Тарату шоттары

2. Калькуляциялық шоттар.

3. Салыстырмалы шоттар.

Тарату шоттары жинацтап-тарату, бюджеттік тарату, есептік-тарату шоттары болып бөлінеді.

Жинацтау-тарату шоттары шыгындарды есепке алғанда олар орындалған сәтте бірден белгілі бір ендіріл-ген өнімге жатңызуға мүмкіндік болмайтын кезде ңол-данылады. Ондай шығындарға негізгі және көмекші енді-рістердің жалпы өндірістік шығындары жатады:

• өндірістік машиналар мен қүрылғыларды үстау мен пайдалану;

• амортизациялың аударымдар мен өндірістік мақ-саттағы күрделі жөндеу шығындары;

• өндірістік мүліктерді саңтандыру шығындары;

• өндіріс орындарын жылыту, жарық беру және күтіп үстау шығындары;

• өндірісте қолданылатын өндіріс орындары, маши-налар мен ңүрылғылар үшін жалдық төлем;

• өндірісті қамтамасыз етумен айналысатын өндіріс-тік қызметшілер төлемақысы;

• маңсаты бойынша үқсас басқа да шығындар.

Осы шығындар жиналады, яғни олар орындалу ша-масы бойынша жинақтап-тарату шотының дебетіне жа-зылады. Таратуға жататын барлық шығындар жинаң-талып болғаннан кейін тиісті шоттардың арасында тара-тылады, дебетіне жинаңтап-тарату шоттарының креди-тінен жүмсалады.

Жинақтап-тарату шоты айдың соңында жабылады.

Жинаңтап-тарату шоттарына үстеме шыгындар жатады.

Осы шоттардың қүрылуы мынадай ерекшеліктерімен сипатталады:

1) жинақтап-тарату шоттарының мақсаты белгілі бір уақыт ішінде шығындардың арнайы топтарын жинау және осы шығындарды ңатысты шоттар арасында тарату болып табылады;

2) шығындарды бейнелейтін шоттар ретінде олар ак-тивтік шоттарга жатады;

3) дебеті бойынша жазбалар жинақталатын шығын-дардың артуын, ал кредиті бойынша таратылатын шот-тардың кемуін білдіреді;

4) қалдығы жинаңталған, біраң әлі таратылмаған шы-ғындар сомаларын көрсететін тек дебеттік қана болуы мүмкін. Қалдығының болмауы жинақталған үстеме шы-ғындардың толық таратылуын көрсетеді.

Сызба түрінде бүл шотты былай көрсетуге болады:

Жинақтап-тарату шоттарының тобына әр түрлі есепті кезеңге қатысты жөне өндірілген өнімге жеткенше есепті кезеңнің арасында алдын ала таратуды талап ететін шы-ғындарды есепке алуға арналған шоттарға үқсас келеді. Осы шығындар болашақ есеп кезеңцеріне (ай, жыл) жат-қызылуы керек, мысалы, аванспен алдын ала төленген жалдьщ төлем, саңтандыру төлемдері, мерзімді басылым-дарға жазылу бойынша шығындар және т.б.

Есепті кезеңге шыгындарды тарату өндірілген өнім-дердің өзіндік қүнын калькуляциялау үшін және кәсіп-орынның ңаржы-шаруашылық қызметін дүрыс анықтау үшін ңажет. Осы шығындарды есепті кезеңдердің ара-сында таратқандықтан, оларды есепті-тарату шоттары деп атағанымыз жөн.

Есепті-тарату шоттарына болашаң кезең шығындары "Сақтандыру полисі", "Жалдық төлем" шоттары және басңалары жатады, бүл шоттар активтік.

Есепті-тарату шоттарының ңүрылуы жинаңтап-тара-ту шоттарының ңүрылуымен үқсас, мысалы, болашақ кезең шығындары шоттарының дебетінде осы шығындар-ды жинау, ал кредитінде оларды ңатысты кезеңдегі шығындар шоттарына тарату және жатңызу көрсетіледі. Тек бүл шоттарда әлі таратылмаған болашақ кезең шығындары бойынша бастапқы және соңғы қалдыңтары болуы мүмкін.

Сызба түрінде бүл шотты былай көрсетуге болады:

Бюджеттік-тарату шоттары есепті кезеңде алын-ған табыстар мен өндіріс шығындарына шыгындардың қосылуын есептеуге және оларды таратуға арналған. Оларға "Алдагы кезең табыстары", "Күмәнді қарыздар бойынша резервтер" шоттары жатады, бүл шоттар пас-сивтік.

Болашақ кезең табыстарының шоттарында болашақ есепті кезеңге қатысты есепті кезеңде алынған (есептелін-ген) табыстар есептелінеді. Оларға жалдьщ немесе пәтер ақы, коммуналдық қызметтерге төлемдер, жүк тасымал-дарынан түсімдер, айлық және тоқсандың билеттері бойынша жолаушыларды тасымалдаудан түсімдер, бай-ланыс қүралдарын пайдалануға абонементтік төлемдер және т.б. Сонымен қатар өткен жылдардың есепті ке-зеңінде анықталған жетіспеушіліктер, сонымен бірге кінәлі адамдардан алуға жататын сомалар мен қүнды-лықтардың жетіспеушілігі бойынша баланстық қүны арасындагы айырмашылықтар.

Алдағы шығындар мен төлемдер резервтері шоттары бекітілген төртіппен шығындар мен төлемдерді тепе-тең мөлшерде өндіріс және айналым шығындарына жатқызу мақсатында резервтелген сомаларды көрсетеді. Осы шоттардың кредиті бойынша ай бойғы аударымдармен белгілі бір мақсаттарға шаруашылың ңүралдарының ңүрылу көздері жинаңталады, ал дебеті бойынша тиісті мақсаттарға мерзімі болған нақты шығындар мен төлем-дер көрсетіледі.

Сызба түрінде бүл шотты былай көрсетуге болады:

Калькуляциялық шоттар кәсіпорынның өнім өндіру-мен, сонымен қатар қамтамасыз ететін өндірістермен және шаруашылықтармен өнім шығарумен, жүмыс орындаумен, қызмет көрсетумен байланысты шығын-дары туралы ақпараттарды жинақтауға арналған.

Калькуляциялық шоттарда өндірілген дайын өнімнің, орындалған жүмыстың және көрсетілген ңызметтің нақты өзіндік қүнын аныңтау үшін калькуляциялың есептемелер қүру кезінде есептелінетін өндірістік шы-ғындар көрсетіледі. Калькуляциялың шоттардың дебе-тінде наңты шығындар, ал кредитінде - нормативті (жос-парлық) қүны - есепті қүны бойынша ай бойы өнімнің шығуы есептелінеді, ал айдың соңында наңты өзіндік қүнға екі әдіспен жатқызылады: "қызыл сторно" және қосымша жазба.

Қызыл сторно эдісі наңты өзіндік қүны нормативтік (жоспарлы) - есепті қүнынан төмен болған кезде ңолда-нылады. Айырмашылығына ңызыл сиямен жазу жазы-лады. Бүл - осы сомаға бастапқы сома азаятынын білді-реді.

Қосымша жазба эдісі нақты өзіндік қүны нормативті (жоспарлы) - есепті қүнынан жоғары болған кезде ңол-данылады. Бүл жағдайда сома айырмашылығына жай ғана қара сиямен қосымша жазу жазылады.

Калькуляциялық шоттарға "Негізгі өндіріс", "Көмек-ші өндіріс" және т.б. шоттар жатады.

Калькуляциялық шоттарды қүрудың сипатты ерек-шеліктері:

1) калькуляциялық шоттар өндірілген дайын өнімнің немесе орындалған жүмыстар мен көрсетілген қызмет-тердің нақты өзіндік ңүнын анықтау және барлық шы-ғындарды есепке алу мақсатында жүргізіледі;

2) бүл шоттар активтік;

3) дебеті бойынша жазбалар шығындардың артуын және жинаңталуын, ал кредиті бойынша жазбалар өзін-дік құнын жатңызылуы мен азаюын білдіреді;

4) ңалдығы аяңталмаған процесс (әрекет) - аяқтал-маған өндіріс бойынша шығындар сомасын білдіретін тек дебеттік болып табылады.

Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес барлың тура және жанама өндірістік шығындар бір айдың ішінде бір элементті транзиттік шоттарда есептелінуі керек, ал айдың соңында осы шоттардан жалпылаушы шот-тареа - әрбір топтың басты шоттарына апарылады.

Салыстырмалы шоттар бір жылдың ішінде көсіп-орынның табыстары мен шығыстарын есептеуге арнал-ған. Олар бір жыл ішінде табыстар мен шығыстар шотта-рында жеке-жеке есептелініп, олардың көрсеткіштері салыстырылады және кәсіпорынның қаржылық нәти-жесі анықталады.

Табыстар шоттары дайын өнім (жүмыс, қызмет) және басқа да алынған табыстар туралы аңпараттарды жал-пылауға арналған. Бүл шоттар пассивтік, жыл басында қалдығы болмайды, бір жылдың ішінде кредиті бойынша табыстар жиналады, ал жылдың соңында дебеті бойынша барлың табыстар сәйкес шоттарға апарылады. Оларға: негізгі қызметтен табыстар (дайын өнім, жүмыс, қызмет, тауарлар сатудан, жал және т.б. табыстар), негізгі емес қызметтен табыстар (материалдық емес активтердің, негізгі қүралдардың, бағалы қағаздардың шығуынан, багамдық айырмадан табыстар және т.б.) жатады.

Шыгындар шоттары сатылған дайын өнімнің өзіндік қүнын, сонымен ңатар осы өнімді (жүмыс, ңызмет), айна-лымнан тыс активтерді, бағалы қағаздарды және т.б. сатумен байланысты шығындарды көрсетеді. Бүл шоттар активтік, жыл басында оларда қалдығы болмайды, дебеті бойынша бір жыл ішінде шығындар жиналады, ал жыл-дың соңында кредиті бойынша барлық шығындар табыс-тар есебіне сәйкес шоттарға апарылады. Оларға: сатылған дайын өнім (жүмыс, ңызмет) өзіндік қүны есебі, дайын өнімді (жүмыс, ңызмет) сату шығындары, сыйаңылар бойынша шығындар, жалпы және әкімшілік шығын-дары, негізгі емес қызмет шығындары, корпоративті та-быс салығы бойынша шығындар шоттары жатады.

Шоттардың осы екі тобы жеке түрде ештеңе де көрсет-пейді, тек ңана олардың көрсеткіштерін салыстырған кезде қаржы-шаруашылық қызмет нәтижесін көруге болады, сондыңтан оларды салыстырмалы шоттар деп атауға болады.

Қаржылық-нәтижелік шоттар субъектінің ңаржы-шаруашылық ңызметінің нәтижесін анықтауга және алынған ңаржылың нөтижелерді есептеуге арналған, сондьщтан олар екі топқа бөлінеді: царжылыц-нәпгижелік шоттар жэне қаржылық нәтиже есебі шоттары.

Қаржылың-нәтижелік шоттареа қаржылық нәтиже қүрылатын және осы нәтижеге сәйкес шотңа апарылатын "Есептік жылдың пайдасы (залалы)" шоты жатады. Бүл шот пассивтік, желтоқсанның ең соңғы күні "Табыстар" шоттарынан кредитіне, ал "Шығыстар" шоттарынан дебетіне апарылып, жылдың соңында қаржыльщ нәтиже ңүрастырып аныңталады. Жылдың соңындағы қалдық кредитіндегі кәсіпорынның есеп жылындағы таза пайдасы боп саналады, ал дебитіндегі - зиян. Келесі жылдың басында жылдық қаржыльщ есептемені ңүрып өткізгеннен кейін бүл шотта анықталған есептік жылдың қаржылық нәтижесі "Өткен жылдардағы пайда (залал)" шотына апарылады.

Қаржылық нәтиже есебініц шоты болып "Өткен жылдардағы пайда (залал)" шоты саналады. Бүл шот пассивтік, кредиті бойынша таратылмаған табыс немесе зиянның жабылуы, ал дебеті бойынша жабылмаған зиян немесе табыстардың таратылуы көрсетіледі.

5.7. Шоттардың экономикалық мазмүны бойынша жіктелуі

Шоттарды әкономикалық мазмүны бойынша жіктеу-дің негізіне шоттарда көрсетілетін объектілердің эконо-микалың мөні қойылған. Осы белгісі бойынша барлың шоттар үш топқа бөлінеді:

1. Шаруашылық қүралдары есебінің шоттары;

2. Шаруашылық құралдарының құрылу көздері есе-бінің шоттары;

3. Шаруашылық процестері есебінің шоттары (11 -сызба). Шаруашылық құралдары есебінің шоттары өндіріс саласы, айналым саласы жэне оқшауландырылган қара-жат кщралдарыныц шоттары болып бөлінеді.

Өндіріс процесі есебінің объектілері болып еңбек қүралдары мен еңбек заттары табылады. Негізгі қүрал-дардың бар болуы мен қозғалысын, олардың тозуын, материалдық емес активтердің, өндірістік қорлардың болуы мен қозғалысын білдіреді. Осы барлың көрсеткіш-тер "Негізгі ңүралдар", "Негізгі қүралдардың тозуы", "Материалдық емес активтер", "Материалдар" және т.б. сәйкес шоттардың көмегімен алынуы мүмкін.

Айналым процесінде есеп объектілері айналым ңүрал-дары, ақша қаражаты, есеп айырысудағы қаражат болып табылады. Осыған орай айналым саласы ңүралдарының есебі бойынша шоттарға "Дайын өнім", "Тауарлар", "Кассадағы нақты ақшалар", "Есеп айырысу шотындағы ақшалар", "Валюталық шоттағы ақша", "Сатып алушы-лармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу" және т.б. шоттар жатады.

Шаруашылық қүралдарының қүрылу көздері есебі шоттары оларда бейнеленетін қайнар көздердің сипаты бойынша - меншікті царажаттар көздері, тартылган қаражат көздері болып бөлінеді.

Меншікті қаражат көздері есебі шоттарына "Жар-ғылың капитал", "Резервтік капитал", "Эмиссиялық кіріс", "Таратылмаған табыс (жабылмаған зиян)" және т.б. шоттары кіреді. Бүл шоттарда кәсіпорынның мен-шікті қаражат көздерінің болуы мен қозғалысы көрсе-тіліп бейнеленеді.

Тартылган цайнар көздер және олармен болатын өзгерістер есебі үшін "Қысқа мерзімді банктік қарыз", "Салыңтар бойынша міндеттемелер", "Жабдыңтаушы-лар мен мердігерлерге кредиторлық берешек", "Жүмыс-шылармен төлемақы бойынша есеп айырысу" және т.б. шоттарында көрсетілген ақпараттар пайдаланылады.

Шаруашылық процестері есебінің шоттары дайын-дау, өндіру жэне сату процестері есептерінің шоттарына ажыратылады.

Дайындау процесіндегі шығындар (көлік - тасымал-дау) дайындалған өндіріс қорларының өздері есептелетін шоттарда есептеледі.

Өндіріс процесі шоттары бүл өндірістік шығындар есепке алынатын өндірістік шоттар. Оларға: "Негізгі өндіріс", "Көмекші өндіріс", "Үстеме шығындар" шоттары жатады.

Сату процесі шоттары бүл өнімді сату бойынша табыстар мен шығындар есептелінетін және субъектінің қаржы-шаруашылың қызметінің нәтижесі шығарыла-тын шоттар. Оларға: "Табыстар", "Шығындар", "Есептік жылдың пайдасы (залалы)" шоттары жатады.

Экономикалың әдебиеттерде шоттардың экономика-лың мазмүны бойынша жіктелуіне басқа да шоттардың жіктелуі келтіріледі. Олардың арасындағы басты айыр-машылыңтар шаруашылың қүралдарының түрлері мен шаруашылың процестерін көрсететін шоттардың топтас-тырылуында жатыр. Ал шаруашылың қүралдарының қүрылу көздерін есепке алатын шоттардың топтасты-рылуы, тәртіп бойынша, бірдей қүрылады.

Шоттардың экономикалық мазмүны бойынша жікте-луі бухгалтерлік есепшоттарының жоспарын қүруға не-гіз болып алынған.

5.8. Шоттардың баланспен байланысы бойынша жіктелуі

Балансқа ңатысы бойынша барлық шоттар былай бөлінеді:

1. Баланстық;

Дата добавления: 2014-01-07