Жывапіс, скульптура

Гэта быў час росту нацыянальна-патрыятычнай і гістарычнай самасвядомасці нашых продкаў, больш глыбокага разумення велічы і каштоўнасці сваёй гісторыі.У летапісах даволі рана пачала праяўляцца нацыянальная асаблівасць у форме і змесце, а таксама ў настроях і пачуццях іх стваральнікаў. Напісаныя на старажытнабеларускай мове, яны сталі люстэркам грамадска-палітычнага жыцця таго часу, адлюстраваннем культурнага і гістарычнага патэнцыялу нашых продкаў, іх мастацкага густу. Можна з пэўным правам сказаць, што летапісы з’яўляюцца пачаткам нацыянальнай літаратуры.

ЛЕТАПІСАННЕ.

Кожны народ, дасягнуўшы пэўнай ступені самапазнання, пачынае ўсведамляць гістарычнае значэнне і вартасць свайго мінулага, памяць аб якім неабходна захаваць для будучыні. Ствараюцца і перадаюцца з пакалення ў пакаленне гістарычныя легенды, паданні, сагі, паэмы; з узнікненнем летапісання ствараюцца аналы, хронікі, летапісы. Будучы адначасова і гістарычнымі крыніцамі, і помнікамі гістарыяграфіі, і помнікамі літаратуры, лепшыя з гэтых твораў з’яўляюцца непасрэднымі сведкамі і сродкамі актыўнага самасцвярджэння народаў у гісторыі і стаяць ля вытокаў іх прыгожага пісьменства.

Пачатак беларускага летапісання ўзыходзіць да XII–XIII стст. Аднак найбольш раннія летапісныя творы, напісаныя ў гэты час на землях Беларусі, на жаль, не захаваліся. У літаратуры XV ст. летапісы сталі самым значным і характэрным жанрам.

Беларускія летапісы не толькі адлюстроўваюць у пэўнай храналагічнай паслядоўнасці гістарычныя падзеі і з’явы з жыцця Вялікага княства Літоўскага, але ўтрымліваюць легенды і паданні, прыказкі і выслоўі, а таксама арыгінальныя свецкія, воінскія аповесці, апавяданні і навелы. Аўтары летапісаў былі не толькі гісторыкамі, але і пісьменнікамі-мастакамі. І ім нельга адмовіць у добрым эстэтычным гусце і творчай фантазіі. Таму яны здабылі славу адукаваных літаратараў і таленавітых апавядальнікаў, якія перагарнулі новую старонку ў гісторыі нацыянальнай прозы. Летапісы ў аднолькавай меры чыталіся “дзяржаўнымі мужамі” і простымі пісьменнымі людзьмі. З іх можна было ўзяць не толькі многія гістарычныя веды, хроніку, але і маральна-дыдактычныя сентэнцыі, філасофскія ісціны, нарэшце, тут можна было прачытаць цікавыя апавяданні і аповесці, з аднаго боку, поўныя казачных чараў і фантастычнай выдумкі і, з другога – не пазбаўленыя часта рэальнага гістарычнага зместу і жыццёвай праўды. Да такіх казачна-прыгодніцкіх твораў належыць, напрыклад, летапіснае апавяданне аб паходжанні літвы ад рымлян эпохі імператара Аўгуста. Афіцыйная гісторыя, як вядома, гэтага не пацвярджае, а створаная народам і зафіксаваная ў летапісе легенда жыве і сёння.

Адным з першых твораў уласнабеларускай літаратуры з’яўляецца “Летапісец вялікіх князёў літоўскіх”, напісаны на старабеларускай мове невядомым аўтарам каля 1430 г. у Смаленску. Асноўны змест яго складае палітычная гісторыя Вялікага княства Літоўскага XIV ст. Галоўная ідэя – абгрунтаванне гістарычнай неабходнасці і заканамернасці палітычнага аб’яднання балта-славянскіх зямель у адной дзяржаве, ухваленне цэнтралізатарскай палітыкі літоўскіх князёў. Выкладзеныя ў творы падзеі ў асноўным адпавядаюць гісторыі і пададзены з пункту гледжання прыхільніка Вітаўта. Вельмі верагодна, што тое дасведчанне і праўдзівае апісанне падзей, звязаных з гісторыяй апошніх гадоў жыцця і смерці князя Кейстута, расказваў 600 гадоў таму яго аўтар сам князь Вітаўт.

Гэты твор вылучаецца чыста свецкім характарам, цэласнасцю і прастатой выкладання, дынамічнасцю і займальнасцю гістарычнага зместу, высокім літаратурным майстэрствам. Паводле сваёй жанравай формы ён мала нагадвае традыцыйны летапіс. “Летапісец” складаецца з 2-х частак: аповесць пра князя Кейстута і “Пахвала Вітаўту”, якая з’яўляецца арыгінальным творам беларускай літаратуры першай паловы XV ст. Гэта не звычайнае летапіснае апавяданне, а ўсхваляванае слова ў гонар князя. Усё сваё пісьменніцкае майстэрства, увесь літаратурны вопыт невядомы кніжнік выкарыстоўвае, каб з гонарам уславіць Вітаўта як мудрага і ўсемагутнага валадара. Ён гаворыць пра вялікі палітычны ўплыў Вітаўта ў Еўропе, аб тым вялікім міжнародным аўтарытэце, якім карыстаўся на міжнароднай арэне гэты князь. “Пахвала” напісана ва ўрачыста-узнёслым, панегірычным стылі. Поўная рэдакцыя “Летапісца” ўключае яшчэ “Аповесць пра Падолле”, што была складзена ў 1430-я гады, магчыма, у Вільні і прысвечана апісанню гісторыі далучэння гэтай украінскай зямлі да Вялікага княства Літоўскага.

“Летапісец вялікіх князёў літоўскіх” як першы вопыт стварэння гісторыі беларускіх, літоўскіх і часткова ўкраінскіх земляў эпохі Вялікага княства Літоўскага шмат ў чым быў недасканалым, занадта кароткім, фрагментарным і незавершаным. Але як помнік літаратуры ён змяшчае самастойныя творы, бездакорныя па форме і зместу, якім мог бы пазайздросціць сучасны празаік. Дакументальна дакладнае апісанне значных гістарычных падзей спалучаецца з жывым і займальным апавядам. Аўтар умее трымаць у напружанні чытача. Усё гэта дае падставы бачыць у “Летапісцу вялікіх князёў літоўскіх” не толькі выдатны помнік гістарыяграфіі Літвы – Русі эпохі сярэднявечча, але і яркі ўзор беларускай гістарычнай белетрыстыкі той пары.

Гэты твор захаваўся ў шматлікіх спісах (Віленскім, Супрасльскім, Слуцкім, Акадэмічным, Красінскім, Альшэўскім, Румянцаўскім і інш.), у складзе розных летапісных зводаў і гістарычных кампіляцый. Ён быў пакладзены ў аснову арыгінальнай часткі “Беларуска-літоўскага летапісу 1446 г. – першага летапіснага зводу, створанага ў Вялікім княстве Літоўскім (у Смаленску).

Звод складзены на аснове некалькіх крыніц. Ён падзяляецца на 2 няроўныя і розныя па свайму характару часткі: “Избрание летописания изложено вкратце” і “Летописец великих князей литовских”. Першая частка з’яўляецца выбаркай з рускіх летапісаў, змяшчае звесткі па гісторыі Кіеўскай Русі, Маскоўскага і Літоўскага княстваў і храналагічна ахоплівае падзеі ад “пачатку Русі” да 1446 г. уключна. У канцы яе змешчана Смаленская хроніка, “Пахвала Вітаўту” і смаленскія запісы аб падзеях 1432–1445 гг. Смаленская хроніка ахоплівае падзеі 1430–1436 гг. У ёй распавядаецца пра няўдалую каранацыю Вітаўта, сарваную правячымі коламі Польшчы, і пра дынастычную барацьбу за ўладу пасля яго смерці паміж Свідрыгайлам і Жыгімонтам. Другая частка зводу – “Летапісец вялікіх князёў літоўскіх”.

Такім чынам, звод складзены з рускіх і літоўскіх крыніц. Летапісец не капіраваў іх, а скарачаў, выбіраў звесткі па гісторыі Вялікага княства Літоўскага, апрацоўваў тыя мясціны, дзе давалася залішне рэзкая, адмоўная ацэнка дзейнасці некаторых вялікіх князёў.

Летапіс 1446 г. стаў важным этапам у станаўленні нацыянальнай літаратуры і паслужыў моцным штуршком для бурнага развіцця летапісання на Беларусі ў XV ст.

Летапісанне на Беларусі ў XV ст. зрабіла ў параўнанні з папярэднім перыядам значны крок наперад. Менавіта з гэтага часу пачалася актыўная распрацоўка мясцовымі летапісцамі гісторыі беларускіх земляў. Быў выпрацаваны своеасаблівы летапісны стыль: лаканічны, выразны, блізкі да мовы службовай пісьменнасці Вялікага княства Літоўскага таго часу.

4.ДОЙЛІДСТВА

З усіх відаў мастацтва Беларусі гэтага перыяду, бадай, найбольш значныя дасягненні ў галіне архітэктуры. З другой паловы XIII – пачатку XIV ст. пачаўся новы этап у развіцці айчыннага дойлідства, якое спалучала традыцыю дойлідства старажытнай Беларусі XI–XII стст. і ўплыў архітэктуры Заходняй Еўропы, адкуль пранікалі раманскі і гатычны стылі. Лаканізм і суровасць знешняга выгляду, створанага масіўнасцю каменных канструкцый, цяжкавагавасцю сцен з рэдкімі праёмамі вузкіх вокан, магутнымі вежамі і сціплым дэкорам, уласцівы раманскай архітэктуры. Гатычны стыль супрацьпаставіў цяжкавагавасці раманскіх збудаванняў дынамізм фасадаў, неадольнае імкненне ўверх, прапанаваў высокі, прасторны і добра асветлены інтэр’ер, замяніў грувасткія канструкцыі лёгкімі каркасамі і калонамі. Творча перапрацоўваючы і сінтэзуючы мясцовыя і запазычаныя архітэктурныя формы, беларускія майстры ствараюць самабытныя, арыгінальныя і непаўторныя помнікі дойлідства. Для гэтага часу характэрны абарончыя збудаванні, крэпасныя комплексы, а таксама культавыя пабудовы.

У XIV–XV стст. у свецкай архітэктуры з’яўляецца зусім новы, невядомы раней тып збудаванняў – манументальныя замкі-крэпасці. Іх узнікненне было абумоўлена патрэбамі абароны ад знешняй агрэсіі, паколькі беларуская зямля заўсёды прываблівала чужаземных захопнікаў і пастаянна была арэнай шматлікіх ваенных дзеянняў. Замкі абарончага прызначэння на тэрыторыі Беларусі будаваліся і раней, але пераважна з дрэва. У XIII ст. зрэдку узводзіліся мураваныя вежы-данжоны (у Камянцы, Гародні, Бярэсці, Наваградку, Полацку, Тураве). З XIV ст. пачалося будаўніцтва мураваных замкаў, якія па сваёй кампазіцыі набліжаліся да заходнееўрапейскіх рыцарскіх замкаў тыпу “кастэль”. Цэлы пояс замкаў узнік уздоўж паўночна-заходняй мяжы Вялікага княства Літоўскага, утварыўшы абарончую сістэму агульнадзяржаўнага значэння.

Замкі-крэпасці звычайна ўзводзіліся на халмах, часцей за ўсё ў форме квадрата, мелі высокія сцены, магутныя вежы з байніцамі. Складзеныя з цэглы і каменю замкі былі непрыступнымі для ворагаў. У выпадку нападу непрыяцеля тут хавалася і паспяхова абаранялася мясцовае насельніцтва. На тэрыторыі замкаў знаходзіліся жылыя, гаспадарчыя, абарончыя і культавыя збудаванні. Жыхары замка маглі доўгі час жыць ізалявана і абараняцца ад ворага.

Адным з першых мураваных замкаў на тэрыторыі Беларусі быў Лідскі, узведзены ў 20-я гады XIV ст. на штучнай пясчанай выспе. Яго план нагадвае трапецыю з памерамі бакоў ад 80 да 93,5 м. Таўшчыня мураў – да 2 м. Замкавыя муры цалкам складзены з валуноў на вапне і толькі верхнія часткі і завяршэнне сцен – з вялікамернай цэглы –“пальчаткі”. Тут знаходзіліся байніцы і баявая галерэя з памостам для воінаў. У двух вуглах збудавання былі вежы. Замак мае надзвычай строгую і лаканічную архітэктурную форму. У яго канструкцыі, кампазіцыі і выяўленчых сродках адчуваецца ўплыў раманскай архітэктуры і готыкі.

Другім найбольш раннім помнікам крэпасной архітэктуры з’яўляецца замак у Крэве (у сучасным Смаргонскім раёне Гродзенскай вобласці), узведзены ў 30-я гады XIV ст. Памеры яго трапецаідальнага плана большыя, чым у Лідскага замка: даўжыня бакавых сцен даходзіць да 108 м, таўшчыня – да 2,75 м; да 4-метровай вышыні яны складзены з валуноў, а вышэй абліцаваны цэглай. Тут таксама 2 вежы, размешчаныя па дыяганалі. Новае ў Крэўскім замку – вялікая вежа (так званая Княжацкая, або вежа Кейстута) вынесена за перыметр сцяны, што павялічвала яго абарончыя якасці.

Значэнне Лідскага і Крэўскага замкаў у гісторыі беларускай архітэктуры вельмі важнае, бо яны заклалі аснову развіцця замкавай і замкава-палацавай архітэктуры наступных стагоддзяў.

У канцы XIV – пачатку XV ст., у перыяд падрыхтоўкі да рашаючага ўдару па Тэўтонскаму ордэну, старажытныя драўляныя абарончыя збудаванні ў Гародне (Стары замак) і Наваградку перабудоўваюцца ў мураваныя.

Магутны Наваградскі замак, рэшткі вежаў якога да нашага часу ўзвышаюцца на Замкавай гары, – унікальны помнік абарончага дойлідства, сведка шматлікіх слаўных і драматычных момантаў нашай гісторыі. У пачатку XI ст. ён быў цалкам драўляны. У XIII ст. існавала ўжо каменная вежа-данжон, вядомая пад назвай Шчытоўка. На мяжы XIV–XV стст. былі ўзведзены яшчэ 4 вежы: Касцёльная, Малая брама, Пасадская і Калодзежная; іх злучылі сценамі. Чарговы этап умацавання замка прыпадае на канец XV і XVI стст. – пабудаваны вежы Дазорца і Меская брама. Сямівежавы Наваградскі замак у свой час быў самым магутным абарончым збудаваннем на Беларусі.

Актыўнае абарончае будаўніцтва вялося ў XIV–XVI стст. у Гародні. Старажытным ядром горада з’яўляўся драўляны замак, пабудаваны ў канцы XI ст. на высокім правым беразе Нёмана каля вусця рэчкі Гараднічанкі. У XII ст. тут былі ўзведзены мураваныя вежы – самыя раннія з вядомых на Беларусі.

Пасля пажару 1398 г. у Гародні пабудаваны мураваны замак з чатырма вежамі, злучанымі паміж сабой сценамі. Вежы XII стагоддзя часткова выкарысталі пры будаўніцтве новых умацаванняў. Апрача таго, тут была яшчэ пятая вежа – “стоўп” (XII ст.). Таўшчыня замкавых сцен дасягала 2,5–3 м. Вежы былі квадратнымі ў плане (12 x 12 м), мелі каля 10 м вышыні. Паміж дзвюма вежамі ў канцы XIV ст. стаяў палац (45 x 15 м), вузкія вокны якога пры неабходнасці маглі быць выкарыстаны як байніцы. Пазней, каля 1580 г., пры ўзвядзенні рэнесанснага палаца Стэфана Баторыя амаль усе гэтыя збудаванні былі знесены. Колькасць вежаў скарацілася да дзвюх.

У канцы XIV ст. каля замка была пабудавана мураваная крэпасць – Ніжні замак. Гэта значыць, што ў канцы XIV–XV стст. сістэму абарончых збудаванняў Гародні склалі 2 замкі: Верхні (Стары) і Ніжні (Новы). Абодва мелі магутныя мураваныя сцены і злучаліся паміж сабой мастом, які ішоў праз роў.

У 1351 г. ўзводзіцца мураваны замак у Віцебску.

Высокага ўзроўню дасягнула ў XIV – пачатку XVI ст. культавая архітэктура. Беларускія дойліды XV ст. стварылі зусім новы тып праваслаўнага храма і выпрацавалі асобы стыль культавай архітэктуры – так званую беларускую готыку. У канцы XV – пачатку XVI ст. на Беларусі ўзнікае арыгінальны тып абарончага храма, фланкіраванага чатырма вуглавымі вежамі. Адным з першых абарончых храмаў на Беларусі быў Сафійскі сабор у Полацку, перабудаваны ў 1494–1505 гг. у храм-крэпасць.

Выдатнымі помнікамі дойлідства Беларусі эпохі позняга сярэднявечча, найбольш характэрнымі і выдатнымі ўзорамі беларускай готыкі з’яўляюцца Сынкавіцкая, Маламажэйкаўская і Супрасльская цэрквы, пабудаваныя ў канцы XV – пачатку XVI ст. Гэтыя абароннага тыпу храмы, прамавугольныя ў плане, з вострым двухсхільным дахам і чатырма, як правіла круглымі, вежамі па вуглах, уяўляюць сабой крэпасці-замкі ў мініяцюры. Яны ўзніклі на аснове творчай перапрацоўкі народнага вопыту, беларускага замкавага дойлідства, а таксама традыцый старажытнарускага і заходнееўрапейскага культавага дойлідства. У гэтых цэрквах з вялікім мастацкім густам арганічна злучаны мясцовыя архітэктурныя формы з гатычнымі і рамантычнымі рысамі. Строгая прастата і геаметрычнасць, правільнасць ліній, сіметрычнасць складаючых частак і асобных дэталяў, стрыманая дэкаратыўнасць і ўбранне сцен і вежаў гэтых цэркваў сведчыць пра высокае майстэрства беларускіх дойлідаў таго часу. Блізкія па тыпу і ў той жа час вельмі індывідуальныя, гэтыя помнікі – сапраўдныя ўзоры мастацкай дасканаласці, значная з’ява ў еўрапейскай архітэктуры позняга сярэднявечча.

Самабытныя рысы беларускага манументальнага дойлідства ўвасоблены і ў іншых культавых збудаваннях, найбольш старажытны з якіх – касцёл у Ішкальдзі (сучасны Баранавіцкі раён Брэсцкай вобласці).

Беларускі жывапіс XIV–XV стст. прадстаўлены манументальнымі роспісамі, іканапісам і партрэтам.

Манументальнага жывапісу захавалася вельмі мала. Толькі з архіўных і літаратурных крыніц вядома, што ў гэты час многія княжацкія палацы і храмы былі ўпрыгожаны фрэскавымі роспісамі: напрыклад, палацы ў Полацку, Гародні, Віцебску, Вільні; цэрквы абаронага значэння ў Малым Мажэйкаве, Сынкавічах, касцёл у Ішкальдзі. Але захаваліся многія фрэскі ў збудаваннях Польшчы (у Любліне, Сандаміры, Беластоку, Супраслі), якія былі выкананы беларускімі майстрамі, што запрашаліся ў Польшчу, пачынаючы з першых гадоў праўлення Ягайлы.

У жывапісе пануючым быў іканапіс. Выявы “святых” на абразах мясцовых майстроў з часам робяцца менш умоўнымі, больш зямнымі, на іх часам можна пазнаць рысы людзей з народа. Твораў беларускага станковага жывапісу, якія датуюцца раней XIV–XV стст., не знойдзена і меркаваць аб яго характары да XVI ст. можна толькі па асобных творах, якія захаваліся: абразы “Маці Боская Замілаванне” з Маларыты Брэсцкай вобласці (XIV–XV стст.), “Маці Боская Іерусалімская” з Пінска (XV ст.), а таксама пазнейшых творах, якія сягаюць да канца XV – пачатку XVI ст.: “Маці Боская Смаленская” з Дубінца, “Знаменне” з Імянін. Гэтыя творы дазваляюць весці гаворку аб вельмі высокім узроўні развіцця сярэдневяковага мастацтва на беларускіх землях. Але, на жаль, гэта толькі лічаныя ўзоры. З прычыны малой колькасці і стылістычнай неаднароднасці гэтых твораў немагчыма скласці цэласнае ўяўленне аб мясцовай школе аж да сярэдзіны XVI ст. Відавочна толькі, што мастацтва XIV, XV і пачатку XVI стст. яшчэ непарыўна было звязана са старажытнарускімі і візантыйскімі традыцыямі і цалкам захоўвала лад мыслення і пачуццяў, уласцівых сярэднявеччу.

У XV ст. на Беларусі зараджаецца свецкі жывапіс, з’яўляюцца першыя партрэты гістарычных дзеячаў: выявы Альгерда, Аляксандра Алелькі і інш. Увага да чалавека, яго ўнутранага свету паставіла асобу ў цэнтр мастацкіх інтарэсаў жывапісцаў, што абумовіла адыход ад рэлігійных канонаў у адлюстраванні гістарычнай асобы.

Працэс развіцця беларускай скульптуры ў XIV–XV стст. адбываўся на перакрыжаванні старажытнарускіх і заходнееўрапейскіх мастацкіх традыцый, якія творча засвойваліся і перапрацоўваліся мясцовымі майстрамі. У канцы XIV–XV стст. у скульптуры ўзмацняецца ўплыў заходнееўрапейскага мастацтва. Яе развіццё было цесна звязана з царквой. Пасля Крэўскай уніі на Беларусі будуюцца касцёлы і манастыры: у Гайне (1387), Менску, Бярэсці (каля 1390 г.). У касцёлах з’ўляецца паліхромная драўляная і каменная скульптура. Праваслаўная царква забараняла ўпрыгожваць храмы скульптурнымі выявамі, чым сур’ёзна стрымлівала развіццё пластыкі. Узоры, што дайшлі да нас, з’яўляюцца пераважна выявамі розных святых, апосталаў, прызначаных для культавых пабудоў. Грубаватыя па форме, тэхніцы выканання і дэмакратычныя па характару выявы чалавека сведчаць пра глыбінныя вытокі беларускай сярэдневяковай скульптуры.

Самы ранні помнік, што захаваўся на тэрыторыі Беларусі, – “Распяцце” (XIV ст.) з Галубіч Віцебскай вобласц – мае рысы раманскага стылю. Суровасць, манументальнасць, лаканізм выразных сродкаў – вызначальныя рысы гэтага твора. Асобныя скульптуры, выкананыя пад уплывам раманскага стылю, захаваліся і за межамі Беларусі. Яркі прыклад – скульптура Міколы Мажайскага. Выкананая ў 20-я гады XIV ст. з удзелам беларускіх майстроў, яна зрабіла пэўны ўплыў на развіццё беларускай пластыкі.

Беларуская скульптура XV – пачатку XVI ст. адчувае ўплыў гатычнага мастацтва. У храмах з’яўляюцца створкавыя алтары-рэтаблі – складаныя скульптурна-жывапісныя комплексы, якія становяцца галоўнай сэнсавай і дэкаратыўнай дамінантай прасторы. Скульптура змяшчаецца ў цэнтральнай частцы алтара-корабе, рухомыя створкі размалёўваюцца, або на іх мацуюцца рэльефы. Гатычных алтароў на тэрыторыі Беларусі не захавалася. Да нашага часу дайшлі толькі асобныя скульптуры, якія калісьці ўваходзілі ў склад створкавых алтароў. Сярод іх значную цікавасць уяўляюць скульптуры Марыі Магдаліны і Іаана Багаслова (XV ст.) з Мсцібава (сучасны Ваўкавыскі раён Гродзенскай вобласці).

Дата добавления: 2014-01-06