қоршаған орта өте қауіпті. Оның мысалы – Чернобыль ядролық апаты. Апат кезінде атмосфераға радиоактивті заттар шығарылып ауданы 3000 км жерге тарады. Ең бастысы Еуропаның барлық елдері зардап шекті.

Біздің республикамызда 40 жылдан астам уақыт бойы Семей өңірінде, сол сияқты Тайсойған, Азғыр, Нарын жерлерінде 500-ден астам ядролық сынақ жасалғаны мәлім. Оның әрбіреуінің қуаты Хиросимаға тасталған бомбадан кем болмады. Оның тигізіп отырған зардабы еліміздің әрбір тұрғыны жақсы сезініп одан сауығудың жолын іздестіруде.

Табиғи ортаның биологиялық ластануы да ерекше орын алады. Биологиялық ластаушыларға ауру туғызатын микроорганизмдер, вирустар, құрттар, қарапайымдылар жатады. Олар ауа, су, топырақ, тірі ағзалардың денесінде, адам ағзасында кездеседі. Тек қана адам ағзасында 500-дей паразитті ағзалар тіршілік етеді. Олар сыртқы және ішкі паразиттер болып жіктеліп түрлі ауруларға душар етеді. Мәселен, бүрге, маса, сүлік, кенелер адам денесін уақытша пайдалана отырып безгек, тырысқақ, қотыр, сүзек, оба ауруларын таратып отырады.

Аталған аурулардың көбі жұқпалы әрі тез таралады. Ауру адамнан сау адамға ауру түрлері бірнеше жолдармен жұғады. Мәселен, тұмау, қызылша, күл, шешек аурулары адам түшкіргенде, жөтелгенде ауа арқылы жұғады. Кейбір ауру түрлері – адамның ауыз қуысы арқылы азық-түлікпен таралады. Оларға – қантышқақ, тырысқақ, сальмонелез, полимелит т.б. аурулар жатады.

Аурудың енді бір тобы – қан арқылы тарау, яғни бүрге, маса, сона, қандала, бит, кене т.б. жәндіктер шаққан кезде вирустардың қанға түсуі. Бұл аурулар тобына – безгек, бөртпе, сүзек, оба, туляремия, энцефалит т.б. жатады.

Соңғы жылдары жер шарында жұқпалы аурулардың бір тобының жыныс жолдары арқылы таралуы етек алуда. Бұған жыныстық жұқпалы аурулары – мерез, соз, СПИД, құтыру, сіреспе, гангрена т.б. жатады. Соның ішінде СПИД өте қауіпті.

? 1. Қоршаған ортаның сапасы қандай болуы керек? 2. Табиғи ортаның ластануы не себептен? 3. Зиянды химиялық заттар? 4. Ластауыш заттар қалай топталады? 5. Химиялық ластану көздері неден болады? 6. Зиянды заттардан және жұқпалы аурулардан қалай сақтануға болады? 7. Радиактивті ластану.

*Қоршаған ортаның химиялық, биологиялық және радиациялық ластануының себептерін және олардан қорғану шаралары туралы реферат жазып соңынан конференция өткізуге дайындалыңдар.

Тақырып.2. Қоршаған орта және адам қоғамының тұрақты дамуы.

Табиғат пен қоғамнығң арасындағы қарым – қатынастың мән – мағынасы сипаты қандай, адамдар өзін қоршаған табиғиортамен қалай байланыс жасайды, олардың бұл ортадағы орны қандай, қоғамның өмір сүруінің және дамуының басты шарты қайсы деген сияқтысұрақтардың философиялық ой талғамдар жүйесінде ерекше дүниетанымдық маңызы бар.

Ежелгі заманда адам табиғатқа бағынды, өзін табиғаттың бір бөлігі ретінде қарастырады.

К. Маркс адамзат тарихының даму заңдылығын ашып көрсету барысында мынадай әрі қарапайым, әрі бұлтартпайтын өмірлік мысалға жүгінген болатын: адамдар саясатпен, ғылыммен, өнермен, дінмен т.б шұғылданбас бұрын, ең әуелі тамақтануы керек, үстіне киім, басына пана қажет, ол үшін адамдар еңбектенуі, әрекет жасап, тер төгуі сол арқылы қажетті материалдық игіліктерді өндіруі қажет. «Аш бала тоқ баламен ойнамайды, тоқ бала аш бала мен ойнамайдың, деп халқымыз ежелде тұжырымдағандай, қарны аш, киімі жыртық, үйсіз, күйсіз жағдайда адамдар басқа тіршілікпен қайтіп айналыса қойсын. Олай болса, қоғамдық өмірдің мәні, қайнар көзі материалдық игіліктерді өндірумен тікелей байланысты. Қоғам материалдық игіліктерді өндіруді сондай- ақ өндірумен материалдық игіліктерді тұтынуды бір сәтке де тоқтата алмайды. Қоғамның онсыз мәні де, мағынасы да жоқ..

Ал енді өмірге қажетті материалдық игіліктерді адамдар қалай өндіреді, неден жасайды, тиісті бұйымдарды қайдан алады деген заңды сұрақ туады. Әрине олар аспаннан салбырап дайын күйінде түспейді. Адамдар оны табиғи байлықтардан өндіреді. Яғни, қоғам табиғаттан тысқары, табиғатпен байланыссыз ешқашан өмір сүре алмайды. Адам да, қоғам да табиғаттың төл баласы, жалғасы.

Алғашқы адам тақылеттес тіршілік иелері мен оның қарапайым шаруашылықтарының қалыптасу кезеңін қамтитын ежелгі тас дәуірі өндіргіш күштердің өте төмен деңгейімен сипатталады. Ол тұстағы адамдардың кәсібінің мәні табиғаттың дайын өнімдерін пайдаланумен шектелген. Олар өздігінен өліп тұрған дәндерді, жеміс- жидектерді теріп жеп, жабайы аңдарды аулап олардың етімен қоректенеді.Бұл тұстағы адамдардың өзара қарым- қатынасы олардың теңдігіне еңбек бөлінісінің жынысқа, жасқа қарап реттелуіне негізделеді.

Адамзат баласы тіршілік етуінің алғашқы кезеңінен бастап өздерінің күнделікті тіршілік өміріне керекті заттарының бәрін табиғат байлықтары:жерден, судан, өсімдіктер әлемінен, жануарлар дүниесінен, жер қойнауынан алып келгені баршаға белгілі.

Біздің ата – бабаларымыз жерді өңдеп, егін егумен шұғылданған. Жердің құдіретті күшіне адамзат баласы тәуелді болып, оған үнемі бас иіп, тіпті құлшылық еткен.

Көне заманда адамдар егін өсіру алдында тасаттық жасап құдайға жалбарынған. Егіннің жақсы өсіп,мол түсім беру үшін адамдар тәңірге құрбандық беріп отырған.

Көне дәуірде жабайы адамдар табиғаттың тек дайын түрдегі өнімдерін пайдаланған болса, осы кездегі адам, ракета, компьютер космос заманында біз оның алуан түрлі құпия жатқан байлықтарын тауып, барлық тіршілікке жаратудамыз.

Көне заманның жабайы адамдары табиғат байлығын шексіз деп ойлаған. Оларды адам айтқысыз ысырапсыз пайдалану жағдайында адамзат баласы биосферадағы экологиялық – биологиялық тепе- теңдікті бұзып, биосфера компоненттерін (өсімдіктер әлемін, жануарлар дүниесін, жер, су, ауа т.б) кейбір түрлерін жойып жібергенін бүгінгі таңда біздер ертеде өмір сүрген, жануарлар мен өсімдік қалдықтарынан көруге болады.

Тіпті адам ауасыз, сусыз өмір сүре алмайды дейтін болсақ, сол ауа мен судың өзі жан – жануар, адамзатқа табиғаттың тарту еткен ғажайып сиы.

Жоғарыдағы айтылғаннан шығатын түйін:қоғам табиғаттың дамуының жалғасы, екеуі тығыз бірлікте. Табиғат пен қоғамды байланыстырып та, далғастырып та тұрған материалдық өндіріс процесі, еңбек процесі деп нық айта аламыз.

Қоғам табиғаттың ұзақ эволюциялық дамуының нәтижесі, басқаша айтқанда, қоғамның пайда болуы дегеніміз материя қозғалысының жоғары, әлеуметтік түріне көшуі деген сөз. Қоғамның пайда болуының түр негізі еңбек процесімен, мақсатты түрде атқарылатын іс- әрекетпен тікелей байланысты. Қоғамдық өмірдің, адамзат тіршілігінің ең әдемі әрі басты шарты - еңбек. Еңбектің арқасында ғана адамдар жануарлар дүниесінен ажырап шыққанын, адамдық бейнеге ауысып, табиғаттың керемет құдіреті ақыл – ойға, санаға тілге болғанын білеміз. Ф.Энгельс сондықтан да «адамды адам еткен еңбек ң деп тұжырымдаған. Ал еңбек дегеніміздің өзі – адамның табиғатқа деген белсенді қарым – қатынасы. Еңбек барысында адам өзінің табиғи күш – қуатын қозғалысқа түсіре отырып, табиғатты өзгертеді, оны өзінің қажетіне қарай бейімдейді. Табиғат пен қоғамның байланысы К.Маркстың сөзімен айтқанда: «Бір жағында адам және оның еңбегі, екінші жағында табиғат және оның материалдарың- тұрған бірлікпен сипатталады.

Бұл жерде мынадай заңды сұрақ тууы мүмкін. Табиғатқа, оның өзгеруіне адам ғана емес, жануарлар да өз әсерін тигізеді. Ендеше бұл реттегі адамның іс- әрекетінің сапалық өзгешелігі неде? Біріншіден, жануарлар сыртқы табиғат дүниесін пайдаланады, ал адам болса табиғатты мақсатты түрде өзгертеді, оны қоғам игілігіне қызмет істеуге бағындырады.Екіншіден, жануарлар табиғатпен қарым – қатынас барысында, өздерінің дене мүшелерін яғни, тісін, мүйізін, тұяғын т.б. пайдаланады. Ал адам еңбек құралын пайдаланады. Ең бастысы ол оны өзі жасайды. Үшіншіден, жануарлардың әрекеті таза биологиялық қажеттіктен туындайды, хайуандық сипатқа ие, ал адам еңбегі ту бастан қоғамдық, коллективтік сипатқа ие, мақсатты түрде іске асатын әрекет.

Мұның бәрі нені көрсетеді десек, адамзат қоғамы пайда болуынан бастап, өзіндік ерекшеліктері бар, мүлде, жаңа, әлеуметтік заңдылықтардың өмірге келгенін аңғарамыз.

Қоғам бұл табиғаттың материалдық әлемнің бір бөлімі. Қоғаммен табиғат екеуі тығыз байланысты, біреуі бірі арқылы анықталады. Қоғам табиғатпен өзінің шығу тегі бойынша тығыз байланыста.Адамның табиғаттан бөлінуіне еңбек әсер етті. Энгельстің сөзі бойынша, қоғам – адамдардың еңбегінің жемісі. Адамдар табиғатпен байланысты. Олар табиғи ортаға бейімделу үшін қоршаған ортаны өзгертіп, тіршілік ету үшін жаңа орталар құрады. Адам жасаған, екінші табиғат деген пайда болады. Сонымен, екі түрлі табиғат пайда болып шығады. Биологиялық масса (биомасса) – бұл табиғатта тіршілік ететін барлық тірі организмдердің массасы.

Технологиялық масса (техномасса) – бұл адам жасаған тірі және өлі денелер массасы. Техномасса ілгері өсуде, биомасса азаюда.

Табиғат пен қоғам арасындағы қарым – қатынасты нақты, әрі терең түсіну үшін географиялық орта деп аталатын түсінік қолданылады. Бұл ұғымды ғылымға XІX ғасырдың ортасында француз географы әрі социологы, Париж Коммунасына қатысушы Элизе Реклю кіргізген болатын, одан әрі Г.В.Плеханов еңбектері арқылы маркстік әдебиеттен орын тепті. Географиялық орта дегеніміз - қоғамдық өмірмен тікелей байланысқа түсіп, қарым – қатынас жасайтын, оның дамуына тікелей қажетті болып табылатын табиғат дүниесінің бір бөлігі. Оған, ең әуелі жер қыртысы, пайдалы қазбалар, атмосфера, су, топырақ, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі жатады.Қоғамдық өмірге қажеттінің бәрін осы ортадан өндіреміз. Қоғам ілгерілеген сайын географиялық ортаның шекарасы кеңейіп, ауқымы арта түседі.

Географиялық орта өндіріс арқылы халықтардың тарихи дамуының қарқынына әсер етеді. Қолайлы географиялық ортада өндірістік дамуына жақсы жағдай болады да, қолайсыз ортада даму процесі көптеген қиыншылықтар арқылы өтеді. Алайда, географиялық орта өндірістің жалпы шаруашылықтың дамуына қажетті кейбір мүмкіндіктерді ғана дайындайды, ал ол мүмкіндіктерді пайдалану қоғамның өзіне байланысты, оның сұранымдарына, өндіріс құрал – жабдықтарының деңгейіне тәуелді. Сондықтан да бір тектес табиғи ортаның өзі әртүрлі және әрқалай пайдалануы мүмкін. Айталық, Қазақ халқы сан ғасырлар бойы кең байтақ жерді мекендеп, мал шаруашылығымен шұғылданып келді. Төрт түлік мал өсіруге географиялық орта қолайлы еді. Жаз жайлауы, қыс қыстауы дегендей, сарқыраған өзендер мен көкорай шалғыны мол далалы, таулы мекен халықтың тек кәсібіне ғана емес, сондай – ақ өмір салтының, рухани дүниенің қалыптасуына әсер етті.

Бұл айтылғандардан туындайтын тағы бір маңызды мәселе - географиялық ортаны ұқыпты да, мақсатты пайдаланудағы қоғамдық құрылыс сипатының ерекше роль атқаратындығы. Мысалы, өндіріс құрал – жабдықтарына жеке меншік, үстемдік ететін таптық қоғамда географиялық ортаның байлығы қалай болса солай, пайдаланып келді. Бақталастық, пайда қуу, жанталасып қарулану табиғат байлығын талан – таражға салдырып, көп зардабын тигізді. Тек соңғы кезде табиғатты қорғау әлемдік мәселеге айналғанда ғана «жау кеткен соң қылышыңды тасқа шапң, деп сан соғып, өкініп жатқан жай барлық елдерге де тән нәрсе.

Қазіргі кезде адамның қоршаған ортамен қарым – қатынасы ерекше маңызға ие болып отыр. Жер шарындағы халықтың жедел өлуі және көптеген елдердің индустриалды дамуы табиғи ресурстарды пайдалануды еселеп арттырып, адамның табиғатқа әсерінің көлемін өсіре түсуде.

Соңғы жылдары пайдалы қазба қорларының азаюы, жер бетінен өсімдік және жануарлар дүниесінің көптеген өкілдерінің жойылуы және сондай-ақ табиғи ортаның шектен тыс ластануы айрықша белең алып отыр. Кейбір елдерде, әсіресе дамыған елдерде қоршаған орта жағдайының нашарлығы соншалық, адамдардың денсаулығы бұзыла бастады. Осының бәрі қоғамды қоршаған ортаны қорғау мәселесіне ерекше көңіл бөлуге,таблиғатты сақтау және қалпына келтіру, мәселелерімен жақсырақ айналысуға, сондай – ақ оның ресурстарын тиімді пайдалануға итермелейді. Сондықтан жыл сайын жерлерді суландыру, ормандарды қалпына келтіру, өндірістік қалдықтар мен техникалық лас суларды тазарту, топырақтың құнарлығын сақтау және топырақ эрозиясына жол бермеу төңірегіндегі жұмыстар кең көлемде жүргізілуде.

Табиғаттың өзгертуді қаламайтыны белгілі. Ондағы өзгерістер баяу, байқаусыз өтеді, өзін - өзі реттеумен өзін -өзі қалпына келтіру процестері ұзаққа созылады. Адамның зиянды істері бірден байқалмайды, тек ұзақ жылдардан соң, бір нәрсені өзгерту немесе түзеу өте қымбатқа түскенде әрі кешігіңкірегенде, кейде тіпті нәтижесіз болған кезде ғана көрінеді.

Өткен кезеңдердің барлық тәжірибиесі көрсетіп отырғандай, табиғатқа ұқыптылықпен қарамау, бүгінгі пайда үшін атқарған істеріміздің күні ертең орны толмас зиянға ұшыратарын алдын ала болжап барып әрекет етуіміздің қажет екенін естен шығармаған жөн.

Қазір атмосфера кірлеген, топырақ тозған, өзендердің өзегі толып, суы тартылған, әрі уланған, табиғаттың өңі солып, мұңы көбейген кезге келді. «Табиғатты бас игіздік, жеңдікң деп даурығып жүріп, өзімізге - өзіміз қастық жасадық, өз қолымызды өзіміз кесуге шақ қалдық. Соның бір куәсі – Арал катастрофасы былаайша айтқанда, теңіздің тартылып бітуі. Аралдың алтын өзегі Амудария мен Сырдарияның суын жырымдап, «мақта суарамыз, күріш өсіремізң деп бұра тартып, құмды жерден канал салып,тоған қазып, көл жасап жүргенде ертеңді ойламаппыз. Табиғатқа жасалған қиянат деген осы.

Қоғамдық өмірдің дамуының аса қажетті табиғи жағдайларының бірі- ел жұрт, тұрғын халық. Елсіз, жұртсыз халықтың белгілі бір жиынтығысыз өндіріс те болмайды, табиғаттың байлығын меңгеру де, ілгерілеп даму да мүмкін емес. Адамның кісілік қасиетке ие болып, кемелденуі де жұрттың арасында өмір сүріп, бірге еңбек етіп, қарым – қатынас жасауында. Қазақтың «жалғыз жүріп жол тапқанша, көппен бірге адасң дейтіні де тегін емес. К. Маркстың сөзімен айтқанда «халық – қоғамдық өндірістік процестің негізгі әрі субьектісің.

Шынында да, ел – жұрттың, халықтың көп немесе аз екені, оның орналасуы, тығыздығы, өсу қарқының жылдамдығы немесе баяулығы қоғамның, нақты елдің дамуын тездетеді, немесе баяулатуға себеп болады.

Адамзаттың ерте даму кезінде қоғам табиғатқа бағынды. Табиғаттың байлығы шексіз емес, оның қоры сарқылады. Сондықтан бүкіл дүниедегі барлық тіршілік заттарды және қоғамды өзара байланысты жүйе деп қарау керек.

Ф.Энгельстің пікірінше: хайуандар табиғатты пайдаланады, бірақ оны онша өзгертпейді. Ал адамдар бұнда үстем болып, күн көріс жүргізеді. Қоғамның табиғатқа ықпал тигізуінің екі түрі бар: стихиялық және жоспарлы.Адам табиғатқа әсерін тигізгенде осының салдарын біліп, ойлау керек. Адамдар табиғатқа ықпалын тигізгенде тонаушы немесе қиратушы емес, ақыл – парасат берілген тірі жан ретінде болу керек.

Қазіргі кезде қоғам емес табиғат қоғамға бағынады. XX ғасырда қоғамда ғылыми- техникалық революция қоршаған ортаны қорғау деген проблема қояды.

Экология – бұл өсімдік пен жануарлар организмдердің қатынасы мен бір – бірімен келіскен әрекеттің зерттейтін ғылым.

Әлеуметтік экология – бұл қоғам мен табиғаттың өзара қарым- қатынасын зерттейтін ғылым.

Бүгінгі күнде табиғат қорғау мәселесі, қоршаған ортаның тазалық үшін күрес дүниежүзі елдерін, халықтарын қамтып отырған «бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарудың талап ететін әлемдік мәселеге айналды. Біздің елімізде табиғатты қорғау, оның байлығын жоспарлы түрде ұқыпты пайдалану мәселесі мемлекеттік саясат деңгейінде қаралып отыр.

Экологиялық мәдениетке ие болып, табиғатқа туған анасындай аяулы сезіммен қарау бүгінгі таңда әрбір азаматтың абыройлы борышы.

Қоғам мен табиғат тығыз, бір бүтін жүйе құрайды. Қоғам осы жүйенің басты құраушы элементі болып келеді. Қоғам мен табиғаттың қатынасына жауапкерлікпен өту керек.

Дата добавления: 2014-01-04