Заснаванне Полацкай і Тураўскай епархій. Праблемы распаўсюджвання новай веры. Дваяверства

Пачатак масавага распаўсюджвання хрысціянства на беларускіх землях цесна звязана з палітыкай кіеўскага князя Уладзіміра, які імкнуўся зрабіць яго дзяржаўнай і народнай рэлігіяй на Русі. Ахрысціўшы ў 988 г. кіеўлян, ён, па сведчанню крыніцы, "крести же и всю землю Русскую от конца и до конца и идолы сокруши". Часткай гэтай рускай зямлі была тады і Беларусь: у 980 (970) г. Уладзімір захапіў Полацк, у 983 г. "победи ятвяги и взя землю их", у 984 г. падпарадкаваў сабе радзімічаў. "И нача ставити по градам церкви и попы, и людие на крещение приводя по всем градом и селом", – канстатуе Іпацьеўскі летапіс пад 988 г. Ва ўсіх вядомых нам рэдакцыях і спісах "Аповесці мінулых гадоў" услед за летапіснай ацэнкай хрышчэння Русі: "Володимер же просвещен сам, и сынове его, и земля его", – расказваецца аб раздачы вялікім князем сваім сынам важнейшых гарадоў Русі. Ізяслава, сына ад Рагнеды, ён зрабіў полацкім князем. Святаполка, прыёмнага сына, пасадзіў у Тураве. Не падлягае сумненню, што кіеўскі князь рабіў на іх стаўку ў правядзенні агульнадзяржаўнай палітыкі хрысціянізацыі ва ўдзелах.

Шэраг вучоных лічыць, што старажытнейшым хрысціянскім цэнтрам Беларусі з’яўляецца Ізяслаўль, які ў 80-я г. X ст. стаў княжацкай рэзідэнцыяй. Сын Рагнеды, першы князь адноўленай полацкай дынастыі Ізяслаў, услед за бацькам прыняў хрысціянства. Быў гэты чалавек, згодна з летапіснай характарыстыкай, "ціхі і лагодны", любіў і шанаваў царкву, чытаў Святое пісанне. Менавіта з яго дзейнасцю звязваецца пачатак хрысціянізацыі Полацкай зямлі. Раннімі асяродкамі хрысціянства ў Полацкай зямлі сталі заснаваныя Рагнедай – Анастасіяй у Ізяслаўлі манастыр і храм. У 90-я гады тут зараджаецца паслушніцкае жыццё. Сама Рагнеда – першая згаданая летапісамі манашка ва ўсходнеславянскім свеце. Высланая ў Ізяслаўль пасля няўдалага замаху на Уладзіміра і адхіленая ім пасля яго шлюбу з Ганнай, сястрой візантыйскага імператара, Рагнеда прыняла манаства. Пасля абрання Уладзімірам новай жонкі яна нібыта звярнулася да Уладзіміра: "Прошу, уневести меня своему Христу и да приму святой, ангельский, иноческий образ". Праўда, сярод гісторыкаў ёсць сумненні наконт добраахвотнага пастрыжэння Рагнеды -жанчыны з крутым норавам, незалежным і ўпартым характарам.

Паслаўшы сыноў ва ўдзелы з заданнем садзейнічаць пашырэнню хрысціянства, Уладзімір паклапаціўся аб належным царкоўным уладкаванні на тэрыторыі сваёй дзяржавы. "Крестися Володимир и вся земля Руская; и поставиша в Киеве митрополита, а Новуграду архиепископа, а по иным градам епископы, и попы, и диаконы", – распавядае Наўгародскі першы летапіс. У буйных гарадах і княствах пачалі стварацца епархіі – тэрытарыяльныя царкоўныя акругі, якімі кіравалі епіскапы. Епіскапская кафедра ў Полацку, як ужо адзначалася, была заснавана ў 992 г. У 1005 г. заснавана Тураўскаяепархія. Епіскапскія кафедры былі духоўнымі цэнтрамі, з якіх распаўсюджвалася і ўмацоўвалася праваслаўная вера і развівалася царкоўна-рэлігійнае жыццё, утвараліся хрысціянскія абшчыны, будаваліся храмы, адчыняліся манастыры і школы.

Хто стаў першым полацкім епіскапам, летапісы не паведамляюць. Першым, вядомым нам, быў кіева-пячорскі манах Міна, пасвечаны ў епіскапскі сан у 1105 г. Крыніцы змяшчаюць звесткі яшчэ аб сямі полацкіх епіскапах ХІІ–ХІІІ стст.: Ілля, Касьма (Грэк), пастаўлены ў 1143 г., Дыянісій памёр у 1183 г., яго наступнік Мікалай; Аляксей, упамянуты каля 1231 г., Сімяон (наўгародзец), упамянуты каля 1274 г., Іаакаў, вядомы па дакументу прыкладна 1300 года. Даследчыкі лічаць, што першымі хрысціянскімі святарамі, епіскапамі на Беларусі былі грэкі і балгары. У сваёй дзейнасці яны карысталіся славянскай мовай, набліжанай да старажытнарускай. Але не варта недаацэньваць і ролі хрысціянскага місіянерства з Захаду.

З адкрыццём епіскапскай кафедры ў Полацку, тут утварылася свая школа дойлідства (яе помнікі цалкам прадстаўлены культавымі збудаваннямі), развілася высокая кніжная культура, пачалася перапіска кніг, узнікла першая на Беларусі бібліятэка, вялося летапісанне. Ды і наогул ранняя беларуская пісьменнасць, асвета, літаратура, мастацтва цесна звязаны з прыняццем хрысціянства.

У ХІІ ст. у Полацку і яго ваколіцах узнікаюць манастыры. Вызначана, што ў гэтым стагоддзі ў стольным горадзе існавала не менш за 10 культавых манументальных збудаванняў і трох манастыроў. У канцы ХІ – пачатку ХІІ ст. будаўнічая арцель з Польшчы ўзводзіла храм у Менску (існуе меркаванне, што ён не быў завершаны), аблічча якога мела рысы раманскага стылю. Вялікія заслугі ў распаўсюджванні хрысціянства, пісьменнасці, культуры ў Полацкай зямлі належаць Ефрасінні Полацкай, якая пазней была прылічана да ліку святых.

Пытанне наконт таго, у якой меры, наколькі ў часы Уладзіміра было ахоплена хрышчэннем насельніцтва Беларусі, з’яўляецца дыскусійным. Мы павінны адрозніваць хрышчэнне ад хрысціянізацыі – доўгатэрміновага, складанага працэсу ўспрымання новай веры. Акт 988 г. быў пачаткам хрысціянізацыі, на фактычнае здзяйсненне якой спатрэбіліся стагоддзі. Яшчэ доўга палалі тут паганскія вогнішчы, а нашы продкі пакланяліся Перуну і спраўлялі буйныя паганскія святы. Новая вера на беларускай зямлі распаўсюджвалася па схеме: князь-дружына-горад-вёска. Вёска доўга супраціўлялася хрысціянізацыі, лічыць даследчык старажытнай гісторыі Полаччыны Л. В. Аляксеяў. Няма ніякіх падстаў, сцвярджае археолаг В. В. Сядоў, гаварыць пра суцэльную хрысціянізацыю Полацкай зямлі да канца XII і нават XIII ст., асабліва вёскі.

Двухвер’е захоўвалася на беларускіх землях і ў наступныя стагоддзі. Існуе думка аб фармальным прыняцці новай веры ў тыя часы, бо не ўсе рабілі гэта свядома і ахвотна. Апошняя, нягледзячы на поспехі хрысціянізацыі, распаўсюджвалася параўнальна марудна і вытрымлівала супраціўленне язычніцтва, якое мела тут глыбокія карані ў сувязі з суседствам балцкіх плямёнаў. "Аповесць мінулых гадоў" прыпісвае Усяславу Полацкаму нараджэнне ад "вяшчунства". Сама Полацкая зямля ўяўлялася летапісцам і аўтару "Слова пра паход Ігаравы" краінай чараўнікоў. Сведчанне барацьбы яе князёў з паганствам у ХІІ ст. з’яўляюцца валунныя камяні-фетышы з высечанымі на іх крыжамі і набожнымі надпісамі. У Падзвінні вядома 9 такіх "Барысавых" і "Рагвалодавых" камянёў.

С. В. Тарасаў, М. І. Ермаловіч сцвярджаюць, што хрысціянства спрыяла станаўленню Полацкага княства ў якасці самастойнай і незалежнай дзяржавы. Думку, што новая вера ўмацоўвала ўладу Кіева ў Полацкай зямлі, яны лічаць неабгрунтаванай: адзінства веры не перашкаджала Полацку весці барацьбу з Кіевам за сваю самастойнасць. М. Ермаловіч дапускае, што разам з прыходам хрысціянства на Полацкае княства пашыралася і назва Русь. Паколькі новая вера ішла з Кіева, з Русі, то яна называлася рускай. Па меры пашырэння праваслаўнай, рускай веры за Полаччынай усё больш замацоўвалася і назва "Русь".

Хрысціянізацыя Тураўскай зямлі пачынаецца пры Святаполку (988–1015 – князь тураўскі, 1015–1019 – вялікі кіеўскі і тураўскі князь), больш вядомым як "Акаянны". У 1005 г. была ўтворана Тураўская епархія. Першым тураўскім епіскапам быў пастаўлены Фама. Яго ўлада распаўсюджвалася на вялікую тэрыторыю заходняй Беларусі з гарадамі Пінск, Наваградак, Гародня, Бярэсце, Ваўкавыск, Здзітаў, Случаск, Копысь, Гарадок і частку Валыні. Па паданню, сам князь Уладзімір Святаславіч заснаваў пад Пінскам Ляшчынскі манастыр.

Нязгодны з рэлігійнай палітыкай Уладзіміра, вымушаны лічыцца з настроямі сваёй дружыны і тураўскай знаці, якія насцярожана ўспрымалі любыя пачынанні Кіева, Святаполк стаў патураць заходняму хрысціянству. (Нагадаем, што размова ідзе пра часы, калі хрысціянства яшчэ фармальна заставалася адзіным). Ён ажаніўся з каталічкай, наблізіў да сябе калабжэгскага епіскапа Рэйнберна – вядомага барацьбіта з язычніцтвам на тэрыторыі Польшчы і аддаў перавагу каталіцтву, збіраючыся ўвесці менавіта гэту веру ў сваім княстве з дапамогай Рэйнберна. Існуе меркаванне, што Рэйнберн быў першым тураўскім епіскапам.

У нейкай ступені з-за веры паміж Святаполкам і яго бацькам Уладзімірам Хрысціцелем адбылася сварка, у выніку якой тураўскі князь, яго жонка і Рэйнберн былі пасаджаны ў турму. Апошні там і памёр. Зразумела, што тагачасныя і пазнейшыя крыніцы, што выйшлі з-пад пяра праваслаўных аўтараў, прасякнуты нянавісцю да Святаполка, які патураў іншай ад праваслаўя веры.

Факты місіянерскай дзейнасці лацінскіх прапаведнікаў на Русі ў XI ст. не з’яўляюцца беспадстаўнымі. Заходняя царква таксама цікавілася пытаннямі хрысціянізацыі ўсходнеславянскіх земляў.

Найбольш доўгімі і складанымі аказаліся шляхі хрысціянства на тэрыторыю беларускага Панямоння, якое і ў ХІ ст. заставалася аплотам язычніцтва.

Археолагі прыйшлі да высновы, што да канца X – пачатку XI ст. тут панаваў звычай спальваць нябожчыкаў, характэрны для паганства. У XІ–XIII стст. адбываецца паступовая змена абраду пахавання, крэмацыю змяняе інгумацыя. Гэты працэс не ўсюды працякаў адначасова: на ўсходзе і поўдні хутчэй. Даўжэй за ўсё язычніцтва ўтрымлівалася ў паўночна-заходняй частцы Панямоння. Там абрад трупаспальвання праіснаваў да пачатку XIII ст., а звычай насыпаць курганы над пахаванымі – да пачатку XIV ст. Хрысціянізацыя краю расцягнулася на некалькі стагоддзяў.

Першыя прадметы хрысціянскага культу – нацельныя крыжыкі (адлітыя з металу, каменныя, бурштынавыя, выразаныя з косці) – з’явіліся ў гарадах Панямоння ў другой палове XI ст. Фактычна, хрысціянізацыя адбываецца ў XII ст. Шырокае будаўніцтва праваслаўных храмаў у XII ст. у Гародні, Наваградку, Ваўкавыску з’яўляецца важным доказам перамогі тут новага веравучэння. Гэтыя храмы сталі важнымі асяродкамі духоўнага і культурнага жыцця краю. Каменным храмам, магчыма, папярэднічалі драўляныя культавыя пабудовы. У 1263 г. вялікім літоўскім князям Войшалкам заснаваны каля Наваградка Лаўрышаўскі манастыр. З гарадоў хрысціянізацыя ішла на вёскі. Пранікаючы ў гушчу народных мас, яна злівалася са старымі павер’ямі, абрадамі і маленнямі.

Да нас дайшлі звесткі сярэднявечных заходніх аўтараў, што ў 1009 г. каталіцкі епіскап Бруна (Брунон) ў суправаджэнні 18-ці місіянераў прапаведаваў хрысціянства сярод яцвягаў. Місіянеры імкнуліся стварыць у Судовіі (Яцвягіі) рымска-каталіцкі рэлігійна-культурны рэгіён, а таксама не даць магчымасці ўсходнеславянскім князям і праваслаўнаму духавенству ўсталявацца на гэтай тэрыторыі. Аднак місія поспеху не мела. Пасля гібелі Брунона на мяжы Прусіі, Літвы і Русі (менавіта ў такім кантэксце ўпершыню ў пісьмовых крыніцах згадваецца назва "Літва") загінула і яго, здавалася бы, паспяхова распачая справа.

Некаторыя аўтары звязваюць паходжанне тэрміна "Чорная Русь" – назвы каланізаванай славянамі тэрыторыі Яцвягіі і Літвы – з асаблівасцямі рэлігійнага жыцця рэгіёна і канфесійнай прыналежнасці яго насельніцтва. Гэты тэрмін вядомы з 1351 г. Пад такой назвай тэрыторыя Панямоння пазначана на карце, складзенай у 1459 г. манахам Фра Маўро для партугальскага караля Альфонса V.

Дата добавления: 2014-01-06