Лекцыя 15. Культурнае і духоўнае жыццё БССР 4 страница

Пасля таго, як у 1984 г. савецкі знішчальнік збіў паўднёва-карэйскі пасажырскі самалёт, многія краіны свету сапраўды атрымалі падставу лічыць СССР “імперыяй зла”.

Ю. Андропаў спрабаваў удасканаліць сістэму за кошт яе ачышчэння ад часткі карумпаванай наменклатуры і ўмацавання дысцыпліны ў грамадстве, але рабіў гэта сталінскімі метадамі, і не меў поспеху. Пасля яго смерцi i прыходам да ўлады К. Чарненкi (люты 1984-сакавік 1985) гэтая кампанiя сцiхла. Новы лiдэр заняў вышэйшую пасаду, будучы ў стане смяротнай хваробы, і як кіраўнік нічым істотным не вызначыўся. Частыя перабраннi кiраўнiцтва з асяроддзя старых “верных марксiстаў-ленiнцаў, пераiменаваннi ў iх гонар гарадоў i ўстаноў, у лепшым выпадку, не спрыялi павышэнню аўтарытэту партыi, а з другога боку, сведчылi аб пагаршэннi маральна-палiтычнага клiмату ў СССР.

Перыяд з 1964 па 1985 гг. часта называюць часам “застою”, страчаных магчымасцей, крызісу марксісцка-ленінскай ідэалогіі і сацыялістычнай сістэмы гаспадарання.

7. З сярэдзіны 1980-х гг. аўтарытэт улады аслабеў настолькі, што грамадзяне СССР усё больш адкрыта крытыкавалі вынікі кіравання краінай і нават саміх кіраўнікоў. У грамадстве ўзрастала ўсведамленне неабходнасці перамен да лепшага. Такія ж настроі ўзніклі нават у часткі членаў ЦК КПСС. У іх ліку быў таксама М. С. Гарбачоў, у сакавіку 1985 г. абраны Генеральным сакратаром ЦК КПСС. Менавіта з ім звязана новая эпоха ў гісторыі СССР – т. зв. перабудова, сутнасць якой спачатку мыслілася ў “творчай стваральнай працы па далейшым планамерным i ўсебаковым удасканаленнi сацыялiзму, а мэтай - у паскарэннi прагрэсу нашага грамадства”. Па яго ж ініцыятыве ў красавіку 1985 г. на Пленуме ЦК КПСС была выказана патрэба ў паскарэнні сацыяльна-эканамічнага развіцця краіны на аснове поўнага выкарыстання навукова-тэхнiчнага прагрэсу, структурнай перабудовы эканомiкi, павышэння стваральнай актыўнасцi людзей. Планавалася ў першую чаргу ўмацаваць працоўную дысцыпліну, павысіць прадукцыйнасць працы і г. д. Сур’ёзныя спадзяванні на паляпшэнне спраў у вытворчасці і духоўным жыцці ўскладаліся на заканадаўчыя акты ЦК КПСС і Саўміна СССР ад 7 і 16 мая 1985 г., скіраваныя супраць п’янства і самагонаварэння. Такім чынам, ніякіх стратэ-гічных або прафілактычных планаў па мадэрнізацыі грамадска-палітычнай сістэмы не абмяркоўвалася. Гаворка ішла толькі пра сацыяльна-эканамічную сферу жыццядзейнасці савецкага грамадства.

Першыя станоўчыя зрухі ў эканоміцы і грамадскім жыцці спарадзілі ўпэўненасць кіраўніцтва ў вызначальную сілу загада. Самі працоўныя выразнага энтузіязму да заклікаў аб паскарэнні не выказвалі, а антыалкагольную кампанію, ініцыіраваную членам Палітбюро Я. Лігачовым сустрэлі ў цэлым непрыхільна. Менавіта таму на XXVII з'ездзе КПСС (25 лютага - 6 сакавiка 1986), які пацвердзіў курс на паскарэнне сацыяльна-эканамічнага развіцця СССР, гаворка пайшла аб неабходнасці свядомага, асэнсаванага ўдзелу ўсіх савецкіх людзей у абвешчаным партыяй курсе. У гэтай сувязі дэпутаты выказаліся за дэмакратызацыю грамадскага жыцця і яе неад’емны атрыбут – галоснасць.

З’езд выказаў сваю прыхільнасць сацыялістычным каштоўнасцям: з новай рэдакцыі партыйнай праграмы былі выдалены пункты аб пабудове асноў камунізму, а асноўная ўвага нададзена ўдасканаленню сацыялізма.

Моцнай перашкодай на шляху абвешчанага партыяй курса зрабілася Чарнобыльская катастрофа 26 красавіка 1986 г., якая, акрамя іншага, чарговы раз моцна дыскрэдытавала існуючую сiстэму кiравання i гаспадарання. Акрамя таго, ЦК КПСС, і КПБ хавалi iнфармацыю аб рэальных маштабах катастрофы. Святкаванне 1 Мая адбылося ва ўсіх савецкіх гарадах, у тым ліку Ківе, Мінску, Брагіне, Хойніках і г. д. Такім чынам, ідэалагічныя прыярытэты былі вышэйшымі за здароўе грамадзян.

Адным са спосабаў зняцця маральна-псіхалагічнай напружанасці ў грамадстве стала прадастаўленне старонак газет і часопісаў для выступлення простых грамадзян з крытычнымі заўвагамі, скаргамі, прапановамі і інш. матэрыяламі, якія закраналі аспекты ўлады. Абвешчаная палітыка галоснасці падмацоўвалася “звыш”, у публікацыях рэдактараў, упраўленцаў, навукоўцаў па праблемах сацыялістычнага будаўніцтва ў мінулым, асабліва ў 1930-я гг.

М. С. Гарбачоў свядома ішоў на развіццё галоснасці, будучы ўпэўненымі ў ачышчальнай сіле праўды і адкрытай, зразумелай людзям палітыкі. З яго дазволу ў снежні 1986 г. у Маскву са ссылкі вярнуўся ідэйны лідэр дысідэнтаў акадэмік А. Сахараў, што значна павысіла давер інтэлігенцыі да курса новага Генеральнага сакратара.

Між тым М. Гарбачоў і яго прыхільнікі з ліку членаў Палітбюро разумелі, што асноўнай перашкодай на гэтым шляху з’яўляюцца не столькі дысідэнты, колькі партыйная бюракратыя – неменклатура. На студзеньскiм (1987) Пленуме ЦК КПСС было адкрыта сказана, што за многiя цяжкасцi i недагляды, якiя сталi тормазам развiцця, неслі адказнасць кiруючыя органы партыi i дзяржавы, таму абвешчаную Перабудову партыя павінна пачаць з сябе. У выніку Пленум прыняў новую рэфарматарскую стратэгію аб'яднання сацыялізму з дэмакратыяй і рынкам – так званую “мадэль сацыялізма з чалавечым тварам”.

Лістападаўскі (1987) Пленум ЦК у сувязі са святкаваннем 70-годдзя Вялiкага Кастрычнiка прадпрыняў спробу асэнсаваць увесь шлях пабудовы сацыялізму і прыйшоў да высновы, што рэвалюцыйныя лозунгі: “Зямля – cялянам. Фабрыкi – рабочым. Улада – Саветам» у многім засталіся нерэалізаванымі”. Адсюль вынікаў чарговы лозунг: “Рэвалюцыя працягваецца”. З гэтай нагоды абвяшчалася рэформа палітычнай сістэмы, скіраванай на дасягненне паўнаўладдзя Саветаў, фарміравання механізмаў грамадзянскай супольнасці і прававой дзяржавы. ЦК КПСС спадзяваўся скарыстаць усплёск грамадска-палітычнай актыўнасці для надання сацыялізму “новага дыхання”, каб, не мяняючы стратэгiчнага напрамку развiцця савецкага грамадства на пабудову камунiзму, актывiзаваць удзел людзей у практычнай рэалізацыі сацыяльна-эканамічных і палітычных задач.

У 1987 г. працэс развіцця галоснасці выклікаў небывалы ўздым грамадскай цікавасці да айчыннай гісторыі савецкага часу. Дзякуючы публікацыям навукоўцаў і жывых сведак падзей, сталі высвятляцца яе так званыя “белыя плямы” і не вядомыя раней або забытыя людзі і факты. У бібліятэках сталі адчыняцца “закрытыя” фонды, а ў архівах – “спецсховішчы”. Палітычную значнасць набылі выдадзеныя ў 1987 г. творы А. Рыбакова “Дзеці Арбата”, Д. Граніна “Зубр”, В. Дудзінцава “Белыя адзенні”, М. Булгакава "Сабачае сэрца", А. Платонава "Катлаван", Г. Ахматавай "Рэквіем" і інш., бо яны ламалі існаваўшыя ўяўленні аб савецкім ладзе як самым справядлівым у свеце. Асабліва моцнае ўздзеянне на грамадскую думку аказвалі дакументальныя творы А. Салжаніцына, В. Шаламава і інш.

1 лістапада 1987 г., у скверы Я. Купалы ў Мінску пад час святкаванне “Дзядоў” упершыню прагучала асуджэнне сталінскага тэрору. Кіраўніцтва краіны распарадзілася аб аднаўленні працы па рэабілітацыі ахвяр сталінскага рэжыму. Створаная камісія Палітбюро па дадатковым вывучэнні рэпрэсій 1930—1940-х гг. пастанавіла рэабілітаваць Л. Каменева, Р. Зіноўева, А. Рыкава, М. Бухарына, Л. Троцкага; прызнаць незаконнымі і асудзіць рэпрэсіі супраць так званых “кулакоў” і цэлых народаў, гвалтоўна выселеных з Каўказа і інш. рэгіёнаў органамі НКУС СССР. У ліку іншых быў рэабілітаваны і першы старшыня рабоча-сялянскага ўрада БССР Дз. Жылуновіч.

Як вынікала з прамовы М. Гарбачова на наступным Лютаўскім (1988) Пленуме ЦК КПСС «Рэвалюцыйнай перабудове — ідэалогію абнаўлення», змест запланаваных мерапрыемстваў выходзіў за межы эканамічных пытанняў, бо разам з фарміраваннем “новага мыслення” патрабавалася мадэрнізаваць палітычную сістэму. Аднак ацэнка распачатай у гэтым напрамку працы не была аднадушна станоўчай. Так, 13 сакавіка 1988 г. выкладчык хіміі Ленінградскага тэхналагічнага інстытута Н. Андрэева ў газетным артыкуле “Не могу поступаться принципами”, выказала сумненне ў неабходнасці перабудовы грамадскай свядомасці, паколькі гэта пагражала абясцэньваннем сацыялістычных ідэй. Аўтар у многім мела рацыю, але ва ўмовах татальнага асуджэння сталінізму папярэджанне Н. Андрэевай не было пачута, а артыкул быў названы маніфестам антыперабудовачных сіл.

Характэрна, што нават орган ЦК КПСС газета “Правда” адмежавалася ад гэтага артыкула. У нетрах самой партыі ўзніклі людзі, якія выступалі супраць яе манапольнага статусу ў савецкай палітычнай сістэме. Гэтая і іншыя праблемы зрабіліся прадметам абмеркавання ХІХ Усесаюзнай канферэнцыі КПСС, якая адбывалася ў Маскве 28 чэрвеня – 1 ліпеня 1988 г. і стала важнейшай палітычнай падзеяй года. Прынятыя канферэнтамі рэзалюцыі "Аб некаторых неадкладных захадах па практычным здзяйсненні рэформы палітычнай сістэмы краіны", "Аб ходзе рэалізацыі рашэнняў 27 з'езда КПСС і задачах па паглыбленні перабудовы", "Аб дэмакратызацыі савецкага грамадст ва і рэформе палітычнай сістэмы", "Аб галоснасці" і інш. былі скіраваны на ўтварэнне ў СССР “сацыялістычнай прававой дзяржавы” і грамадзянскай супольнасці на аснове ліберальных каштоўнасцей (прынцып падзелу ўлад, альтэрнатыўныя выбары, скасаванне цэнзуры, права чалавека і інш.).

Вынiкi працы ХIХ Усесаюзнай канферэнцыi паспрыялі ліквідацыі ўсіх перашкод на шляху перабудовы. Стымулюючым яе фактарам мусіла адбыцца перадача ўлады ад КПСС да Саветаў народных дэпутатаў. Вышэйшым органам дзяржаўнай улады мусіў стаць з’езд народных дэпутатаў СССР. Для таго ў снежні 1988 г. былі ўнесены змены ў выбарчую сістэму, якая б спрыялі абранню ў Саветы ініцыятыўных і зацікаўленых у агульнай справе людзей. У прыватнасці, права быць абранымі набывалі прадстаўнікі ўсіх грамадска-палітычных арганізацый – накшталт «Дэмакратычнай партыі Расіі», «Рэспубліканскай партыі Расійскай Федэрацыі», «Сацыял-дэмакратычная партыя Расіі», «Ліберальна-дэмакратычнай партыі». У многіх рэспубліках Савецкага Саюза, у тым ліку БССР, узніклі грамадскія рухі – народныя франты. Такім чынам, грамадства ўпершыню ў сваёй гісторыі набыло магчымасць дэмакратычным шляхам абіраць вышэйшы саюзны орган заканадаўчай ўлады ў складзе 2250 чал.

Перадвыбарчая кампанія адбывалася ў канкурэнтнай барацьбе. Усе кандыдаты мелі магчымасць выступіць перад выбаршчыкамі, у тым ліку па тэлебачанні. Праўда, яшчэ захоўваліся звычкі старых часоў – 399 з 1500 выбарчых спісаў заставаліся безальтэрнатыўнымі; адна трэць абіралася ад КПСС і падкантрольных ёй арганізацый і інш.

Агульныя выбары адбываліся 26 сакавіка 1989 г. У ліку дэпутатаў ад БССР былі абраны А. Адамовіч, У. Бядуля, Г. Бураўкін, В. Быкаў, У. Ганчарык, М. Дземянцей, А. Дабравольскі, А. Дубко, А. Жураўлёў, В. Кебіч, І. Лучанок, Я. Сакалоў і іншыя.

Скліканы 25 мая І з'езд народных дэпутатаў СССР стаў пастаянна дзеючым парламентам. Старшынём з’езда і Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР быў абраны М. С. Гарбачоў. Камуністычная большасць парламентарыяў не адмаўляла патрэбы ў палітычнай і эканамічнай мадэрнізацыі, але выступала за неабходнасць яе ажыццяўлення на сацыялістычнай аснове. Па ініцыятыве дэпутатаў, якія найбольш актыўна выступалі супраць памяркоўна-рэфармацыйнага курса з’езда, утварылася так званая “Міжрэгіянальная дэпутацкая група” на чале з Б. Ельцыным, Ю. Афанасьевым, Г. Паповым, А. Сахаравым і А. Мурашовым. У верасні 1989 г. члены МДГ распрацавалі комплекс неабходных да ажыццяўлення патрабаванняў – скасавання 6-га артыкула Канстытуцыі СССР аб "кіруючай ролі КПСС"; далейшай дэмакратызацыі выбарчай сістэмы; прыняцця дэмакратычнага закона аб друку, закона аб зямлі і ўласнасці.

Асобным пунктам платформы Міжрэгіянальнай групы было патрабаванне заключэння новага Саюзнага дагавора. Як вынікала з праграмных заяў рэспубліканскіх Народных франтоў, многія палажэнні Дагавора 1922 г. і вынікі палітыкі КПСС у 1930-1940-я гг. патрабавалі карэкціроўкі. Так, ІІ з’езд народных дэпутатаў СССР (12—24 снежня) па дакладу А. Якаўлева асудзіў пакт Молатава–Рыбентропа ад 23 жніўня 1939 г.). Быў таксама асуджаны ўвод савецкіх войск у Афганістан.

Такім чынам, Міжрэгіянальная дэпутацкая група аказала моцны ўплыў на фарміраванне агульнай праграмы дэмакратычнага руху ў Расіі, у тым ліку на працэс пазбаўлення ад ідэалогіі "гуманнага сацыялізма" або “сацыялізма з чалавечым тварам”, якая пераважала ў грамадскасці ў 1987-1988 гг. Пад ўплывам групы распрацоўваліся праграмы абвешчаных у кастрычніку 1989 г. Народнага фронта РСФСР і Міжрэгіянальнай асацыяцыі дэмакратычных арганізацый, а таксама выбарчага блоку "Дэмакратычная Расія". Нягледзячы на адносную малалікасць МДГ (12 % ад усяго дэпутацкага корпусу), значная колькасць яе патрабаванняў была прынята парламентам, у тым ліку патрабаванне аб выдаленні артыкула №6 з Канстытуцыі СССР. Так, 11 сакавіка 1990 г. Пленум ЦК КПСС вырашыў адмовіцца ад канстытуцыйных гарантый партыйнай манаполіі на ўладу і выказаўся за ўвядзенне ў краіне інстытута прэзідэнцтва. Трэці, нечарговы з'езд народных дэпутатаў (12-15 сакавіка 1990) выбраў М. Гарбачова Прэзідэнтам СССР і ануляваў артыкул 6 Канстытуцыі СССР.

Такім чынам шматпартыйная сістэма рабілася рэальнасцю. Але паступовае ўстараненне КПСС ад кадравых функцый разбурала меха-нізм дзяржаўнага кіравання. Справа ў тым, што на працягу доўгіх год менавіта партыя з’яўлялася тым падмуркам, на якім грунтаваліся ўсе ідэалагічныя, эканамічныя, палітычныя, культурныя працэсы. Замена існаваўшага парадку прызначэння на пасады сістэмай альтэрнатыў-ных выбараў кіраўнікоў ва ўстановах і арганізацыях яшчэ больш аслабіла патэнцыял КПСС і веру людзей у сацыялізм. Так, 26 кастрычніка 1990 г. мінскі палітклуб “Камуніст” звярнуўся “да членаў Кампартыі Беларусі, да ўсіх грамадзян рэспублікі, якія захавалі вернасць ідэалам Вялікага Кастрычніка” з заклікам “Ні кроку назад, таварышы”. Любымі сродкамі захаваць таталітарны рэжым – распаўсюджаннем цемрашальства, юдафобіі і іншай навалачы – такім было крэда органа ЦК КПБ “Политический собеседник».

Трансфармацыя палітычнай сістэмы і стварэнне новай уладнай структуры Прэзідэнцкага Савета (у складзе Старшыні Савета Міністраў, міністраў абароны, замежных спраў і старшыні КДБ) змяншала ўплыў Палітбюро ЦК КПСС, с другога боку – узмацняла апазіцыю з боку кансерватыўна настроеных кіраўнікоў дзяржапарата і міністэрстваў.

Нягледзячы на значныя поспехі ў дэмакратызацыі ўсіх бакоў жыццядзейнасці краіны ў 1989—1990 гг., эканамічны крызіс не зніжаў сваёй вастрыні і дыктаваў кожнай палітычнай групоўцы сваю лінію паводзін, што пагаршала сістэму кіравання краінай. Становішча пагаршалася ўзнікненнем міжнацыянальных – армяна-азербайджанскіх, абхазска-грузінскіх канфліктаў. Так, 11 сакавіка 1990 г. Вярхоўны Савет Літвы прыняў пастанову «Аб аднаўленні незалежнасці Літоўскай дзяржавы» і скасаваў юрысдыкцыю Кансты-туцыі СССР на сваёй тэрыторыі. Увод савецкіх войск у Вільнюс 23 сакавіка з мэтай захавання статус-кво поспеху не прынесла. Дэмакратычная грамадскасць СССР ацаніла ўрадавую акцыю як “правы паварот у палітыцы”.

З другога боку, імкненне асобных рэспублік да выхаду з СССР яшчэ раз нагадала зацікаўленым бакам аб неабходнасці перагляду ўмоў яго ўтварэння. Пачаткам абнаўленчага працэсу мусіла стаць прыняцце 12 чэрвеня 1990 г. Першым з’ездам народных дэпутатаў РСФСР пад старшынствам старшыні вярхоўнага Савета Б. Ельцына Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце. Услед за Украінскай ССР 27 ліпеня 1990 г. Дэкларацыю аб суверэнітэце БССР прыняў Вярхоўны Савет рэспублікі пад старшынствам М. Дземянцея.

Абвяшчэнне саюзнымі рэспублікамі ўласных суверэнітэтаў надавалі ініцыятарам перабудовы надзею на падпісанне новага Саюзнага дагавора. Як выявілі вынікі праведзенага 17 сакавіка 1991 г. у 9 рэспубліках рэферэндума, за захаванне СССР выказалася падаўляючая большасць (76%) іх грамадзян, у тым ліку беларускай рэспублікі. Сустрэча кіраўнікоў саюзных рэспублік пад старшынствам Прэзідэнта СССР М. Гарбачова 23 красавіка ў падмаскоўным Нова-Агарове давала аптымістычныя падставы меркаваць аб хуткім падпі-санні новага дагавора.

Такім чынам, за час знаходжання М. Гарбачова на пасадзе Генеральнага сакратара КПСС савецкая палітычная сістэма набыла істотныя змены, пры чым, не зусім такія, на якія разлічвалі сам ініцыятар перабудовы і яго бліжэйшае атачэнне. Па-першае, хоць са сталінізмам было пакончана назаўсёды, але пабудовы “сацыялізму з чалавечым тварам” не адбылося, а сацыяльна-эканамічнае становішча асноўнай масы насельніцтва пагоршылася. Па-другое, КПСС страціла канстытуцыйную гарантыю як кіруючая сіла грамадства і пе-ратварылася ў адну з многіх партый у шматпартыйнай сістэме. Марксізм-ленінізм як пануючая ідэалогія быў адкінуты. Яму на змену прыйшоў ідэйны плюралізм. Па-трэцяе, рэспубліканскія партыйныя арганізацыі, у тым ліку КПБ, сталі заяўляць аб сваёй самастойнасці. Пры гэтым многія з іх, у тым ліку КПБ, не падзялялі курса М. Гарбачова і абвінавачвалі яго самога ў здрадзе справе камунізму. Па-чацвертае, у зноў створаных на дэмакратычнай аснове Саветах усіх узроўняў – ад Вярхоўнага да сельскага – роля камуністаў па-ранейшаму заставалася вызначальнай. У выніку, змены да лепшага амаль не адбываліся. Па-пятае, распачатая дэмакратызацыя і спробы ўдасканаліць саюзны дагавор узмацнілі ў нацыянальных рэгіёнах цэнтрабежныя тэндэнцыі, што ў многім падрыхтавалі распад СССР. Дэкларацыя аб суверэнітэце БССР асаблівага энтузіязму ў кіруючых колаў рэспублікі не выклікала.

У выніку разам з яшчэ не знішчанай таталітарнай палітычнай сістэмай у СССР узніклі і набылі тэндэнцыю да ўзмацнення элементы дэмакратычнай сістэмы з уласцівымі ёй правамі і свабодамі людзей, шматпартыйнасцю, абіраемымі органамі ўлады, вяршэнствам закону, незалежнымі СМІ і г. д. У гэтых адносінах палітычнаму рэжыму БССР былі характэрны кансерватызм, канфрантацыйнасць, актыўнасць праваахоўных структур. Невыпадкова, что КПБ, якая ўвасабляла гэты рэжым, была названа “антыперабудовачнай Вандэяй”.

Лекцыя 14. Шляхі і метады будаўніцтва індустрыяльнага грамадства ў Савецкай Беларусі

Пытанні

1. Асаблівасці ажыццяўлення новай эканамічнай палітыкі (НЭП) у БССР.

2. Стварэнне матэрыяльна-тэхнічнай базы індустрыяльна-аграрнага грамадства. Індустрыялізацыя. Калектывізацыя сялянскіх гаспадарак

3. Экстэнсіўныя і інтэнсіўныя фактары развіцця эканомікі БССР у складзе адзінага народна-гаспадарчага комплекса СССР.

4. Асноўныя тэндэнцыі індустрыяльнага развіцця БССР ва ўмовах разгортвання навукова-тэхнічнай рэвалюцыі.

5. Прычыны паступовага запаволення тэмпаў эканамічнага росту і ўзнікнення цяжкасцяў у сацыяльнай сферы.

6. Нарастанне экалагічных праблем, у тым ліку звязаных з Чарнобыльскай катастрофай.

1. Першая Сусветная вайна, рэвалюцыі 1917 г., а таксама нямец-кая і польская акупацыі Беларусі пакінулі разбуральны след у яе народнай гаспадарцы. У канцы 1920 г. а былой БССР узору 1 студзеня 1919 г. засталося толькі 6 паветаў Мінскай губ., з плошчай 52,3 тыс. кв. км. з насельніцтвам каля 1 600 тыс. чал.

З 715 прадпрыемстваў засталося толькі 235, большасць з якіх з-за адсутнасці сыравіны і паліва не працавалі. Аб’ём выпуску прадукцыі скараціўся ў 5 разоў. Чыгуначны і рачны транспарт амаль не дзейніча-лі. На пачатку 1921 г. у БССР налічвалася каля 30 тыс. рабочых, а іх заробак складаў 10-20% ад заробку даваеннага ўзроўню.У сельскай гаспадарцы пасяўныя плошчы скараціліся на трэць, колькасць коней – да 80%, буйнарагатай жывёлы – 65% ад даваеннага ўзроўню. У раз-ладжаным стане знаходзіліся фінансы. Пакупная здольнасць рубля на 1 студзеня 1920 г. у параўнанні з 1913 г. заняпала у 2 420 разоў.

Другім моцным фактарам, які абумовіў гаспадарчую разруху, з’яўляліся наступствы так званай палітыкі ваеннага камунізму з ула-сцівай ёй нацыяналізацыяй прамысловасці, працоўнай павіннасцю, харчовай дыктатурай і інш. Гэта палітыка давала кіруючай партыі магчымасць сканцэнтраваць у сваіх руках матэрыяльныя і людскія рэсурсы для таго, каб выстаяць і перамагчы ў грамадзянскай вайне. Сама назва “ваенны камунізм” павінна была азначаць, што ў Савецкай Расіі ўжо існуе нейкае падабенства камуністычнага грамадства. Так, ужо не існавала прыватнай уласнасці, эксплуататараў і эксплуатуемых, усе грамадзяне былі абавязаны працаваць і прытрымлівацца прынцыпа “хто не працуе – той не есць”. У ліку прыкмет камуністычнага грамадства было скасаванне платы за жыллё, транспарт, газеты, забарона прыватнага гандлю і абмежаванне грашовага абарачэння. Адзінкай аплаты працы зрабіўся “класавы харчовы паёк”, асобны для кожнай з чатырох катэгорый насельніцтва.

Вымушаны характар палітыкі “ваеннага камунізму” ўсведамлялі і сяляне, уся прадукцыя якіх (хлеб, жывёла, скуры і іншая сыравіна), за выключэннем часткі, неабходнай для патрэб іх сем’яў і гаспадаркі, падлягала здачы дзяржаве. Такі парадак – харчразвёрстка – пазбаўляў сялян стымулу павялічваць вытворчасць гэтых прадуктаў, паколькі пры забароне гандлю ўсе іх “лішкі” адбіраліся харчовымі атрадамі.

Незадавальненне гэтай распачатай яшчэ вясной 1918 г. палітыкай выклікала тое, што яна працягвала дзейнічаць і пасля вайны. Гаспадарчыя цяжкасці спрыялі ўзрастанню антыбальшавіцкіх настрояў.1 сакавіка 1921 г. паўсталі часці матросаў і чырвонаармейцаў Кранштадта пад лозунгам: “За Саветы без камуністаў!”

У выніку, для таго, каб пераадолець гаспадарчую разруху і ўзрос-шую палітычную напружанасць у грамадстве, ленінскі ўрад быў вы-мушаны пайсці на не ўласцівыя дыктатуры пралетарыята эканамічныя захады, названыя новай эканамічнай палітыкай.

Першыя крокі да выхаду з крызісу вызначыў X з'езд РКП(б) (1921). Так, у адпаведнасці з яго пастановай 23 сакавіка УЦВК выдаў дэкрэт аб пераходзе ад харчразвёрсткі да харчпадатку, у адпаведнасці з якім аб’ём складаў прыкладна чацвёртую-пятую частку ад ранейшага, прычым, рэштку прадукцыі дазвалялася прадаваць на рынку па вольных цэнах. З 1924 года гэтыя падаткі сталі збірацца толькі грашыма (у чырвонцах), у залежнасці ад колькасці і якасці зямлі, а таксама ад складу сям’і і наяўнасці інвентару.

Другім напрамкам НЭП у сельскай гаспадарцы з’яўлялася фактычнае ажыццяўленне Дэкрэта аб зямлі, абвешчанага яшчэ ў 1917 г., найперш у інтарэсах беззямельных і малазямельных сялян. Усё сялянства ў цэлым павялічыла свае надзелы за кошт былых панскіх і інш. зямель на 11,4%. Але прырэзка зямлі была нязначнай, у сярэднім не больш за адну дзесяціну. Пачалося ўкараненне розных форм землекарыстання, але дзяржава спрыяла землеўпарадкаванню ў першую чаргу калектыўных гаспадарак (калгасаў), савецкіх гаспадарак (саўгасаў), камун. Іх складалі самыя бедныя (без коней, інвентару) вяскоўцы, якія былі не ў стане весці самастойную гаспадарку, або такія ж гаротныя гараджане, якія не мелі сродкаў да існавання і былі вымушаны ехаць у вёску, каб не памерці з голаду. З 1917 па 1922 гг. гарадское насельніцтва скарацілася з 280 да 184 тыс.

Усе сяляне спачувальна ставіліся да камунараў, але выказвалі значна большую зацікаўленасць у індывідуальных гаспадарках. З мэтай ліквідацыі цераспалосіцы за 1923-1928 г. 25 % сялянскіх гаспадарак з дапамогай дзяржавы перасяляліся з вёсак на хутары.

Органы Савецкай улады аказвалі дапамогу сялянскім гаспадаркам. Аграрная палітыка СНК БССР і камісарыята земляробства ўвасобілася ў лозунгу: “Сяляне, узбагачайцеся!”. А. Чарвякоў, І. Адамовіч, Дз. Прышчэпаў, іншыя беларускія партыйныя і дзяржаўныя дзеячы ўсведамлялі, што заможная сялянская гаспадарка будзе толькі спрыяць агульнагаспадарчаму ўздыму. Разам з тым Савецкая ўлада праводзіла класавую палітыку да тых гаспадароў, якія ўзбагачаліся за кошт эксплуатацыі сваіх менш паспяховых суседзяў і выкарыстання арэндаваных участкаў. З такіх сялян, па класавых мерках, кулакоў, збіраліся большыя падаткі, іх уступленне ў крэдытныя таварыствы і калгасы быў абмежаваны і інш.

У цэлым, НЭП прычыніўся да істотных станоўчых перамен у сельскай гаспадарцы БССР. Па-першае, скасаванне харчразвёрсткі дазволіла селяніну самастойна распараджацца большай часткай сваёй прадукцыі шляхам свабоднага, продажу праз кааперацыю або непасрэдна на рынку. Спажыванне малака на вёсцы павялічылася ў 2 разы, масла 3, мяса – 2, цукру – 8, рыбы – у 12. Да 1927 г. сельская гаспадар- ка была адноўлена. Па пасяўной плошчы, пагалоўі буйной рагатай жывёлы яна пераўзышла даваенны ўзровень.

Асноўнай цяжкасцю для сялян была дарагоўля прамысловых тавараў, асабліва прылад працы. У 1923 г. на выручку за продаж сваёй прадукцыі ён мог набыць тавараў у 7 разоў менш, чым да вайны.

Адначасова з пераўтварэннямі ў сельскагаспадарчай сферы новая эканамічная палітыка закранула прамысловы і гандлёвы сектары. Яе арганізатары сыходзілі з таго, што аднавіць разбураныя прадпрыемствы здолеюць толькі рыначныя адносіны часоў капіталізму – прыватныя ўласнасць і ініцыятыва, канкурэнцыя і выкарыстанне наёмнай працы. У выніку, буйныя прадпрыемствы заставаліся за дзяржавай і пераводзіліся на самафінансаванне, а дробныя і частка сярэдніх (усяго каля 300), былі перададзены ў прыватную і кааператыўную ўласнасць або здадзена ў арэнду. Гандаль, акрамя аптовага і замежнага, таксама перадаваўся з прыватныя рукі. У выніку станоўчае ўздзеянне новай палітыкі выявіла сябе ў імклівым павелічэнні колькасці прыватных прадпрыемстваў. У 1926 г. іх налічвалася 58 034 з 60 178.

НЭП адкінуў ранейшыя ўстаноўкі “ваеннага камунізму”: дазваля-лася выкарыстанне наёмнай працы, абавязковая працоўная павіннасць і ўраўняльная сістэма аплаты скасоўваліся, з’явіліся прыватныя каператывы, рэстараны, забаўляльныя ўстановы. У выніку прыватны сектар у прамысловасці склаў 96, 4%, а ў гандлі - 90%. Дзяржава праз сістэму падаткаў і ільгот імкнулася ўплываць на прыватны гандаль і абараняць інтарэсы казённых прадпрыемстваў.

Першыя поспехі ў сельскай гаспадарцы стваралі спрыяльныя ўмовы для развіцця прамысловасці. Паступленне сыравіны, ажыўленне рынку і прыватнай ініцыятывы дазволілі забяспечыць паступовы ўздым прадпрыемстваў. У 1926-27 гг. быў завершаны працэс аднаўлення прамысловасці, а прадукцыйнасць працы пераўзышла даваенны ў 1,8 раза. Таму паспрыяла змена ў форме і памерах заробку, які перайшоў ад пайковага да грашовага вылічэння. Скасаванне ўраўняльнай сістэмы значна павышала зацікаўленасць працоўных у колькасці і якасці прадукцыі.

Новыя ўмовы гаспадарання запатрабавалі рэарганізацыі кіравання прамысловасцю. Асноўнымі звёнамі рэарганізаванай сістэмы гаспада-рання сталі трэсты і групавыя кіраўніцтвы. Першыя – “Скуратрэст”, “Харчтрэст”, “Дзяржспірт” і інш. аб’ядноўвалі прадпрыемствы аднаго ці блізкага профілю, а другія кіравалі прадпрыемствамі, размешчанымі на пэўнай тэрыторыі. Буйнейшыя прадпрыемствы падпарадкоўваліся Вышэйшаму Савету народнай гаспадаркі БССР.

У першую чаргу аднавілі сваю дзейнасць тыя заводы і фабрыкі, якія працавалі на мясцовай сыравіне – у іх ліку, сельска-гаспадарчыя прадукты, лес, папера. Ствараліся сіндыкаты, якія займаліся збытам, забеспячэннем,крэдытаваннем, знешнегандлёвымі аперацыямі. Асноўны валавы аб’ём давала дробная прамысловасць – 58%, дзе было занята 73% рабочых. У 1922 г. з пабудовай электрастанцый ў Гомелі, Клімавічах, Полацку, Слуцку, іншых гарадах дарэвалюцыйны ўзровень вытворчасці электраэнергіі быў перавышаны.

Увядзенне харчпадатку, абуджэнне рынку і прыватнай ініцыятывы ў гандлі і прамысловасці, павышэнне прадукцыйнасці працы і г.д. стварылі ўмовы для здзяйснення грашовай рэформы ў 1922-1924 гг. і з’яўлення канверсаванай валюты – чырвонца, забяспечанай золатам. Адначасова адбыўся абмен грошай: за 50 тыс. савецкіх рублёў даваўся 1 новы – “чырвоны” рубель.

Новая грашовая рэформа значна ажывіла гандлёва-эканамічныя сувязі паміж горадам і вёскай, а таксама паспрыяла міжнародным гандлёвым сувязям. З цягам часу на Беларусі з’явіліся імпартныя, у тым ліку – "каланіяльныя" тавары (кава, чай, цытрусавыя), а таксама ўз-мацніўся экспарт, у асноўным тавараў лясной прамысловасці.

У 1923 і 1924 гг. прамысловасць Беларусі яшчэ не давала прыбыт- ку, затое ў наступныя гады ён ўжо склаў адпаведна 4 і 8 млн руб. У 1927 годзе разбураная прамысловасць была адноўлена. Як і да вайны, яе аснову яе складалі традыцыйныя – харчовая, дрэваапрацоўчая, гарбарная галіны. Элементы новых галін выявіліся ў паліўнай, металаапрацоўчай і электраэнергетычнай прамысловасці.

У той самы час цяжкасці аднаўлення прадпрыемстваў і іншыя фактары не маглі не паўплываць на вялікі сабекошт іх прадукцыі, якая мела праблемы са збытам, у той час як сяляне не хацелі прадаваць прадукты і сыравіну па заніжаных цэнах. У ліку цяжкасцяў гэтага перыяду варта назваць недахоп спецыялістаў, беспрацоўе (да 100 тыс.), адносна слабы ўзровень сыравіннай базы, неразвітасць энергетыкі. Дзяржаўны сектар, асабліва ў сельскай гаспадарцы, у многім саступаў прыватнаму. Але ва ўмовах захавання за Савецкай уладай вызначальных палітычных рычагоў спаборніцтва паміж імі толькі стымулявала агульны стан развіцця эканомікі. У цэлым ленінская ідэя выкарыстання элементаў капіталістычнага рынку ў інтарэсах сацыялізма дала плённыя вынікі. Свабода таварна-рыначных адносін, грашовая рэформа фінансаў, зацікаўленасць у выніках працы, дапамога Расіі і іншых саюзных рэспублік абумовілі паспяховае аднаўленне і далейшае развіццё эканомікі БССР.

2. Новая эканамічная палітыка (рынак, прыватная ўласнасць, прадпрымальніцтва) дала магчымасць даволі хутка аднавіць разбу-раную рэвалюцыямі і войнамі эканоміку. Да гэтага часу яна з’яўляла-ся шматукладнай: адначасова існавалі капіталістычная, сацыялістыч-ная, кааператыўная, натуральная гаспадаркі і сваіх магчымасцяў не вычарпала. Ужо праз год пасля смерці У. Леніна, які казаў аб тым, што “НЭП – гэта ўсур’ёз і надоўга”, эканамічныя прыярытэты палітыкі ізноў сталі саступаць месца палітычным. Так, у снежні 1925 г., на XIV з’ездзе РКП(б) быў прыняты курс на развіццё сацыялістычнага сектару эканомікі, у прыватнасці, цяжкой прамысловасці, здольнай вырабляць айчынныя сродкі вытворчасці – станкі, машыны, трактары і г. д. Вядома, што ва ўмовах аграрнай краіны, калі большасць насельніцтва была занята сельскай гаспадаркай, а прамысловасць давала толькі 20-25% нацыянальнага даходу, здзейсніць гэта без грунтоўнай падрыхтоўкі было вельмі цяжка. Але пагроза капіталістычнага акружэння і задачы сусветнай рэвалюцыі настойліва патрабавалі ад кіраўніцтва СССР неадкладных захадаў па прамысловай мадэрнізацыі краіны. Такім чынам, яе патрэбу трэба разглядаць не столькі эканамічнага пункту гледжання, колькі ў кантэксце стратэгічных палітычных інтарэсаў СССР.

Дата добавления: 2014-01-07