Жалпы сипаты 2 страница. Ал, мифтерде керісінше қатігез мергендер қарғысқа ұрынып, Тәңір тарапынан ауыр жазаға ұшырайды

Ал, мифтерде керісінше қатігез мергендер қарғысқа ұрынып, Тәңір тарапынан ауыр жазаға ұшырайды. Осы ерекшеліктердің себеп-салдары рулық замандағы шаруашылық пен дүниетанымның терең қатпарында жатқандығы мәлім.

«Жапан дүзде, елсіз құба жондарда аң аулап, тіршілік қылған «қара мерген», «құла мерген» «сұр мергендер» – аңшылық замандағы күштілер үстемдік қылған көшпелілердің арман қылған, «үлгі» қылған батырларының бірі... «Жалмауыз кемпірлермен», «жезтырнақтармен», «жалғыз көзді дәулермен» алысқан «қара мергендер», ескіліктегі аңшылықпен тіршілік қылған көшпелі жұрттың, үстем табының үстем санасы бойынша ардақталған: «жігіт болса, осындай болсын!» деген ерлерінің бірі»[19], – деп, С.Сейфуллин дәлелді де дәйекті пікір келтіреді.

Аңшылық кәсіп қанат жайғанда адам бұрынғыдай табиғаттың ырқына мүлгіп, үнсіз көнуші ғана емес, оған қарсы шығушы, игеруші, күресуші, бермесін тартып алушы күшке айналғандығы аңғарылады. Себебі қару-жарақ кәсібі өркендеп, адам табиғат күштеріне ғана емес, өзінің еңбек тәжірибесіне басым сүйеніп, өмір сүретін дәрежеге жеткен. Нақтырақ айтқанда, мезолит дәуірінде технология өрге басып, қарымды садақ пен у пайда болған, аңға ит жүгірткен. Енді бұрынғы топтасқан ұжымдық аңшылық саябырлап, жеке дара жүретін аңшы-мергендер алға шыққан[20].

Фольклордағы аңшы-мерген типінің төркіні осы кезеңге барып тіреледі. Дәлірек айтқанда, аңшылық кәсіп өмірге келгенде, адам мен табиғаттың арасында біршама қарама-қайшылық пайда болып, адам енді дүлей күштермен, әртүрлі қауіпті аң-құстармен күресуші пәрменді қаһарманға айналады. Аңшы рудың тотеміне табынып, күш-қуат алған. Соның салдарынан фольклорда қамқоршы аңның бейнесі өмірге келген. Бұндай қамқоршы аңдар кейіпкерге әрдайым жақсылық жасайды. Мысалы, төмендегі қиял-ғажайып ертектерден осы жайтты аңғаруға болады: «Қасқыр мен жігіт»[21], «Қасқырдың жасаған қамқорлығы»[22], «Зайыт пен мысық»[23], «Қарақұсбай»[24], «Патша мен бүркіт»[25], «Қармақ салған жігіт»[26], «Алтын құс»[27], «Әуезханның қырық ұлы»[28], «Сиқырлы тас»[29], «Аю бала»[30], «Түрт, көрпе»[31] («Бөбекке зар болған бай»), т.с.с.

«Қасқыр мен жігіт» ертегісінде қасқырды соққалы қуған бозбала бөрінің қызына үйленеді. «Қасқырдың жасаған қамқорлығы» ертегісінде қасқыр бас кейіпкерге ғажайып қамқорлықтар жасайды. «Алтын құс» ертегісінде аңшы балаға қоянның, түлкінің, қасқырдың, жолбарыстың патшалары кез болып, достасып, қасына еріп жүреді, таңғажайып істерді жасайды. «Әуезханның қырық ұлы» ертегісінде құмырсқаның, түлкінің патшасы кейіпкерге жәрдем жасайды. «Зайыт пен мысық» ертегісінде Зайытқа мысық жәрдемдеседі, соңынан сұлу қызға айналып, оған тұрмысқа шығады. «Қармақ салған жігіт», «Сиқырлы тас» ертектерінде мысық иесіне керемет байлық сыйлайтын сиқырлы тасты әкеледі, оған тазы ит көмектеседі. Екеуі таласып, суға түсіріп алғанда балық жұтады, балықты қыран бүркіт іліп ап, иесіне әкеп береді де, олар байлыққа белшесінен батады. Кейбір ертектерде аңшы ауыр жағдайға тап болған құсқа қолғабыс жасайды, соның қарымтасына ол аңшыға көмек етеді. Мысалы: «Қарақұсбай», «Патша мен бүркіт», т.с.с. ертектерде жаралы құсқа жасаған достығы үшін қарақұс пен бүркіт адамға қазына тарту етеді. Бұл шығармалардағы аң мен адамның достығы кездейсоқ болып көрінеді, өйткені, көркем фольклорда ежелгі тотемдік ұғым поэтикалық тәсіл қызметін атқарады. Аңның адамға көмегі – адамның жасаған жақсылығына қарымтасы деп түсініледі. Ежелгі сенім бойынша тотем бүкіл руды, тайпаны қорып жүреді, егер аңшы жыртқыш хайуанмен айқаста тотем көмектеспесе, сәттілік болмайды. Өйткені, ол рудың әр мүшесін қорғап-қолдап жүреді. Сол себепті әрбір аңға, жолға, жорыққа шыққан адам рудың тотеміне сыйынады. Оны өзінің иесі, киесі деп біледі. Сондықтан ертегіде қамқоршы аңдар адамға ғажайып шарапат жасағаны туралы суреттеліп, көне дәуірдің тынысы бізге жеткен.

Енді аңшы-мергендердің мифтегі бейнесіне көңіл бөлейік.

Ұшқан құс, жүгірген аңды құтқармайтын, дүниедегі күллі хайуанды жоймақ болған Жайық мергенді Тәңір жазалап, «Жер бетінде жөндеп өмір сүре алмадың, енді жер астында өмір кеш, түбір-тамырлармен қоректен!»– деп, ауыр үкім шығарған екен дейді[32]. Ал, атқан оғы жерге түспейтін Дондұғұл мен Дуайсоқыр деген қанішер мергендерге қаһарланған Құдай олардың біреуін суырға, енді біреуін құндызға айналдырған деседі.[33] Жұлдызға да айналған мерген бар. Үш арқардың қыр соңынан түскен тасжүрек Көгедай мергенді Тәңір жұлдызға айналдырған, арқарлар мен тазы итін де жұлдыз болдырып жіберген деген сюжет түркі-моңғол халықтарының бәріне ортақ таралған.[34] Қатігез аңшы киіктің жыл сайын туған төлін аулап, соңында қысыр қалған кәрі киіктің өзін құртпақ болғанда қарғыстан қара тасқа айналады[35]. Кейде «сайды қан, ойды жын сасытқан» қу шоқай киген қу мерген маң далада көзі бұлдырап, бөкенге шатастырып, бөкенжарғақ киген өз інісін атып ап, қан жылайды. Ол жайында «Бөкенжарғақ» деген сыбызғыда зарлы күй тартылады[36].

Мінеки, бұл мысалдардан табиғат пен адамның арасындағы теңдікті бұзушы аңшы-мергендер миф жанрында жазаға ұшырайтынын білдік. Ақиқатында, мифтің мақсаты ру-тайпада қалыптасқан киелі қағида-ережелерді бұзбаудан сақтандыру, ал оған қарсы келушілерді ауыр жаза күтіп тұрғанын көрсету[37].

Түйіндеп айтқанда, аңшылық дәуір халық мұрасының қатпарларында өз бедерін айқын салғандығы анық көрінеді. Мұны аңшы-мерген бейнесінен, оның қай жанрда қалай суреттелгенінен көруге болады. Ежелгі мифте ру-тайпалық сенім мен түсінікті бұзған адам ауыр жазаланады. Сол себептен мифтерде аңшы-мергендер сазайын мықтап тартады. Өйткені, фольклордағы ең көне жанр – миф рудың, тайпаның құпия шежіресі әрі байырғы киелі ұғымдарды орнықтырушы. Ал, мифтен кейін туған хикая мен ертек әлеуметтің тіршілігіне зор ілгерлеушілік әкелген, адамның биологиялық эволюциясын жаңа сапалық деңгейге көтеруге үлес қосқан аңшыларды асыра мадақтайды. Алғашқы қауымдағы мифологиялық сенімге тұңғыш көлеңке түсірген – аңшылық кәсіп. Әлбетте, көне дүниетанымды бір ғана аңшы-мерген емес, мыңдаған жылдар, жүздеген ғасырлар, әрқилы әлеуметтік-қоғамдық құрылыстар мен құбылыстар бірлесіп ығыстырғаны мәлім.

§2. Мал шаруашылығына байланысты фольклор

Малшылық – негізінен мезолит-неолит дәуірінен бастау алған жабайы аңдарды үй жануарына айналдырып, қолға үйрету ісі жүзеге асқан соң, мал түлігін бағу, өсіру, тұқымын сапаландырумен шұғылданатын өндіруші шаруашылықтың бір түрі[38]. Фольклордың көне синкретті сипаты еңбек-кәсіпке, тұрмысқа қатысты халық шығармашылығын саралағанда айқын байқалады. Атап айтар болсақ, малшылық кәсіпте фольклор тікелей еңбек процесін ұйымдастырушы, көмекші ретінде утилитарлық-практикалық қызмет орындап, ғұрыппен тұтастықта өмір сүріп отырған.

Бұнда айтылатын сөздер адамның эстетикалық сұранысы үшін емес, тұрмыс-тіршілігінің талабынан туған. Оларды қарапайым шаруа тұрмыс-тіршілікте қолданып жүргенімен, арғы тегінде сөз қуатына деген сенім бар. Айтылу табиғатында тылсым күштерге жалыну, тілену, сұрану, өтіну, мінәжат ету, жалбарыну сарыны анағұрлым басым.

Бірер мысал келтірейік: іркіт пісіп, май түсірерде, сабаның бүйірін толқығанда:

Бисмилла,

Қарын-қарын май түс,

Астау-астау май түс,

Бүйен-бүйен май түс! –

деп айтылады.

Немесе мал қораға келмей, далаға түнеп қалса, «қасқырдың жағын байлау» рәсімін жасау үшін «Түнемедегі маңыраманы аман сақта, Құдайым, ұлыманың аузын будым!», – деген сөздерді айтып, қайшының аузын жіппен байлап, оң босағадағы керегеге іліп қояды[39]. Ал, қой қырқып жатқан науқан кезінде қырықтық қайшыны иесіне қайтарып бергенде бір шүйке жүнге орап, «Мұны мен емес, жер беріп отыр»[40] деген сияқты сөздерді айтады.

Мал шаруашылығына байланысты фольклор да көп жағдайда ырыммен бірге жүретіні байқалады. Жоғарыда келтірілген мысалдар соны айғақтайды. Бұл ырымдар, әдетте, сол түліктің бір қасиетіне байланысты болып келеді де, белгілі бір істі атқаруда қолданылады, содан соң тілек, қалау, я болмаса жалыну, жалбарыну түріндегі сөз айтылады. Сөздер өлең түрінде де, проза түрінде де айтыла береді. Егер осы сөздердің қандай жағдайда, неге байланысты айтылатынын ескерсек, онда мынадай жүйелілікті аңғарамыз: мал төлдегенде, мал ауырғанда, малды өрістен шақырғанда, сауғанда, көшіп, малды айдағанда, жүн қырыққанда, мал төлінен жерігенде, т.б. Мұндай жағдайларда айтылатын сөздерде малды еркелетіп қастерлеу, мадақтау, оған жақсылық тілеу, өтініш айту, немесе жалыну, кейде малды қорқыту секілді мән-мағына болады. Сөздер әр түлікке әр басқа, оның қасиетіне, мінезіне байланысты қолданылады да, сол түліктің атқаратын міндетін сипаттайды. Мұндай сөздерден елдің төрт түлікке, оның әрқайсысына деген көзқарасын байқауға болады, сол түлікке қатысты еңбектің түрін, оның шаруашылыққа қаншалықты қажет екенін көруге мүмкіндік бар. Сонымен қатар бұл өлеңдер мен әңгімелерде мал адамға, бір жағынан көмекші, қолқанат болып көрінсе, екінші жағынан, адамды жарылқаушы болып көрінеді, бірақ ол үшін әр түліктің иесіне жалынып, жағу керек. Міне, осыдан барады да, Шопан атаға, Жылқышы атаға (Қамбар атаға), Ойсыл қараға, Зеңгі бабаға, Шекшек атаға арнап тілек айтылады, адамдарға не қажет екені саналады. Әдетте, бұл өлеңдерде әуелі әр атаға сипаттама беріледі, олардың ерекшеліктері сөз болады, сонсоң адам не тілейді, сол айтылады. Жалпы, осы түлік иелеріне арналған өлеңдерде мал баққан қазақ жұртының ауқатты өмір, дәулетті тұрмыс туралы арманы, өзіне қажетті малдың «идеалы» айқын көрінеді. Мәселен, «Шопан атаға» деген өлеңде былай делінеді:

...Атың жақсы, Тәңірім,

Мен бір тілек тілейін.

Сұрағанда, бергеніңді білейін...

Ай мүйізі шақпақтай,

Шүйделері тоқпақтай,

Тегене құйрық қошқарлы,

Малды берсең, қойды бер[41]...

Сол сияқты «Жылқышы атаға»[42], «Ойсыл қараға»[43], «Зеңгі бабаға»[44], «Шекшек атаға»[45] өлеңдері жоғарыда айтқан ойымызға – жақсы дәлел. Міне, «Жылқышы атаға» мынадай тілек айтылады:

Шаруаның бір пірі – Жылқышы ата!

Тілегенде, өзің бер, ақтан бата!

Үйір-үйір жылқыны шұрқыратып,

Ойдан-қырдан арқансыз әкеп, мата!...

...Тағы бір тілек тілейін,

Шын бергенің білейін,

Өңкей ала, шұбардан,

Жал-құйрығы шұбалған

Айғыр берсең байсалды,

Үйірі толған байталды,

Өңкей мама биемен,

Сауған сайын иіген[46].

Ал, «Ойсылқараға» былай деп жалынады:

Шаруаның бір пірі – Ойсылқара,

Түйені өсір жарылқап, болып пана!

Ит-құс, пәле, індеттен аман сақтап,

Топ-топ болып көбейсін аруана!

Және бір тілек тілейін,

Бергеніңді білейін,

Қотанға сыймас түйе бер,

Түйе берсең, үйе бер!

Жатқан жері даладай,

Азу тісі қаладай,

Екі өркеші баладай,

Қаршылдаған бурасы,

Жалбыраған шудасы,

Жібектен болсын бұйдасы[47].

Осылай тілек айтумен бірге бұл өлеңдерде сол түлікке «мінездеме» беріледі. «Сәйгел тисе, мөңкіген, Оқыра тисе, жөңкіген, Алабас жіп естірген, Мұрнын тура тестірген», - деп, сиыр малының мінезін көрсетсе, ешкінің мынадай мінезін ашады:

...Ауыл көшіп қонғанда,

Өрегенін қайтерсің.

Бөрі бақыр келгенде,

Көрегенін қайтерсің.

О бөріні көргенде,

Ысқырғанын қайтерсің.

Құйыршығын бұтына

Қыстырғанын қайтерсің.

Бөрі ала қашқанда,

Бақырғанын қайтерсің.

«Ойбай, ием, кеттім, – деп,

Шақырғанын қайтерсің?!»[48].

Ал, енді өмірдің әр алуан жағдайында, сондай-ақ малдың кейбір «мінез көрсетіп», ойлағандай болмаған тұстарда, я болмаса малдан бір нәрсе аларда айтылатын сөздер – өзінің мән-мағынасы жағынан төрт түлік иелеріне айтылатын тілектермен үндес, әрі бұлар, көбінесе ырыммен бірге айтылады. Мәселен, биені сауарда ол тыныш тұрып, жақсы иіп, желіндегі сүтті толық сарқу мақсатында мынадай тілек айтылады:

Құру, құру, тор бием,

Басқасынан зор бием.

Жатырмысың жатырқап,

Келіп тұрған өз иең.

Ақ арқанмен күнделеп,

Бауырыңа барайын,

Құлыныңды салайын.

Түскен кезде мейірің,

Қайта тартып алайын.

Құру, құру, сал бием!

Құру, құру, көк бием,

Ақ сүтіңді төк, бием.

Саған күнде салмайын,

Шошындырып алмайын.

Сауырыңнан сипайын,

Құру, құру, сал бием!

Құру, құру, момыным,

Құлыншағың балакер,

Бауырыңа ала бер,

Құру, құру, сал бием![49].

Сол секілді қой жерісе, төлін алғызу үшін телігенде айтылатын сөз мынадай болып келеді:

Түбiбейке, қойым, түбiбейке,

Төйке, қойым, төйке.

Ала ғой, қойым, ала ғой,

Бауырыңа сала ғой.

Таласы жоқ басқаның,

Өзiңнен туған бала ғой.

Иiсi бөтен дегенiң,

Қозыңа жапқан жала ғой.

Иiскеп жатыр қарашы,

Мына қой мен ана қой.

Бауырына енеңнiң,

Қорықпай, қозым, бара ғой!

Түбiбейке, қойым, түбібейке.

Төйге, қойым, төйге.

Түшiркенiп иiскеуге,

Келмей тұр неге ерiнiң?

Екi көзiң шатынап,

Осынша неге жерiдiң?

Емiзбесең күнi бойы,

Сыздамай ма желiнiң?

Ақылға, сiрә, көнбейтiн,

Момақан қойым, не білдің?!

Секiлдi бесiк тербеген,

Ұқсайсың бейне келiнiм.

Сөзiмдi ұқпай, кергiп ең,

Ауыздан жiппен керiлдiң.

Желiккен шөбi бар ма еді,

Жайылған сенiң жерiңнiң.

Түбiбейке, қойым, түбiбейке,

Төйге, қойым, төйге.

Аш кенедей қабысып,

Қозың қалды талықсып.

Шөпек қағып жатыр ғой,

Бауырыңа жабысып.

Басқа қозы мәз боп жүр,

Енесiне табысып.

Есiң шығып сен тұрсың,

Нәрестеңмен қағысып.

Жетiмнiң күнi елестеп,

Қабырғам кеттi-ау қайысып.

Пейiлiңдi жырмен табам деп,

Жағым да қалды қарысып.

Түбібейке, қойым, түбібейке

Төйге, қойым, төйге[50], –

деп әндетіледі.

Осы мысалдардағы «төйге» сөзінің қайталануы бекер емес. Қазақ фольклорының құрамында «төйгелеу жыры» болған, бірақ ол ұмытылған деп есептеліп жүретін. Мысалы, зерттеушілер ондай жырдың үлгісі сақталмаған деп, ол туралы пәлендей бір ғылыми пікір, тұжырым айтпайды, тек болған деумен шектеледі. Белгілі этнолог Х.Арғынбаев бұл жайында «саулық төлінен жерігенде... аузына кергіш салып көгендеп, бауырына қозысын бос жібереді, керек болса, «тубяй-тубяй» деп өлең айтып, арбаумен көндіреді»,- деп жазады[51]. Ал, фольклортанушы Б.Уахатов: «Төрт түлік туралы өлеңдердің ішінде қозысынан жеріген қойларды арбап, көндіру үшін айтылатын «тубяй-тубяй» сияқты халық өлеңдері де болған. Алайда, бұл өлеңдер тым ерте замандарда туып таралғанымен, біздің дәуірімізге жетпей, ұмытылып кеткен»[52], – деп, өкініш білдіреді. Бірақ осы телу жырының небір үлгілері Моңғолия, Қытайда өмір сүретін ағайындардың арасында күні бүгінге дейін сақталып келгендігі дәлелденіп отыр. Соңғы жылдарда Моңғолиядағы қазақтардың арасында жүргізген экспедициялық зерттеу кезінде төйгелеу жырының көптеген үлгісі әуенімен бірге жазылып алынды[53].

Бұл жыр туралы алғаш рет этнограф Б.Хинаятұлы «Төйгелеу – төрт түліктің төліне қатысты көне ғұрып»[54] деген мақала жазып, осы шығарманың моңғол, тува, қырғыз халықтарындағы нұсқаларына салыстыру жасады. Төйгелеу жырын төмендегі жайттарға байланысты орындалатыны анықталды: а) енесі өз төлінен жерісе, соны алғызу үшін; ә) жетім қалған төлді басқа саулыққа алғызу үшін; б) төлі өлген саулыққа бөтен төлді алғызу үшін.

Малшылардың айтуынша, бұлай етілмесе, не жетім төл ашығады, немесе төл ембеген енеліктің емшегін сүт керіп, ол желінсау ауруына шалдығады. Осындай практикалық себептерге байланысты төйгелеу жыры пайда болса керек. Біз бақылау жасағанда анық болғандай, бүгінгі қазақтар төйгелеу жырын тек қой-ешкіге бағыштап, орындап отыр. Қойды төйгелесе, ешкіні шөрелейді екен. Сиырды әукеулейді. Мәлімет берушілер ерте кезде сиыр, түйе, жылқыға арналған бұндай жырлардың болғандығын айтады. Сиырды телу жырының бір нұсқасы ҚХР Шыңжанда шығатын «Мұра» журналында жарияланды. Ал, моңғолдарда інгенге ботаны телу жырының мәтіні сақталып қалған[55].

Телу ғұрпының жыры малдың құлағына жағымды әсем әуенмен, қуатты сөзбен әсер ету арқылы оның аналық түйсігін оятып, мейірімін қоздырып, жас төлді жатсынбай қабылдауына бағытталады. Бұл рәсімге малшы қауым сыбызғы, қобыз, домбыра секілді музыкалық аспаптарды да орайлы пайдаланған. Әсіресе, түйе малы әуенге еліткіш, сезімтал, балажан. Сондықтан да Еділ қалмағы ботаны телігенде ай туар сәтте інгеннің бұйдасын саусағына іліп ап, аспапта «Бобон божуухай» (Боташым, ботақаным) сазын ойнайды. Жиналғандар «Жәңгір» эпосының әуенімен төйгелеу жырын орындағанда інген әуенге елітіп боздап, көзінен жасы мөлтілдеп, ботаны бауырына басып, емізе бастайды екен. Ғалым Т.Г.Борджанова бұл жырды «песни-заклинания»[56] деген жанрға жатқызып отыр. Қазақта бұндай жосын ерте кезде болғанымен, бізге мәтіні жетпей қалған. Тек қана «Нар иген», «Бозінген» секілді күй аңызында осы ғұрыптың ұшқыны қылаң береді. «Нар иген» күйінің шығуына өз ботасының ешбірін де емізбей, өлтіре берген он алты жасар тасбауыр інгенге қарт күйші домбыра тартып, исіндіріп, жас төлін алғызған ғажайып оқиға негіз болған деседі[57]. Тағы бір осыған ұқсас оқиға жайында М.Ж.Көпейұлы: «...бір бозінген ботасын алмай жеріп... сол баяғы Кетбұға...домбыраның күйімен шертіп, інгенді есінен тандырып, мас қылып, бозінген әулігіп, елтіп, ботасын алған екен. Сонан сол күй «Бозінгеннің күйі» атанған»,– деп жазады[58].

Мәлімет берушілер «түйенің құлағына домбыра ойнағандай» деген тіркестің арғы мәнісі ботаны телігенде інгеннің құлағына күй тартатын салттан қалған сөз деп түсіндіреді. Сондай-ақ жеріген інгенге әйел адамды теріс қаратып мінгізіп, ауылдан ауылға жетелеп, әбден шаршатып, содан соң ботаны телитіндігін айтады[59].

Ал, төйгелеу жырын орындағанда алдымен телінетін төлді саулықтың артына үйкеп, содан шонданайына шарананың қалдығын немесе уыз сүтін сауып, жағу арқылы енесінің өз иісін сіңдіруге тырысады. Сонымен бірге төлдің құйрығына тұз ерітіндісін құйып, ащы бүркіп, енеліктің төлді жалауға құмарлығын арттырады. Осы әрекеттерді жасап, төлді саулықтың бауырына салып, емізе отырып, төйгелеу жырын баяу, қоңыр, елжіреген созылыңқы әуенмен, өтінген сыңайда орындайды. Біздің ел аузынан жазып алған төйгелеу жырының бір үлгісі төмендегідей:

Төйге, төйге, төйге,

Жаман қойшы бағыпты,

Жаңылыс қозы салыпты,

Төйге, төйге, төйге.

Ала ғой, қойым, ала ғой,

Өзіңнен туған бала ғой,

Төйге, төйге, төйге.

Жусан жесең жуып бер

Изен жесең иіп бер,

Төйге, төйге, төйге.

Ала ғой, қойым, ала ғой,

Бауырыңа сала ғой,

Өзіңнен туған бала ғой!

Төйге, төйге, төйге[60].

Жырдың қайырмасындағы «төйге» одағайын көтеріңкі екпінмен үстемелеп, үдетіп, ерекше мән беріп, мәнерлеп орындайды. Моңғолдар бұл одағайды «тойг» немесе «тайг», буряттар «тээгэ» деп атайды. Қытайдағы қазақтар «төйгемен» қатар «түбібейке», «түббей-түббей», кейде «төйке-төйке», «төйт-төйт» деген сияқты одағайларды қолданатыны байқалады. Қырғыз тілінде мал шаруашылығына қатысты «тувөй» деген магиялық сөз бар. Ол туралы «Қырғызша-орысша сөздікте» «тувөй – этнографиялық сөз, қой ауруын емдеген емшінің арбауы осы сөзбен аяқталады»,– деп жазылған[61].

Түйіндесек, бұл жырдың түрік-моңғол тектестердің бәрінде ортақ болуы оның тым ежелгі дәуірде пайда болғандығының айғағы болса керек.

Жырдың мәтінінен анимистік, магиялық наным-сенімдердің сілемін байқау қиын емес. Байырғы дүниетанымның ықпалымен төйге жырын орындаушы малдың рух-иесінің қаһарынан қаймығатындықтан алдымен бөтен қозыны зорлап теліп отырған «кінәсін» мойындап, бұл жайттың «жаман қойшының» салғырттығынан болған себеп-салдарын түсіндіріп, ақталып отыр. Одан кейін «жаңылыс қозы» кездейсоқ салынған деп малды уақытша алдарқатып, жұбатып, райласуға шақырады. Кейде «иісі бөтен дегенің, қозыңа жапқан жала ғой»,- деп куәландырады, «емізбесең күні бойы, сыздамай ма желінің?»[62] деп түсіндіріп, азғырады. Ал, келесі шумақтарда төйгелеуші түпкі мақсатына тура көшіп, «өзіңнен туған бала ғой» деп ашық айту арқылы сендіру, көндіру шараларын жасай бастайды. Қойға өзі аса сүйіп ұнататын дәмді, нәрлі жусан, изен шөптерін жегендігін еске салып, енді ақ сүтін төлге иіп беру міндеті екендігін ұқтырып, үгіттейді. Одан әрі:

Дата добавления: 2015-06-04