Прадмет, крынiцы, задачы i метады археалогii 4 страница

Характэрная рысай раннетрыпольскiх паселiшчаў з’яўляецца мноства прылад працы з крэмня, сланца, косцi i рога. Найбольш шматлiкую групу прылад працы з крэмня складаюць скрабкi. Часта сустракаюцца скоблi для апрацоўкi дрэва, сверлы i праколкi. Дастаткова распаўсюджаны ўкладышы сярпоў. Каменныя рэчы выраблялiся з сланца. Сланцавыя прылады выкарыстоўвалiя для працы па дрэву (сякеры, цесла, долаты, стамескi), а таксама пры сельскагаспадарчых працах у якасцi матык. Да прадметаў узбраення адносяцца лодкападобныя правушныя сякеры, радзей сустракаюцца баявыя молаты. З цвердых парод камня выраблялi клiнападобныя сякеры i цесла, баявыя сякеры, зернацеркi. Касцяныя вырабы прадстаўлены шыламi, гарпунамi, кручкамi, матыкамi. З косцi i рога, прасвiдраваных зубаў жывел i ракавiн выраблялi разнастайныя ўпрыгожваннi i амулеты: пацеркi, бляшкi, падвескi. Медныя вырабы нешматлiкiя. Гэта - прылады працы: шылы, рыбалоўныя кручкi, долаты, зубiлы; упрыгожваннi: пярсценак, пацерка, дзiцячы бранзалет. Рэзка вылучаецца толькi Карбунскi скарб, якi адносiцца да канцу ранняга Трыполля. Ен налiчваў 852 прадметы. У склад скарбаў уваходзiлi медныя сякеры, пацеркi, бранзалеты, падвескi, антрапаморфныя фiгуры. З каменных рэчаў скарбу цiкавыя мармуравая сякера, якая, верагодна, была параднай зброяй. Карбунскi скарб сведчыць аб накапленнi значных багаццяў у пляменных правадыроў.

Керамiка ранняга трыполля падраздзяляецца на тры групы: кухонную, сталовую i парадную. Кухонны посуд выкарыстоўваўся для захавання прыпасаў i падрыхтоўкi ежы. Гэта былi гаршкi, фруктоўнiцы - неглыбокiя прафiляваныя талеркi на паддоне, мiскi. Арнаментацыя гэтай керамiкi - бедная: адзiн-два рада пальцавых зашчыпаў, наколак цiнасечак. Сталовы посуд выраблены значна лепей. Сустракаюцца акруглыя цi баканiчныя гаршкi, вялiкiя збанападобныя пасудзiны, кубкi, чарпакi. Парадны посуд заўседы руплiва загладжаны, часта заглянцаваны. Значную частку пасудзiн гэтай групы складаюць фруктоўнiцы, грушападобныя гаршкi, радзей вазы. Большасць пасудзiн арнаментавана ўзорам у выглядзе стужак, пятлi цi спiралi. (Рыс.). З раннетыпольскiмi паселiшчамi звязана вялiкая колькасць жаночых глiняных статуэтак, якiя з’яўляюцца прадметамi культа. (Рыс.). У глiне фiгурак сустракаюцца зярняты, што звячайна для прадметаў, звязаных з культам уродлiвасцi.

Трыпольская культура ўжо на раннiм этапе з’яўляецца земляробчай. Землю апрацоўвалi з дапамогай матык. Вырошчвалi збожжавыя (пшанiца, ячмень, проса), бабовыя. Iстотную ролю iграла i жывелагадоўля. Разгадоўвалi кароў i свянняў.

У сярэднiм перыяду трыпольскай культуры (другая палова IV тыс. да н.э.) яе тэрыторыя значна пашыраецца. Было засвоена Буга-Днястроўскае мiжрэчча, а ў канцы IV тыс. трыпольцы даходзяць да Дняпра. Паселiшчы ў гэты перыяд часта размяшчаюцца на мысах i цяжкадаступных астанцах. Шмат iх умацоўвана землянымi валамi i рвамi. Пабудовы, як i раней, двух тыпаў: паўзямлянкi i наземныя. Наземныя жытлы больш буйныя, чым раней. Яны складаюцца з некалькiх камер з печамi i ўчасткамi для вытворчасцi прылад працы, а таксама спецыяльнымi культавымi месцамi. У апошнiя гады выказана меркаванне, што пабудовы ў некаторых рэгiенах былi двухпавярховымi. (Рыс.).

Жытлы на паселiшчах часта размяшчалiся канцэнтрычнымi коламi. Свабодная ў цэнтры плошча выкарытоўвалася ў якасцi загону для жывелы.

Як i раней, шмат крамяневага iнвентару: скрабкоў, нажэй; скоблей, укладышаў для сярпоў, сякер, наканечнiкаў стрэл i дроцiкаў. Значныя серыi складаюць прылады з розных парод камня: сякеры, матыкi, цесла. Масавымi з’яўляюцца i прылады з косцi: шылы, праколкi матыкi. Значна павялiчваецца колькасць знаходак з медзi. Гэта - сякеры, цесла, пярсценкi, шылы, пацеркi i г.д. У каляровай металургii назiраецца разам з халоднай коўкай i засваенне лiцейнай тэхнiкi з выкарытоўваннем адкрытых форм.

У гэты перыяд з’яўляецца керамiка, упрыгожаная размалеўкай, якая становiцца вядучай на познiм этапе. Размалеўка нанасiлася на сырой пасудзiне трыма фарбамi: белай (мел), чырвонай (вохра) i чорнай (сажа). Найбольш тыповым быў арнамент у выглядзе спiралей. Часам на пасудзiнах малявалi жывел, у прыватнасцi, коз. Цiкава, што яе хвост маляваўся ў выглядзе коласа пшанiцы, i гэты факт яшчэ раз падкрэслiвае значэнне земляробства. Размалеванная керамiка абпальвалася ў ганчарных горанах. Яны знойдзены на паселiшчы Вяселы Кут, Грабянi, Казiеуцы.

Пахаваннi, як i раней, адзiнкавыя, сустракаюцца на паселiшчах. Так, у паўзямлянцы ў Старым Архее (Малдавiя) знойдзена дзцячае пахаванне ў скурчаным стане.

На познiм этапе (пачатак - трэцяя чвэрць III тыс. да н.э.) адбываецца далейшае пашырэнне тэрыторыi культуры. Яна займае вобласць ад Малдаўскага Прыкарпацця на захадзе да Сярэдняга Дняпра на ўсходзе, ад Валынi на поўначы, да Чорнага мора на поўднi.

На гэтым этапе плошча паселiшч памяньшаецца. Працягваюць iснаваць як неўмацаваныя, дык i акружаныя валамi i рвамi паселiшчы з нерэгулярнай i рэгулярнай планiроўкай.

На познiм этапе з’яўляюцца грунтовыя могiльнiкi i курганы, якiя, вiдаць, былi запазычаны ў носьбiтаў стараямнай супольнасцi. Сумесна з iмi на паселiшчах сустракаюцца адзiнкавыя пахаваннi.

Крамяневы iнвентар асаблiва не змянiўся. Гэта - скрабкi, скоблi, сякеры... Шмат матык, праколак i iнш. прадметаў з косцi i рога. Далейшае развiцце атрымлiвае бранзалiцейная вытворчасць. Узнiкае металургiчная правiнцыя з двумя ачагамi металаапрацоўкi - в усатаўскiм i сафiеўскiм.

Размалеваная керамiка на познiм этапе амаль знiкае. З’яўляецца сюжэтная размалеўка, якая паказвае людзей i жывел.

На познiм этапе праяўляецца драбленне трыпольскай культуры. У гэты час складаюцца 8 варыянтаў, з якiх найбольш яскравымi былi вусаўскi (каля Адэсы) i гародскi (пад Жытомiрам). У познiм Трыполлi павялiчваецца роля жывелагадоўлi. Гэта асаблiва было характэрна для паўдневых варыянтаў культуры, у якiх выяўлены рост удзельнай вагi авечак i скарачэнне лiка свiнняў.

У познiм Трыполлi намячаецца сегментацыя патрыярхальнай сям’i i тэндэнцыя да абасаблення парных сямей. Невялiкiя паселiшчы, верагодна, належалi членам аднаго роду. Наяўнасць скарбаў металiчных рэчаў сведчыць аб пачатку накаплення багацця ў руках асобных сямей. (Рыс.). Працэс маемаснай дыферэнцыацыi i выдзяленне родапляменных вярхоў знайшоў адлюстраванне ў некропалях. У Вусатаве высокае сацыяльнае становiшча асобных прадстаўнiкоў рода цi племенi ажыццяўлена ў буйных памерах курганоў, у наяўнасцi ў iх асобных канструкцый, у большай колькасцi рэчаў i г.д. Разам з iмi есць менш складаныя курганы i грунтовыя могiльнiкi, якiя змяшчаюць пахаваннi радавых членаў i, магчыма, рабоў... Развiцце трыпольскага грамадства iшло па шляху разлажэння першабытнаабшчыннага ладу, аднак па прычыне шэрагу ўнутраных i вонкавых з’яў, якiя прывялi да разбурэння этнакультурнай супольнасцi, не магло дасягнуць ступенi распаду.

Тэма 4: Бронзавы век

Бронзавы век наступае тады, калi людзi навучылiся атрымлiваць сплавы на меднай аснове.

Бронза атрымлiвалася ў вынiку сплаўкi медзi з цынкам цi олавам. Атрыманы сплаў валодаў шэрагам пераваг. Па-першае, бронза плавiцца пры больш нiзкай тэмпературы i яе можна пераплавiць практычна ўсюды, куды яна паступала. Па другое, бронза больш моцная, чым медзь. Усе гэта садзейнiчала таму, што лiцейная справа практыкавалася амаль на кожным паселiшчы. Вытворчасць бронзавых рэчаў валася з дапамогай лiцейных форм. Найбольш раннiмi былi паўаб’емныя вырабы. Iх атрымлiвалi шляхам адбiтка ў сырой глiне мадэлi цi гатовага вырабу. Лiцейную форму высушвалi, а потым у яе залiвалi расплаўлены метал. Атрыманыя рэчы мелi адзiн плоскi бок. Наступным крокам у бронзалiцейнай вытворчасцi было лiцце ў раздымных формах. Яны рабiлiся ў камню, складалiся з двух палоў, якiя дакладна адпавядалi адзiн аднаму. Падобныя формы дазвалялi атрымлiваць ужо аб’емныя рэчы. Палавiнкi звязвалi, праз адну адтулiну залiвалi метал, праз другую выходзiла паветра. Калi метал астываў, палавiнкi разнiмалi. Наканец, у познiм бронзавым веку далейшы прагрэс металургii прывеў да лiцця ў згубленай форме. У гэтым выпадку мадэль рэчы выраблялi з воску. Потым яе ў некалькi слаеў абмазвалi вадкай глiнай i пасля падсушкi абпальвалi. Пры гэтым расплаўлены воск выцякаў праз спецыяльную адтулiну, у якую потым залiвалi расплаўлены метал. Пасля яго зацвярдзення глiняную форму разбiвалi, а гатовы выраб падпарцоўвалi.

Бронза давала вялiкiя магчымасцi для стварэння новых форм прылад. Аднак людзi не адразу скарысталi гэтыя магчымасцi. Найбольш раннiя металiчныя прылады па сваей форме нагадвалi каменныя. Такiмi былi першыя медныя i бронзавыя сякеры.

Развiцце новых форм гаспадаркi выклiкала значны рост ваенных сутыкненняў памiж пляменамi за ўсе ў з’яўленнi невядомай раней зброi. Так, напрыклад, у энэалiтычную эпоху з’яўляецца меч. Удасканальваюцца формы дзiд, кiнжалаў, баявых сякер. Рэвалюцыянiзiруючы ролю ў ваеннай справе адыграла каляснiца, якая вядома ў Еўропе з сярэдзiны II тыс. да н.э.

У бронзавым веку памiж пляменамi розных тэрыторый яшчэ ў большай ступенi праявiлася эканамiчная няроўнасць, якая была абумоўлена цэлым шэрагам фактараў, у тым лiку i нераўнамерным распаўсюджаннем рудных месцанараджэнняў. У адных плямен была медзь, у iншых - олава цi цынк, у трэцццiх - нiчога. Гэта з аднаго боку паглыбляла працэс нераўнамернага развiцця грамадства, а з iншага - садзейнiчала развiццю абмену памiж насельнiцтвам асобных тэрыторый. Прыкладам таму могуць служыць вырабы з каўказкай мыш’яковiстай бронзы, якiя сустракаюцца не толькi на поўднi, але i дасягаюць тэрыторыi Беларусi. Былi ўдасканалены сродкi зносiн. Яшчэ ў энэалiце з’явiлiся павозкi на колавым хаду, а ў эпоху бронзы быў вынаходжаны парус, якi аблегчыў перамяшчэнне па вадзе.

Бронзаваму веку адпавядае сухi i адносна цеплы суббарыяльны клiмат, пры якiм пераважаў стэп з багатымi кармамi, што з’яўлялася стымулам для далейшага развiцця жывелагадоўлi.

У стэпавай зоне ў эпоху бронзы пражывалi плямены старажытнаямнай культурна-гiстарычнай супольнасцi, якая аказала моцны ўплыў на развiцце плямен Усходняй i часткова Цэнтральнай Еўропы. Датуецца старажытнаямная супольнасць сярэдзiнай III- пачаткам II тыс. да н.э. Яна займала вялiзную тэрыторыю ад Паўдневага Прыўралля на ўсходзе да Балкан на захадзе.

Старажытнаямная супольнасць вывучана ў асноўным па курганах. Пад вялiкiм земляным насыпам таiлася яма, у якой хавалi нябожчыка. (Рыс.). Ад гэтага абраду i атрымала назву супольнасць. Шкiлеты знаходзiлiся ў скурчаным становiшчы на баку галавой на ўсход. Раннiя пахаваннi звычайна пасыпаныя вохрай. Пахавальны iнвентар даволi сцiплы. Сустракаюцца крамяневыя стрэлы, нажы, скрабкi, касцяныя шылы, кручкi, гарпуны, булаўкi, пацеркi. Глiняны посуд мае кругладонную цi яйкападобную форму. Пераважае грабеньчаты цi шнутравы арнамент, якiя нанасiўся гарызантальнымi паясамi. (Рыс.). Медных вырабаў мала. Гэта - шылы, нажы.

Паселiшчы старажытнаямнай супольнасцi рэдкiя i сустракаюцца, у асноўным, на захадзе, там, дзе старажытнаямныя плямены сутыкалiся з земляробамi. Адным з добра вывучаных з’яўляецца Мiхайлаўскае паселiшча на Нiжнiм Дняпры. Паселiшча ранняга этапу (2400 - 2200 гг. да н.э.) было невялiкiм - 1500 кв.м. Яно займала высокi рачны мыс. Пабудовы размяшчалiся групамi. Пераважалi прадметы з крэмня (скрабкi, нажы), камня (зерняцеркi, сякеры, матыкi), косцi i рага (шылы, гарпуны, матыка). Вырабы з медзi рэдкiя. Гэта - шылы.

На познiм этапе (канец III - пачатак II тыс. да н.э.) паяўляюцца буйныя, часта моцна ўмацаваныя паселiшчы. Пабудова гэтага этапу двух тыпаў: глiнабiтныя паўзямлянкi i наземныя дамы. Апошнiя былi адна цi трохкамернымi. Iх цокаль на вынышю 1 м быў выкладзены з камянеў. Верхняя частка пабудоў - глiнабiтная. Як i раней пераважаюць прылады працы з камня i косцi, аднак лiк медных вырабаў павялiчваецца. Знойдзены нажы, шылы, цеслы i iнш.

Гаспадарка старажытных плямен была жывелагадоўчай. У стэпавых раенах у статку пераважалi конi i авечкi. На паселiшчах ямнай супольнасцi знойдзены матыкi, зерняцеркi, церачнiкi, крамяневыя сярпы, аднак земляробства ўступала па ўдзельнай вазе жывелагадоўлi. На познiм этапе плямены старажытнаямнай супольнасцi пачынаюць адцiскiваць сваiх суседзяў-земляробаў. На захадзе яны даходзяць да нiжняга Дуная, паўночна-усходняй Балгарыi i нават Венгрыi. Па ходу свайго рассялення старажытнаямныя плямены сутыкалiся з перадавымi цэнтрамi i садзейнiчалi распаўсюджанню найбольш важных дасягненняў.

На змену старажытнаямнай культурна-гiстарычнай супольнасцi прыйшла не менш буйная катакомбная культурна-густарычная супольнасць, якая датуецца 2000-1600 гг. да н.э. Яна займала значную тэрыторыю ад Дняпра да Волгi. Найбольш паўдневыя помнiкi вядомыя ў стэпавым Крыму, а паўночныя даходзяць да Курска i Ельца. Назву культуры далi сваеасаблiвыя могiльнiкi. Нябожчыкаў хавалi не проста ў ямах, як старажытнаямныя плямены, а ў спецыяльных адгалiнаваннях ад ям (катакомбах), якiя iшлi ў бок ад сценкi ямы. Дно катакомбы пакрывалi вохрай, фарбай, цi высцiлалi чаротам. Шкiлеты ляжалi ў скурчаным стане тварам да ўвахода. Сам уваход закладвалi камянiмi цi дрэвам. Разам з нябожчыкам клалi посуд, упрыгожваннi, прылады працы, зброю.

Паселiшчы катакомбнiкаў размяшчаюцца на рачных мысах цi ў пойме рэк. У паўдневых абласцях людзi пражывалi ў наземных мазанках. У больш паўночных раенах сустракаюцца невялiкiя паўзямлянкi з ачагамi ўнутры. Аснову гаспадаркi складала жывелагадоўля, прычым калi ў Падняпро’i разгадоўвалi пераважна кароў, то ў больш паўдневых раенах у статку пераважала авечка. Сустракаюцца таксама косцi каня. Земляробства пацвяржаецца знаходкамi зерняў проса, каменнымi матыкамi, крамяневымi сярпамi.

Большасць iнвентару выраблялiся з крэмню i камню. Гэта- старанна адрэтушаваныя наканечнiкi стрэл i дроцiкаў, скрабкi, нажы. Асабiста неабходна адзначыць выдатныя каменныя свiдраваннi сякеры, якiя маюць падабенства з цэнтральнаеўрапейскiмi. Шмат прадметаў з бронзы: лiстападобныя нажы, сякеры, шылы, упрыгожваннi. Лiцейная справа была мясцовай. (Рыс.).

Вельмi разнастайны посуд, сярод якога вылучаюцца гаршкi з плоскiм дном. У iх выпуклыя бакi i завужанае горла. Гаршкi - багата арнаментаваныя адбiткамi кручанай вяроўкi, грабеньчатым штампам, ямкамi, наколамi i г.д., якiя складаюць кампазiцыi ў выглядзе зiгзагаў, трохвугольнiкаў, аднак больш за ўсе былi папулярныя колы i спiралi. (Рыс.). Яны адлюстроўвалi касмiчныя ўяуленнi носiбiтаў катакомбнай культурна-гiстарычнай супольнасцi аб сонечным бажастве.

Трэццяя культурна-гiстарычная супольнасць, якая склалася ў стэпу ў другой палове II - пачатку I тыс. да н.э. - срубная. Яна сфармiравалася ў Паволж’i, аднак у апошняй чвэрцi II тыс. да н.э. яе носьбiты рассялялiся на вялiзнай тэрыторыi ад Урала на ўсходзе да Дняпра i Буга на захадзе. Лiчаць, што новая культурна-гiстарычная супольнасць была генетычна звязана са старажытнаямнымi пляменамi. Як i большасць качэўнiкаў, носьбiты зрубнай супольнасцi хавалi сваiх нябожыкаў у курганах, у якiх рабiлi зрубы вышыней у 1 -2 венца, перакрытых накатам. Адсюль i ўтварылася назва культуры. Нябожчыкаў хавалi ў скурчаным стане, а побач з iмi клалi глiняны посуд, а таксама бронзавыя i каменныя рэчы.

Паселiшчы зрубнай культуры сустракаюцца на берагах. Жыллем служылi доўгiя паўзямлянкi плошчай да 160 кв. м. Унутры пабудоў сустракаецца некалькi парных ачагоў, што дазваляе меркаваць аб наяўнасцi ў кожным такiм жыллi некалькiх парных сем’яў. Мяркуюць таксама, што частка пабудовы з’яўлялася нежылой i выкарыстоўвалася для зiмовага ўтрымання жывелы.

У носьбiтаў зрубнай супольнасцi былi распаўсюджаныя гаршкi. Сярод iх вылучаецца два вiда: вострарабрыстыя i слоiкавыя. Першыя ўпрыгожвалiся адбiткамi шнутра, палачкi цi грабенкi. Кампазiцыi на гаршках звычайна былi геаметрычныя: трохвугольнiкi, ромбы i г.д. (Рыс.). Адметнай рысай носьбiтаў зрубнай супольнасцi з’яўляецца высокая ступень развiцця ў i х каляровай металургii. Старажытныя металургi выкарытоўвалi метал, якi паступаў не толькi з Паўночнага Каўказа, але i з Казахстана i Урала.

Вiдавочна, у зрубнiкаў адбываўся працэс абасаблення бронзалiцейнай вытворчасцi, у рамках абшчынага рамяства. Аб гэтым можна меркаваць па пахаванню бронзалiцейшчыка ў в. Калiнаўкi Валгаградскай вобл., разам з якiм у магiлу былi пакладзены две глiняныя формы для сякер i 4 арнаментаваных сапла. Аб вылучэннi бранзалiценай вытворчасцi ў самастойную галiну сведчаць шматлiкiя скарбы бронзавых рэчаў. Сярод iх найбольш паказальным з’яўляецца скраб у в. Сасновая Маза паблiзу ад г. Хвалынска на Волзе. Большасць са знойдзеных тут рэчаў не былi апрацаваныя поўнасцю, на iх захавалiся лiцейныя швы i завусенiцы. Яшчэ адзiн скраб, Барадзiнскi, знойдзены ў Адэскай вобл., ен утрымлiваў каменныя палiраваныя сякеры, булаву, бронзавыя дзiды, срэбныя заколкi i кiнжал. Многiя рэчы, у прыватнасцi, кiнжал i заколка маюць аналогii i Трансiльванii, а булава - у Месапатамii i на Каўказе, што дае падставу датаваць яго XV - XIV стст. да н.э. Знаходкi падобных скарбаў сведчаць аб накапленнi значных багаццяў у адзельных асобаў i перш за ўсе ў пляменных павадыроў.

У зрубную эпоху значна павялiчваецца асартымент бронзавых рэчаў. Зброя прадстаўлена ўтулкавымi наканечнiкамi дзiд i кiнжаламi. З’яўляюцца сякеры-кельты, якiя адрознiваюцца ад звычайных тым, што маюць утулку ў абуховай частцы, таму яны мелi каленчатую рукаятку. З прыладаў працы цiкавыя таксама масiўныя вялiкiя нажы, якiя прымянялiся для высякання хмязняку. (Рыс.).

Гаспадарка носьбiтаў зрубнай супольнасцi была комплекснай. Яна ўключала ў сябе адгонную жывелагадоўлю i земляробства з дапамогай матыкi. У складзе статку пераважала буйная рагатая жывела... Сустракаюцца таксама косткi авечкi, свiннi i каня. А знаходка касцянога псалiя (дэталь конскай збруi) сведчыць аб выкарытоўваннi каня для перамяшчэння.

Аб вылучэннi родапляменнай знацi ў асяроддзi насельнiцтва зрубнай супольнасцi сведчаць не толькi скарбы, але i некаторыя пахаваннi.

Так, у кургане ля в. Ягаднай Куйбышэускай вобл. быў знойдзены ахвярнiк, якi быў акружаны двумя коламi пахаванняў. У пачэсным вонкавым коле знаходзiлася пахаванне павадыра i мужчын-воiнаў, а ва ўнутраным коле - пахаваннi жанчын i дзяцей.

У сярэдняй паласе Цэнтральнай i Усходняй Еўропы ў эпоху бронзы найбольш прыкметнымi былi тшынецкiя i лужыцкiя культуры. Першая iснавала на тэрыторыi, абмяжаванай на захадзе р. Вартай, на ўсходзе Дняпром. Яна датуецца 1450-1100 гг. да н.э. Культура атрымала назву па магiльнiку Тшынец у Польшчы. Паселiшчы тшынецкай культуры - неўмацаваныя, размяшчалiся па берагах вялiкiх i малых рэк. Пабудовы - двух тыпаў: паўзямлянкi i наземныя дамы слупавай канструкцыi. Двумя вiдамi прадстаўленыя i могiльнiкi. У арэалу культуры сустракаюцца як курганныя,(Рыс.) так i грунтовыя пахаваннi пераважна са скурчанымi шкiлетамi. Керамiка тшынецкай культуры разнастайная. Тут сустракаюцца вялiкiя цюльпанападобныя гаршкi, глыбокiя чашы з ножкамi, мiскi i г.д. Грашкi часта арнаментаваныя ў верхняй часцы каменнымi валiкамi i наразнымi лiнiямi. (Рыс.). У iнвентару ўсе яшчэ пераважаюць вырабы з крэмню, камня i косцi. Гэта свiдраваныя i клiнападобныя сякеры, наканечнiкi дзiд i стрэл, скрабкi, нажы, шпiлькi. Вырабы з бронзы яшчэ рэдкiя. Гэта - кiнжалы, шпiлькi, фiбулы са спiнкай з двух спiральных шчыткоў, бранзалеты са спiральнымi завiткамi на канцах, пярсценкi, шпiлькi, розныя падвескi. (Рыс.). Аснову гаспадаркi плямен тшынецкай культуры складалi земляробства i жывелагадоўля.

Вялiкi ўплыў на плямены Цэнтральнай i ўсходняй Еўропы аказала ў канцы эпохi бронзы i ў пачатку жалезнага веку лужыцкая культура, якая склалася ў памiжрэччы Эльбы i Вiслы каля 1200 г. да н.э. на падставе тшынецкай i лужыцкай культур. У далейшым яе арэал паступова пашыраўся, дасягнуў Беларускага Палесся i Валынi.

На раннiм этапе былi характэрныя пераважна неўмацаваныя паселiшчы. Жытлы былi наземнымi слупавай канструкцыi. У самым канцы эпохi бронзы, а галоўным чынам у пачатку жалезнага веку, у лужыцкiх пляменаў паяўляюцца гарадзiшчы, якiя размяшчалiся на мысах цi на пагорках-астанцах.

Найбольш поўна вывучана Бiскупiнскае гарадзiшча, якое датуецца 550 - 400 гг. да н.э. Яно размяшчалася на востраве, умацаваным па краях некалькiмi радамi нахiлена забiтых у дно возера бярвенцаў. Сама пляцоўка гарадзiшча была ўмацавана моцнай драўлянай сцяной. З вонкавага боку да сцяны прымыкала драўляная маставая, якая iшла па перыметру. Упоперак пляцоўкi размяшчалiся II паралельных вулiц. Уздоўж вулiц стаяла больш за 100 драўляных пабудоў, якiя мелi слупавую канструкцыю. Плошча дамоў - 70 кв. м. Кожны з iх дзялiўся на тры часкi: сенцы, вялiкую комнату з ачагом i спальню.

Могiльнiкi лужыцкай культуры, у асноўным, бескурганныя. Пераважаюць трупаспаленнi са змяшчэнням паралельных костак у спецыяльныя глiняныя пасудзiны-урны. Звычайна пахаваннi рабiлiся ў грунтовых ямах. Аднак часта сустракаюцца пахаваннi, у якiх ямы абкладзены камнямi, есць таксама пахаваннi ў каменных скрынях цi ў вялiкiх драўляных зрубах. Курганы ў лужыцкiм арэале рэдкiя. Адзiн з iх, княжаскi, раскапаны ў г. Седлiна. Яго вышыня дасягала 11 м. Унутры насыпа знаходзiлася круглая каменная камера, сцены якой былi ўпрыгожаныя размалеўкай. У бронзавай урне Iталiйскага паходжання былi пахаваны перапаленыя косткi 40-гадовага мужчыны. У двух iншых знаходзiлiся косткi двух маладых жанчын. Iнвентар прадстаўлены шматлiкiм бронзавым посудам i мячом гальштанскага тыпу, якi датуецца VIII ст. да н.э.

Глiняны посуд лужыцкай культуры адрознiваецца вялiкай разнастайнасцю формаў, стараннасцю апрацоўкi i багаццем арнаментацыi. Сярод iх характэрныя бiканiчныя i выпуклабокiя вазы, амфары, розныя кубкi, збаны, мiскi, цюльпанападобныя i яйкападобныя гаршкi. Шмат пасудзiн арнаментавана шышкападобнымi выступамi i баразенкамi. Пазней з’ўяляецца каляровая размалеўка, iнструкцыя, пакрыцце графiтам. (Рыс.).

Аснову гаспадарчага жыцця складалi земляроства i жывелагадоўля. На гарадзiшчы ў Бiскупiне былi знойдзены рэшткi двух драўляных рал. Вырошчвалi проса, пшанiцу, ячмень, жыта, гарох, лен, бабы... Сярод хатнiх жывел галоўнае месца займала буйная рагатая жывела, потым авечкi, свiннi, конi i сабакi. Важную ролю адыгрывала каляровая металургiя, якая грунтавалася на прывазной сыравiне. З бронзы рабiлi сякеры, сярпы, шылы, наканечнiкi дзiд i стрэл, шпiлькi, фiбулы, браналеты i г.д.

У самым канцы эпохi бронзы пачалi з’яўляцца i вырабы з жалеза, якiя iмпартавалiся з усходнеальпiйскiх абласцей. Пазней, ужо на апошнiх этапах iснавання культуры, жалезныя вырабы выраблялi ўжо на месцы.

Пытанне аб этнiчнай прыналежнасцi носьбiтаў лужыцкай культуры канчаткова не вырашана. Адiн час большасць польскiх даследчыкаў лiчыла яе праславянскай, аднак у апошнiя гады гэты пункт гледжання амаль нiкiм не падзяляецца.

У лясной паласе ўсходняй Еўропы i уў эпоху бронзы большай часткаю яшчэ захоўваецца неалiтычны ўклад, якi быў выклiканы адсутнасцю сыравiны для металургiчнай вытворчасцi i слабасцю кантактаў з перадавым поўднем. У самым пачатку эпохi бронзы ў Еўропе распаўсюджваюцца культуры шнуравой керамiкi цi, як iх яшчэ называюць, культуры баявых сякер. Першая назва ўзнiкла ад звычая арментаваць посуд адбiткам шнура, другая - па паўсюднаму распаўсюджанню каменных свiдраваных сякер лодкападобнай формы.

Адной з такiх культур у лясной паласе Усходняй Еўропы была фаццянаўская, якая атрымала назву па могiльнiку ў в. Фаццянава побач з Яраслаўем. Яна iснавала прыкладна з 1800 г. да н.э. да канца II тыс. да н.э. Яе арэал распаўсюджваўся ад Пскоўскага возера на захадзе да Камы на ўсходзе. У iм вылучаюць 5 лакальна-храналагiчных варыянтаў.

Асноўнай крынiцай па фаццянаўскай культуры з’яўляюцца могiльнiкi. Яны грунтовыя, размяшчаюцца на высокiх пагорках цi на берагавых схiлах. Сваiх нябожчыкаў фаццянаўцы хавалi ў могiльных ямах розных памераў. Амаль усе пахаваннi ляжаць у скурчаным стане на правым цi левым баку. (Рыс.). Пахавальны iнвентар прадстаўлены каменнымi, крамяневымi, касцянымi i металiчнымi прыладамi, гiлняным посудам i касцямi. Есць багатыя i бедныя пахаваннi, што сведчыць аб зачатках маемасцi цi сацыяльнай няроўнасцi.

Для фаццянаўскай культуры характэрны кругладонны посуд формаў: бомбападобныя, шарападобныя, рэпападобныя i iнш. Яны ўпрыгожвалiся арнаментам, якi складаўся з геаметрычных элементаў: ромбаў, трохвугольнiкаў, касой штрыхоўкi. (Рыс. 1,2). Вялiкае месца ў iнвентары фаццянаўцаў займалi баявыя свiдраваныя сякеры лодкападобных формаў. (Рыс.)., клiнападобныя крамяневыя сякеры з прышлiфаваным лязом, выдатна адрэтушаваныя наканечнiкi стрэл i дзiд (Рыс), каменныя булавы, касцяныя праколкi, матыкi i г.д. Вырабы з металу сустракаюцца рэдка. Гэта дзiды, нажы, шылы, бранзалеты, пярсценкi, пацеркi. (Рыс.). Спектральным аналiзам вырабаў, а таксама знаходкай пахавання металурга з лiцейнымi формамi даказана iснаванне ў фаццянаўскiх пляменаў уласнай каляровай металургii. Метал паступаў з Сярэдняга Паволжжа.

Фаццянаўскiя паселiшчы вядомы, у асноўным, на Сярэдняй Волзе, дзе яны займалi высокiя пагоркi. На даследаванных помнiках адкрыты чатырохкутныя паўзямлянкi.

Гаспадарка носьбiтаў фаццянаўскай культуры была комплекснаю. Яна ўключала ў сябе жывелагадоўлю, земляробства, паляванне, рыбалоўства i збiранне. Галоўную ролю iграла жывелагадоўля. Гадавалi свiней, авечак, кароў i каней. Жывелагадоўля была стойлавай i прыдомнай.

На рубяжы III i II тыс. да н.э. i ў першай чвэрцi II тыс. да н.э. на ўсей тэрыторыi ўсходняй Прыбалтыкi iснуе культура шнуравой керамiкi i лодкападобных сякер. Паселiшчы гэтай культуры неўмацаваныя, размяшчаюцца на розных пагорках. Пабудовы былi наземнымi слупавай канструкцыi агульнай плошчай да 50 кв. м. Яны складалiся з аднаго-двух памяшканняў з каменнымi ачагамi. Дахi былi двускатнымi.

Могiльнiкi культуры шнуравой керамiкi грунтовыя. Нябожчыкаў хавалi на баку ў скурчаным стане. Пахавальны iнвентар бедны. Сустракаюцца чарапкi шнуравога посуду, лодкападобныя сякеры, крамневыя i касцяныя вырабы, амулеты з зубаў жывел.

Глiняны посуд прадстаўлены рознымi формамi. Сустракаюцца кубкi, гаршкi з валiкамi, лейкападобныя пасудзiны, амфары з вушкамi, мiскi. Найбольш распаўсюджаныя вiды арнаменту - гарызантальныя адбiткi шнура i нарэзны елачны арнамент. (Рыс.) Крамяневы iнвентар характэрызуецца наканечнiкамi стрэл, скрабкамi, нажамi, клiнападобнымi сякерамi. Каменныя лодкападобныя сякеры прадстаўлены ў асноўным сякерамi еўрапейскага тыпу. (Рыс.) З камня выраблялi таксама ўпрыгожваннi. Шырока вядомыя бурштынавыя ўпрыгожваннi: падвескi, пацеркi, пярсценкi.

У гаспадарчай дзейнасцi вядучая роля адводзiлася жывелагадоўлi: на паселiшчах вядомы косцi буйнай рагатай жывелы i авечкi. Аб iснаваннi земляробства сведчаць знаходкi зерняў пшанiцы на паселiшчы Крэйчы (Усходняя Латвiя) i шматлiкiя церачнiкi на паселiшчы Абора I (Латвiя),

Тэма 5: Жалезны век

Негледзячы на тое, што жалеза - самы распаўсюджаны ў свеце метал, яно было даволi позна асвоена чалавекам. Найбольш раннiя жалезныя вырабы, у прыватнасцi, упрыгожваннi, сустракаюцца ўжо ў егiпецкiх пахаваннях IV тыс. да н.э. Аднак метэаарытнае жалеза настолькi рэдка сустракаецца ў прыродзе, што яно не магло задаволiць патрэбнасцi старажытных металургаў. Адной з прычын шырокага распаўсюджання жалеза было тое, што, у адрозненне ад медных i алавяных руд, жалезныя руды амаль паўсюдў сустракаюцца ў прыродзе. У старажытнасцi жалеза здабывалi з бурых жалезнякоў, балотных, азярных, лугавых i iнш. руд. Аднак атрымаць жалеза з руды было вельмi значна цяжэй, чым медзь. Для гэтага была павiнна быць вельмi высокая тэмпература (1528 градусаў) i аднаўленчатае асяроддзе, якiя можна была атрымаць толькi ў спецыяльных печах.

Металургiя жалеза стала магчымай дзякуючы працяглай i развiтой бронзалiцейнай вытворчасцi, у якой ужо прымянiлiся спецыяльныя гораны з прымусовым паступленнем паветру. Гэта стала магчымым дзякуючы вынаходцы мяхоў i соплаў. З iх дапамогаю ў печы павышалася тэмпература i стваралiся ўмовы для хiмiчнай рэакцыi аднаўлення метала. Найбольш старажытны сырадутны горан для атрымання жалеза быў знойдзены на паселiшчы каля возера Урмiя ў Iранскiм Азербайджане i датуецца прыкладна 2800 г. да н.э. Аднак да масавага распаўсюджання чорнай металургii было яшчэ далека. Лiчаць, што сырадутны працэс больш цi менш быў распаўсюджаны ў хетаў не раней XV ст. да н.э. У Еўропе вытворчасць жалеза з’явiлася не раней 1000 г. да н.э. спачатку ў Грэцыi i на Эгейскiх астравах. Каля 800 г. да н.э. грэчаскiя каланiсты прынеслi гэтую тэхналогiю ў Паўдневую Iталiю. Ва ўмеранай зоне Еўропы, у Альпах i прылягаючых абласцях чорная металургiя з’яўляецца каля 640 г. да н.э. Ва ўсходняй Еўропе першыя жалезныя рэчы вядомыя з другой паловы II тыс. да н.э., аднак металургiя жалеза шырока распаўсюджвалася не раней рубяжу VIII-VII стст. да н.э.

Жалеза атрымоўвалi ў печах, якiя рабiлi з гiлны цi камня з наступнай абмазкай глiнай. Яе дыяметр i вышыня дасягалi 1 м. На ўзроўню дна ўстаўлялi паветрадутныя соплы, праз якiя з дапамогаю мяхоў у печ паступала паветра. У шахту печы загружаўся дравесны вугаль i здробленая руда. Гарэнне вугля ў шахце з аднаго боку стварала дастаткова высокую тэмпературу (1100-1350 градусаў), а з другога - аднаўленчае асяроддзе для атрымання жалеза. Адноўленыя крупiнкi чыстага жалеза апускалiся на дно, дзе ўтваралася крыца - камяк порыстага цестападобнага жалеза вагай ад 1 да 8 кг. Атрымаць вадкае жалеза ў такой печы было немагчымым, паколькi для яго плаўкi павiнна была быць тэмпература звыш 1500 градусаў. Атрыманую крыцу неаднаразова пракоўвалi молатам. Гэта была неабходна для ўшчылення порыстага жалеза i выдзялення з яго часцiнак шлака. Атрыманае крычнае жалеза было мяккiм. Яноў два разы ўступала па цвердасцi алавянiстай бронзе. Аднак ужо ў глыбокай старажытнасцi былi адкрыты прыемы, якiя дазвалялi зрабiць жалеза больш цвердым.

Тэхнiчны пераварот, якi быў вызваны распаўсюджаннем жалеза, значна пашырыў уладу чалавека над прыродай. Жалезная сякера i саха з жалезным лемяшом дазволiлi значна павялiчыць плошчы апрацаваных земляў. Паскорылася развiцце рамяства. Адбываюцца змяненнi ў грамадскiм жыццi. Развiваецца рабаўладанне. Для пачатку жалезнага веку ва многiх краiнах Еўропы i Азii характэрна шырокае распаўсюджанне ўмацаваных паселiшчаў - гарадзiшч.

Дата добавления: 2014-01-11