Пісьменнасць. Летапісы. Асвета. Полацкая асветніца Ефрасіння

ВУСНАЯ НАРОДНАЯ ТВОРЧАСЦЬ.

Культура старажытнай Беларусі вылучалася высокім узроўнем развіцця і складанай структурай. Яна арганічна спалучала ў сабе культурныя традыцыі ўсходнеславянскіх плямёнаў, элементы антычнай і хрысціянскай культур. Фарміраванне феадальных адносін абумовіла пачатак стратыфікацыі культуры па саслоўнаму прынцыпу: ўзнікае культура пануючай варствы (княжацкага двара) і традыцыйная культура, захавальнікамі і спажыўцамі якой былі сяляне і гараджане.

У савецкай гістарыяграфіі доўгі час трымалася канцэпцыя адзінай старажытнарускай культуры, заснаваная на меркаванні аб наяўнасці ў ІХ–ХІІІ стст. старажытнарускай народнасці. Сённяшняя беларуская гістарычная навука не ўспрымае гэту канцэпцыю адназначна, спасылаючыся на альтэрнатыўныя ёй погляды. Згодна з імі агульнай для ўсходнеславянскіх плямёнаў была ў большасці культура княжацкага двара, якая грунтавалася на хрысціянстве, развівала спецыфічныя для гэтай варствы грамадства віды вуснай і песеннай творчасці. Што ж датычыцца традыцыйнай культуры – яна моцна была прасякнута язычніцтвам і захоўвала спадчыну плямёнаў, склаўшых у будучым падставы беларускага этнасу.

Найбольш моцна язычніцкая традыцыя, асаблівасці побыту славянскіх і балцкіх народаў праявіліся ў вуснай народнай творчасці. На беларускіх землях ў ІХ–ХІІІ стст. шырока бытавала каляндарна-абрадавая паэзія. У адпаведнасці з чаргаваннем пор года яна падзялялася на чатыры комплексы, якія ўключалі каляндарныя прыметы, прыказкі, песні, павер’і. Веснавы, летні, восеньскі і зімовы цыклы групаваліся вакол язычніцкіх святаў – Масленіцы, Русальнага тыдня, Купалля, Багача, Каляд і другіх, якія адпавядалі акрэсленаму этапу сельскагаспадарчых работ. Гэтая частка вуснай народнай творчасці арганічна ўвайшла ў спадчыну беларускай культуры і ў народных традыцыях жыве яшчэ і сёння. Багата прадстаўлена была сямейна-абрадавая паэзія. Казкі, паданні, легенды, прыказкі, загадкі, замовы, праклёны і іншыя жанры вуснай народнай творчасці адлюстроўвалі ўяўленні нашых продкаў аб навакольным сусвеце.

Паводле некаторых аўтараў у гэты час на беларускіх землях шырокае распаўсюджванне атрымалі быліны. Аднак гэтае меркаванне абвяргаецца поўнай адсутнасцю іх у народным рэпертуары. Быліны з’яўляліся часткай культуры княжацкага двара і не мелі шырокага распаўсюджвання ў народзе, трапіўшы ў народнае асяроддзе на рускай Поўначы не раней ХІV ст.

ІХ–ХІІІ стст. адметны пачаткам распаўсюджвання кірылічнай пісьменнасці. Паводле некаторых даследчыкаў (М. Шчакаціхін, І. Трусаў) у дахрысціянскую эпоху на беларускіх землях існавала свая сістэма пісьма, заснаваная на рунічных знаках. Асобныя з іх знойдзены на цэглах Каложскай царквы ў Гродне, царквы Спаса на Смядыні ў Смаленску, так званых "драгічынскіх клейнах", днішчах пахавальных гаршкоў. Кірылічнае пісьмо, якое трапіла на землі ўсходніх славян з Візантыі разам з хрысціянствам, было больш зручным для выкарыстання і знайшло распаўсюджванне не толькі сярод кніжнікаў, але і сярод простага люду. Пісанае слова павінна было абслугоўваць патрэбы палітычнага і гаспадарчага жыцця, замацоўваць для нашчадкаў вопыт папярэдніх пакаленняў. Менавіта гэтым тлумачыцца дастаткова шырокая сацыяльная сфера яго ўжывання. Сведчаннем гэтага з’яўляюцца шматлікія знаходкі надпісаў на прадметах, у тым ліку на шыферных прасніцах, кераміцы, вырабах з косьці. У якасці матэрыялу для пісьма нашыя продкі выкарыстоўвалі пергамін і бяросту. Дзве берасцяныя граматы знойдзены ў Віцебску і Мсціслаўлі. Разам з распаўсюджваннем пісьменнасці на беларускіх землях з’явілася летапісанне. Буйнейшым летапісным зводам усходніх славян з’яўляецца "Аповесць мінулых гадоў", створаная, як мяркуюць, у пачатку ХІІ ст. у Кіеве на падставе больш ранніх пагадовых запісаў, дакументаў вялікакняжацкага архіва і іншых матэрыялаў. У "Аповесці мінулых гадоў" захавалася шмат звестак аб гісторыі старажытнабеларускіх земляў, асабліва Полацкага княства. Летапісец апавядае аб Рагвалодзе, Рагнедзе, Усяславе Брачыславічы, прыгадвае Полацк, Менск, Тураў, Бярэсце, Гарадзен і іншыя старажытныя беларускія гарады. Часткі гэтага летапісу трапілі ў пазнейшыя летапісныя зводы, у тым ліку Радзівілаўскі. "Аповесць мінулых гадоў" дайшла да нас у некалькіх спісах – Іпацьеўскім, Лаўрэнцьеўскім, якія адрозніваюцца паўнатой і варыянтамі некаторых сюжэтаў.

Вядома, што летапісанне вялося ў Полацку пры саборы Св. Сафіі, але сам Полацкі летапіс не захаваўся, да нас дайшлі толькі яго часткі, уключаныя ў больш позні Кіеўскі летапіс. Некаторыя гісторыкі лічаць, што летапісанне вялося таксама ў Тураве і Навагародку.

Пісьменства прынесла з сабой звычай стварэння бібліятэк і архіваў. Адной з першых (з сярэдзіны ХІ ст.) на беларускіх землях была закладзена бібліятэка Сафійскага сабора ў Полацку. Тут на працягу чатырохсот год (да 1563 г., калі яна была разрабавана) назапашаны былі многія сотні каштоўных рукапісаў, багата ілюстраваных кніг, актавых дакументаў. Кнігі мелі вялікую каштоўнасць не толькі дзякуючы свайму зместу, але і выдатнаму аздабленню. Яны пісаліся на пергаміне уставам – характэрным для старажытнаславянскай пісьменнасці тыпам кірылічнага пісьма, якому былі ўласцівы строгая геаметрычнасць літар, злітнае напісанне слоў у радку. Рукапісы ўпрыгожвалі шматкаляровымі мініяцюрамі, застаўкамі, канцоўкамі, ініцыяламі. Мініяцюры малявалі згодна з традыцыямі іканапісу: ужывалася адваротная перспектыва, плоскаснасць выяваў, сімвалічнасць фону. Загалоўкі і канцоўкі аздабляліся раслінным арнаментам з выявамі звяроў і птушак. Пераплёты рукапісных кніг аздаблялі каштоўнымі каменямі, на іх рабілі абклады з парчы і аксаміту, золата і серабра, дэкарыравалі чаканкай, эмалямі, гравіроўкай. Рукапісных кніг ІХ–ХІІІ стст. захавалася мала. Самымі раннімі з дайшоўшых да нас ад нашых продкаў кніг з’яўляюцца Тураўскае Евангелле ХІ ст., якое сёння знаходзіцца ў бібліятэцы Акадэміі навук Літвы, і Полацкія Евангеллі ХІІ–ХІV стст., што трапілі ў Пецярбург.

Распаўсюджванню пісьменнасці садзейнічалі нешматлікія школы, якія дзейнічалі пры княжацкіх дварах і манастырах. У Полацкім княстве адну з першых школ стварыла князёўна Прадслава, якая атрымала ў манастве імя Ефрасінні. Ефрасіння Полацкая (1104(?) – 167(?) гг.) была дачкой Святаслава (у хрышчэнні Георгія) і ўнучкай Усяслава Брачыславіча. У дванаццацігадовым узросце яна пастрыглася ў манахіні і жыла ў келлі Сафійскага сабора ў Полацку, дзе займалася перапісваннем кніг для бібліятэкі. У канцы 1120-х г. Ефрасіння заснавала непадалёк ад Полацка жаночы манастыр, а ў канцы 1150-х – мужчынскі. Пры гэтых манастырах былі створаны школы, дзе вучыліся не толькі хлопчыкі, але і дзяўчынкі. У канцы жыцця Ефрасіння Полацкая адбыла паломніцтва ў Іерусалім, дзе і памерла. Мошчы яе былі спачатку перавезены ў Кіеў, а затым у заснаваны ёю Спаса-Ефрасіннеўскі жаночы манастыр каля Полацка. Асветніца з роду Усяслава была далучана праваслаўнай царквой да ліку святых за дзейнасць на ніве ўмацавання хрысціянскай веры і асветы. Дзень памяці Св. Еўфрасінні адзначаецца царквой 23 траўня.

Дата добавления: 2014-01-06