Студопедия

КАТЕГОРИИ:


Архитектура-(3434)Астрономия-(809)Биология-(7483)Биотехнологии-(1457)Военное дело-(14632)Высокие технологии-(1363)География-(913)Геология-(1438)Государство-(451)Демография-(1065)Дом-(47672)Журналистика и СМИ-(912)Изобретательство-(14524)Иностранные языки-(4268)Информатика-(17799)Искусство-(1338)История-(13644)Компьютеры-(11121)Косметика-(55)Кулинария-(373)Культура-(8427)Лингвистика-(374)Литература-(1642)Маркетинг-(23702)Математика-(16968)Машиностроение-(1700)Медицина-(12668)Менеджмент-(24684)Механика-(15423)Науковедение-(506)Образование-(11852)Охрана труда-(3308)Педагогика-(5571)Полиграфия-(1312)Политика-(7869)Право-(5454)Приборостроение-(1369)Программирование-(2801)Производство-(97182)Промышленность-(8706)Психология-(18388)Религия-(3217)Связь-(10668)Сельское хозяйство-(299)Социология-(6455)Спорт-(42831)Строительство-(4793)Торговля-(5050)Транспорт-(2929)Туризм-(1568)Физика-(3942)Философия-(17015)Финансы-(26596)Химия-(22929)Экология-(12095)Экономика-(9961)Электроника-(8441)Электротехника-(4623)Энергетика-(12629)Юриспруденция-(1492)Ядерная техника-(1748)

Жалпы сипаты 3 страница




 

Сауырына тұз жақтым,

Арқасынан жалашы.

Басқа қойды қарашы,

Сүтке тойып қасында,

Ойнақтап жүр баласы [63]...

 

Немесе:

Аш кенедей қабысып,

Қозың қалды талықсып.

Шөпек қағып жатыр ғой,

Бауырыңа жабысып.

Басқа қозы мәз боп жүр,

Енесіне табысып[64], -

 

деп әндетеді.

Жеріген қойға басқа балажан саулықтарды үлгі етіп, соларға еліктеп, түзелуін қалайды. Сонымен бірге төлдің арқасына тұз жаққанын хабарлап, дәніктіріп, қызықтырмақ болады. «Аш кенедей қабысқан» тірі жетім қозы мен сүтке тойып ойнақтап жүрген тоқ қозыны салыстырып, жанашырлыққа үндейді.

Төйгелеу жыры, негізінен, осындай жаймашуақ қалыпта малды алдау, үгіттеу, азғыру, өтіну, түсіндіру сипатында айтылғанымен, кейбір жағдайда ұрсу-жекіруге де барады. Мысалы, «өз балаңнан жерісең, өз басыңа көрінсін!»[65], тағы бірде «екі көзің шатынап, осынша неге жерідің?», «желіккен шөбі бар ма еді, жайылған сенің жеріңнің?!»,- деп өз қозысынан жеріген саулықты қатаң айыптап, ұрсып, қарғайды. Ал, біз жазып алған келесі бір мәтінде «Өз балаңнан жаңылма, керегеге таңылма!», «Алмасаң, таңам алты күн, жерісең, таңам жеті күн»[66] десе, басқа бір нұсқада «сөзімді ұқпай жеріп ең, ауыздан жіппен керілдің» деп дөңайбат жасап, ескерту жасап, қорқытпақ болады.

Бұған көнбесе, ауыр жаза қолданатынын ашық айтады. Ол үшін телу жырын айтушы жәй шопан емес, байдың баласының атынан сөйлеп, сес көрсетіп, қаһарлы үкім шығарады:

 

Бай баласы Башақан,

Қой баласы қошақан.

Өз қозыңнан жерісең,

Таяқпенен асатам...

Үйшік жаққа барайын...

Алмай қойсаң аузыңа,

Кергіш ағаш тағайын,

Көзіңді жіппен таңайын[67],–

 

дейді зекіріп.

Расында, шопандар төйгелеу жырын орындау кезінде көндікпеген асау саулықтың мұрнын тесіп, шуда жіп өткізіп, қозыға байлап қоятын, тепкіленіп көнбей қойса, керегеге арқанмен мықтап таңып тастайтын, аузын керіп қоятын. Бізге мәлімет берушілер «қазақ халқы киіз үйді аса қастерлеп, оның керегесін ерекше кие тұтады. Керегеге: 1) қылмыскер еркекті; 2) қар әйелді; 3) төлінен жеріген саулықты таңып, жазалайды. Олар сонда оңай түзеледі» дейді[68]. Малшы қауым малдың өз төлінен жерігенін жаман ырымға балайды, себебі бұндай оқиға өрши берсе, лезде желінсау ауруы етек алуы мүмкін. Сондықтан халық көктемде мал төлдеген шақта саулық өз төлінен жерімес үшін әртүрлі жора-жосындар жасайтын болған. Ол үшін алғашқы қоздаған қойды туысымен қасқырдың қураған бас сүйегіне сауып, оны қораның құмдығына іліп қояды. Осы ырымнан кейін мал өз төлінен жерімейтін көрінеді[69]. Сондықтан да «өз балаңнан жерісең, өз басыңа көрінсін!» деп бұл кесапаттың әрі қарай жайылмай, тыйылып қалуын тілеген малшы қауым сөздің қуатына иланып, дөңайбат жасап, зекіреді.

Тағы бір ерекше ескертетін мәселе, інгенді, биені телу жырының мәтіні бізге жетпесе, сиырды телу жырының бір нұсқасы ғана әзірге белгілі болып отыр. Түйе, әсіресе, жылқы малы оқыс жағдай болмаса, өз ұрпағынан албаты жери қоймайтыны да белгілі. Сол себептен осындай жырлар халық арасында көп айтылмағандықтан бізге жетпеуі де ықтимал. Әдетте, будандаспаған таза қазақы тұқымды қой-ешкі кірпияз, асау, жатырқағыш, бөтен төлді ешқашан емізбейтін, мың қозының ішінен өз қозысын іздеп табатын балажан, зерек, иісшіл, сол себептен өз қозысына қандай бір бөгде жайсыз иіс-қоңыс жұқса, өте-мөте жерігіш болып келеді. Көктемде мал төлдегенде шопандар біз айтып отырған қолайсыз мәселеге жиі ұшырап жатады, сондықтан осындай практикалық-утилитарлық себептерге байланысты төйгелеу жырын орындау қажеттілікке айналған деуге болды. Ал, сиыр малы жиі болмаса да, әредік-әредік өз төлінен жеритін оқиғалары кездеседі.

Сиырды телу жыры былай:

 

Аухау, аухау, жануар,

Иеңде сенiң бағы бар.

Тас емшегiн жiбiткен,

Тар құрсағың кеңiткен,

Бұзауың сенiң тағы бар.

Мекiренiп иiскешi,

Кезiң келдi сауылар.

Бұзауың неткен сүйкiмдi,

Келте танау, жағы бар.

Аухау, аухау, жануар.

Өзiңнен туған балаға

Қарамасаң бола ма?

Елжiретiп жүректi,

Емiзбесең бола ма?

Саған ақыл айтам деп,

Алып қалдым қораға.

Ақылыма көнбесең,

Дайын тұр киiз қолаба.

Мұндай салсаң қиғылық.

Аталыққа жолама!

Зеңгi бабам аруағы

Менi салды жораға.

Аухау, аухау, жануар.

Аухау, аухау, сиырым,

Сезiмi күштi миының.

Зеңгi бабам ұрпағы ең,

Төркiнiңе сыйындым.

Шаранаңды сүртейiн,

Былғанса да киiмiм.

Аухау, аухау, жануар[70].

 

Бұл жырдың да төйгелеу жырымен үндес екендігін байқаймыз. Алдымен сиырды мақтау («иеңде сенің бағы бар»), одан алдарқату, түсіндіру, үгіттеу сарындары байқалады. Одан кейін қорқыту, зекіру («мұндай салсаң қиғылық, аталыққа жолама!»), тіпті, бопсалау байқалады («ақылыма көнбесең, дайын тұр киіз қолаба»). Жырдың соңы Зеңгі баба аруағына сыйынумен аяқталған. Бұнда айтылған қолаба – жұмырбасты шоқпар тәрізді басына киіз оралған ағаш құрал. Оның көктоқал деген түрі де бар[71]. Егер сиыр бұзауын алмай қойса, онда оны малшылар шұңқыр жерге жатқызып, үйелетіп, артынан қолабаны сұғатын болған. Бұл әрекеттен соң сиыр «бұзаулаған екенмін», – деп, аналық туу түйсігі қайта оянып, бұзауын емізетін. Сондықтан да орындаушы қолабаны еске салып, қорқытпақ болғаны байқалады.

Сонымен, төлді енесіне телу салтында айтылатын жырларда әсерлі әуен, сиқырлы сөз, күрделі ғұрыптық әрекет – үшеуінің тұтас күйінде болуы оның фольклордың синкретті дәуірінде туған көнелігінен хабар береді. Зерттеп отырған мәтіндерді өзара салыстырғанда олар бір-біріне ұқсас боп, бірегей сипат алып, тұтастанып, әлдеқашан тұрақты жанрға айналғандығы байқалып отыр.

Жалпы, мал шаруашылығына қатысты фольклордың қатарына төрт түліктің әрқайсысына бағышталған арнаулы сөздер де жатады. Малды шақырғанда, топтап айдағанда, жуасытқанда, бір сөзбен айтқанда, малды бағындырғанда әр түліктің ерекшелігіне, қимыл-қозғалысына, мінез-құлқына, дауысына байланысты ерте заманда-ақ алуан түрлі одағай сөз пайда болған да, қолданысқа енген. Бұлардың да түп төркіні – сөздің магиялық күшіне сену. Ондай одағай сөздер алғашқы малдарды қолға үйрету барысында дүниеге келіп, бірте-бірте тұрақталып, дәстүрлі сипатқа ие болған, өзгерген, дами келе бізге жеткен.

Ғалымдардың айтуынша, бұл одағайлар малды бағындырғанда сигнал ретінде қолданылып, малдың көру, есту, иіс-дәм сезу, тітіркену ағзаларының біріне немесе бәріне әсер ету арқылы шартты рефлекс пайда болдырып, хайуанның белгілі дағдыға қалыптасуына әсерін тигізіп, түйіндеп айтқанда, тікелей еңбекті ұйымдастыру функциясын атқарған[72].

Алғашқы қауым адамы жанды-жансыз әр нәрсемен сөйлесуге, келісімге келуге болады, тек соның тілін таба білу керек деп ойлаған. Малды шақыру, айдау, бағындыру сөздері анимистік наным-сенімге негізделіп, әу баста малмен немесе мал иесімен тілдесу, мәміле жасасу мақсатында пайда болса керек.

Бір айта кететін мәселе, бұндай одағай сөздер тым қысқа болса да, алғашқы қауым кезіндегі әртүрлі көне наным-сенімге байланысты туғандықтан олар әртүрлі ырымдармен байланысты болып келеді. Мысалы: қой өздігінен туа алмаса, оны шалқалатып жатқызып, бір адам алдыңғы сирағынан, келесі адам артқы сирағынан ұстап, алма-кезек аунатады. Бірінші адам: «Оң ба, теріс пе?» деп қайталаған кезде, келесі кісі «Оң, оң» деп жауаптасады. Содан соң бір адам қозының аяғынан ұстап, суырарда «шым-шым, шым-шым!» деген жалбарынуды айтады[73]. Міне, бұл сөз өте қысқа болғанымен халықтың салтында ұзақ өмір сүріп келе жатқан дәстүрлі тіркес. Моңғол малшылары да осындай рәсімді жасап, төлді «сөөг, сөөг, сөөг, эм дом, эм дом»[74], – деген сөзді айтып, суырады екен.

Ал, бақташы қауым малды бағындыру үшін айтатын көптеген сөздер қадым заманда қалыптасқаны анық. Белгілі этнограф Х.Арғынбаев: «Мұндай сөздер, әдетте, қосарланып, қайта-қайта айтылуымен бірге малды белгілі қимыл - әрекетімен сол сөзді тыңдап, орындауға үйретеді»[75],– деп жазады.

Мысалы, малды шақырғанда: жылқыға құрау-құрау (моһ-моһ), сиырға ауқау-ауқау (әукім-әукім), түйеге көс-көс, қойға пұшайт-пұшайт, ешкіге шөке-шөке (шөре-шөре); айдау не қайтару үшін: қойға шәй-шәй, ешкіге шек-шек, сиырға өк-өк, жылқы мен түйеге шу-шу; сауарда не ұстаған уақытта тыныш тұру үшін: биеге құрау, қойға қош-қош, інгенге дүздір; суарғанда: түйеге сорап-сорап, сиырға шәугім-шәугім, қой-ешкіге қуай-қуай, қурай-қурай, т.с.с. дейтін болған. Жылқыны тоқтатқанда «әй, дыр! тәк-тәк», қозы- лақты ұстап, көгендеу үшін «күргей-күргей» деп айтады. Өгізді арбаға жегіп айдағанда «соп-соп», сиырды суарғанда «шәуім-шәуім» дейді[76].

Жүйрікті бәйгеге қосқанда ұран салып қиқулау, атан түйеге ауыр жүк артып тұрғызғанда «ат, шу» деу, өгізге арба шегіп, «өк-өк» деп айдау ауырлықты жеңілдетеді деп иланады малшылар. Бұл сөздердің тылсым қуатына сенгендіктен халық «Өк дегізу басбілгі – өгізге өлімге тең», «Айт, шу деген – атанға сеп, «ауһ!» деген – адамға сеп» сияқты мақал-мәтелдерді шығарған.

Ата-бабаларымыз малды ұрықтандырған кезде күрделі ғұрыптарды өткізетін болған. Сол салт-жосынның кейбір сілемдері бүгінгі күнге жетіп отыр. Бұнда да әр түлікке қатысты жеке-жеке сөздер бар. Мысалы, күйлеген ұрғашы малға ата малды шағылыстырғанда: бұқаға «күж-күж», айғырға «құройт-құройт», бураға «келе-келе», қошқарға «қод, қод», текеге «теке-теке» деген сөздерді айтатын жосын бар. Отанасы мал күйлеп ұрықтанғанда «шашыратқы» береді. Бұл жораға ауыл әйелдерін, малшыны шақырған бәйбіше дастарқанға ақ тағамдарды молынан қояды.

Күзде қошқар мен текенің «күйегін алу» рәсімін өткізеді. Ол үшін сәрсенбі, бейсенбі, жұма секілді сәтті күндердің бірінде бәйбіше «күйек алу» жосынын жасайды. Күйек аларда «...мал иесі бір саулықты ұстап, оның үстіне аттай мініп тұрып, аузына бір уыс тары құяды да, «төл тарыдай көп болсын» деген тілек айтады. Бұл жосын жөнінде толығырақ тәптіштеп жазған Ә.Диваев. Ол былай дейді: «бір жақсы күні түнде әлгі қошқардың біреуінің күйегін сол байдың қатыны – бәйбіше қатын байға қошқардың басын ұстатып қояды. Өзі әлгі қошқардың белінен күйекті шешеді. Бәйбіше дамбалын төмен сыпырып жібереді. Қойлар тез күйлесін деген болар және де ұрғашыласын деген болар. Бағанағы бай мұндай қыл деп айтпайды. Әлгі бәйбіше қатын күйекті шешіп жатқанда айтады: сідігің алтын болсын, сүрген қойларың тоқтап, биқадік болсын, - дейді. Онан соң қошқарды саулық қойға аралатып қоя береді. Онан соңғыларын қойшылар шешіп қоя береді. Әлгі бәйбіше үйіне келіп, қатындарға шашыратқы береді. Яғни шашу деген болар»[77].

Ә.Диваев бураны інгенмен шағылыстыру салты туралы да жазады: «Бағанағы бура түйені алып келіп,...қатындар ұстап, ұрғашы түйеге алып барып салады: сідігің алтын болсын, інген тапсаң, сүтті болсын, атан тапсаң, күшті болсын деп тұрады»[78].

Бұл салттың сілемінен халықтың ежелгі түсінігі мен байырғы наным-сенімінен хабар беретін көптеген қызғылықты жайтты аңғарып отырмыз. Байқасақ, малды шағылыстыру рәсіміне көбінде әйелдер қатысып отыр. Бұнда әйел мен тары өсіп-өнуді, молаюды меңзеп тұр. Қазақтың байырғы дүниетанымында әйел әрдайым құтты құйып алушы, жиып алушы ыдысқа баланады.

Әрине, мал шаруашылығына қатысты айтылатын фольклор қарастырған үлгілермен шектелмейді. Мұнда бақташылықпен күнелткен елдің ерте заманнан өз тұрмысын жақсарту үшін қолындағы малына қалай қарайтынын білдіретін, оған деген өз қарым-қатынасын көрсететін басты-басты деп саналған ғұрыптар мен фольклор талданды. Талданған өлең-жырлар, негізінен, тұрмыстық міндет атқарғанмен олардың көркемдік қасиеттері де жоқ емес. Әлбетте, ұзақ уақыт бойы бүкіл фольклормен бірге өмір сүргендіктен олар дәстүрлі өлең формасын, поэтикасын қабылдаған, сөйтіп, орындалу барысында эстетикалық та мақсат көздеген. Мұны, әсіресе, мал төлден жерігенде айтылатын «төйгелеу жырын» қоңыр әуенмен[79] орындау қажеттігінен және жырдың ұйқасты, ырғақты болуынан көруге болады. Ендеше бағзы дәуірлерден келе жатқан бұл мұралар көркем түрге жақындаған деп айтуға негіз бар.

 

§ 3. Егіншілік жөніндегі фольклор

 

Қазақ даласында егіншіліктің байырғы дәуірлерден келе жатқандығына археологиялық зерттеулер толық дәлел бола алады. Бұл кәсіптің республика аймағында пайда болған мезгілі – неолит дәуірі, осы уақыттан бастап табиғаттың дайын өнімдерін пайдалану орнына өндіруші шаруашылық - мал және егіншілік туа бастады, екі кәсіп түрі бірін-бірі толықтырып отырған[80]. Кейінгі мерзімдерде қазақ халқының басты шаруашылығы – бақташылық болып, тұрмысы көшпелі сипат алғанымен егіншілік кәсіп жойылып кеткен жоқ, тек әлсіреген кезеңдері болған, өзенді-сулы өңірлерде, белгілі өлкелерде ғана дамыған. Сол себепті егіншілікпен байланысты сенімдер мен ғұрыптардың, фольклорлық түрлердің түп-тамыры тереңге тартады деп түйіндей аламыз. Алайда, ата-бабаларымыздың егіншілік кәсібінің көне кезеңдерін айғақтар заттық куәліктер археологиялық қазбалардан көптеп табылып отырса да, сөз мұралары аз. Сондықтан кейініректе хатқа түскен материалдарға арқа сүйейміз. Өйткені, фольклорда дәстүр тұрақты, сабақтастық үзілмеген.

Бұрын егіннің бітік өсуі тиісті ғұрыптарды орындап, ырымдарды сақтаумен байланысты деп сенген. Басқа кәсіптер тәрізді егіншіліктің өз иесі, пірі бар деп иланған, әрі еңбектің берекетті, жемісті болуы иенің көңілін табуда деп нанған. Орта Азия халықтарында Бобой Дехқан, Баба-Дайхан, Дехқан баба, қазақта – Диқан баба.

Көне мифтік аңыздардың бірінде атам заманда адам енді адам болып келе жатқанда Аспан ата мен Жер ана «Жан бергенге дән беріп», жан біткенді жарылқап, Диқан баба жыл сайын жаңбыр орнына аппақ ұн жаудырып отырғаны баяндалады. Мұндай молшылықты көтере алмай, мейманасы тасыған адамдар «Диқан баба, биылда көп бер, қиқаңдама» деп кепиет сөздер айтыпты. Көл-көсір астықты аяқасты етіп қорлапты. Бұл оспадарлыққа өкпелеп, шамданған Диқан баба үш жыл ұдайы теріс қарайды. Кейін адамдар Диқан бабаның аяғына жығылып, кешірім сұрайды[81].

Ә. Диваевтың жазуына қарағанда, «Диқан өз қырманының астығын алып, пайдалануға кірісерде Диқан атаның атына бағыштап, Құраннан аят оқиды. Содан соң алғашқы өлшем қайыр-садақаға, «аққұлаға» бөлінеді. Бұл міндетті түрде кешкісін оттың жарығымен жасалады, күндіз жасалмайды»[82].

«Аққұла арабша «алланың хұқы» дегенді білдіреді. Г.П.Снесаревтің ойынша, бұл ғұрыптың тегі зороастризмге тіреледі[83]. Алланың жолына деп бөлінген дәнге мал таптаған шақтағы жұққан ластықтан тазарту ырымы жасалған. В.Н.Басиловтің ой-тұжырымдарына жүгінсек, Диқан бабаға сыйынудың арғы тегінде бір кездегі дамыған күшті аграрлық құдайға табынудың іздері бар[84].

Жер жыртуға кірісер алдында егінші ауылдың көрнекті жеріне қазан қойып, қос көже дайындап, оған ауыл ақсақалын шақырған, өз ниетінен хабардар етеді. Дәмнен соң ақсақалдар:

 

Құдай бере берсін,

Диқан баба келе берсін[85], –

 

деп бата берген.

Тұқым себуге кіріскенде:

 

Бісміллеһир-рахман ар-рахим,

Я, Диқан баба, құрт-құмырсқа,

Жан-жануардан қалғаның менікі,

Я, құдая, ауадан жаудыр, жерден өндір,

Бала-шағаның ризқын жеткер[86],

 

Немесе:

 

Бісмілле,

Көптің несібесіне,

Диқан баба жолына[87], –

 

деп жалбарынған.

Алғаш дән егу кезінде «менің қолым емес, Диқан бабаның қолы» деп жасалатын ырым негізінде де жер бетіне шығар өнімнің иесі бар деген көне-наным сенімдердің көрінісі жатыр.

Негізінен, күріш дақылын егумен айналысатын Сыр бойында мынандай аңыз бар: «Адам Ата мен Хауа Ана Ібілістің азғыруымен Жаратушының әмірін орындамайды. Жаратушы оларға ешнәрсе берместен жұмақтан аластауды ұйғарады. Қаншама жалынып-жалбарынғанымен Жаратушы райынан қайтпайды. Адам Ата амалы таусылып, өзімен бірге Жер бетіне қимас заттарынан бір нәрсені ала кетуді ойлайды. Сөйтіп, башпайының арасына күріштің дәнін қыстырып ала түсіпті. Күрішті Тәңірі дақылы деп қабылдау осы кезеңнен басталыпты»[88]. Әдетте, көктемде күрішті егерде егіннің бітік болуы, құрғақшылық болмауы үшін алаң басында құрбандық шалынады. Күрішті алғаш суарардан бұрын да су келетін жолға қолмен не арнайы ыдыспен су шашылады.

Күрішке жіберілетін су атыздарын қазған кезде де арық қазушылардың құралдарын (күрек, кетпен) шаршаған жағдайда тоқтатпастан келесі адамға беруі, оның да өз кезегінде жұмыс біткенінше басқа қолға өткізуі шарт. Осы әрекет арқылы су жолында болатын сырт кедергілерден сақтану ырымын байқаймыз. Жұмыс біткенше құралды тастамау (дем алмау) – осы күштерге қарсы тұруға арналған тыйым. Ол бұзылса, судың келмей қалу қаупі күшейеді не ысырап болады. Бұл ырымның негізінде адам баласының көне замандардағы барлық заттың (құбылыстың) жаны, иесі бар деген таным-түсінігі жатыр. (Дәл осыған ұқсас ырымды өлікті жерлеу ғұрпынан да кездестіреміз. Өлікті жерлеу кезінде де о дүниеге аттанған адамның орнын қазушылар (көр) жұмыстарын тоқтатпай, қашан марқұм денесі топырақпен көмілгенше құралға кезекпен-кезек иелік етеді. Мұнда да өлімді (өлген адамды емес) алыстату сенімін аңғарамыз. Жұмыс толық аяқталғанша оны тоқтатуға, демалуға тыйым салынған. Тыйым бұзған адам өлілер әлеміне біртабан жақындай түседі деген сенім қалыптасқан).

Жер жыртып жатқан егінші жанынан өткенде жүргінші: «Бір дәнің мың болсын» деп тілек айтса, қырман қасынан өткенде: «Қырман тасысын, обынан ассын» деп тілек білдіруі қажет болған[89].

Астық бастыру науқанында мал айдаған балалар:

 

Оптыр, майда, бидай пайда,

Диқан баба, майда-майда,

Береке бер, құдая-ау, көп-көп пайда[90], –

 

деп, өлең айтқан. Келтірілген өлең мәтіндері таза практикалық мақсатта айтылған.

Ежелден келе жатқан ғұрып – қырманды қандау. Егін иесі астық жанында «Құдай жолы деп, Диқан бабаға» деп қой не серке сойып, құрбандық қанымен жерді суарған, астыққа тығылған күрек, айыр, сыпырғыны қандаған. Бұндай ырымдар иенің көңілін аулау астықтың бітік шығуын қамтамасыз ету ниетінен туындаған. Этнографтар Р.Д.Ходжаева мен В.В.Востровтар Қостанай және Қарағанды облыстары егіншілері арасында сақталған Диқан бабаға арналған Көк жағыс мейрамын көрген[91].

Көк сәл көтерілген уақта ұйымдастырылатын мейрамда құрбандыққа қой-ешкі не сиыр шалынған, құдай мен Диқан бабадан жаңбыр сұрап, жалынған. Астық бастыру кезінде балалар:

Оптыр майда, оп майда,

Майда болмай, болмайды,

Сабаны саған пайда,

Дәні маған пайда[92],–

 

деген тәрізді өлең айтқан.

Қырман басында айтылатын мұндай өлеңге ұқсас, үндес жолдардың туыстас қырғыз, өзбек халықтарында ұшырасатыны белгілі[93].

Алғашқы қауым дәуірінен бері келе жатқан әрбір құбылыстың: желдің иесі, күн иесі, су иесі, т.б. құдіретті иелердің пәрменімен болып жататындығына сенім бертінде де ізі-қайым жойылып кете қоймаған. Көп иелер туралы түсінік бір Құдайға табыну шыққан соң да, ислам діні таралғаннан бері де сақталып қалған, кейде Диқан бабаға сыйынумен қатарласа-қабаттаса жүретіндігіне көз жеткіземіз.

Қазақ арасындағы аңыз-әңгімеде он тоғызыншы ғасырда Алтайда су құрылысын жүргізетін Кеншін жайында «Су иесінің киелі бұйдасы Кеншіннің қолында, ол өзеннің суын тіркеулі түйедей жетектейді» деген сөз болған. Бір рет Ертіс өзенінен тоған алып, арық қазып жатқан он үш жұртқа ол кенеттен: «Біз жаңылыппыз, бұл тоғанға су шықпайды, енді әуре болмай, жұмысты тоқтатайық... Маған су иесі аян берді, қазылып жатқан арыққа су иесі ақ бура болып келіп, көлденең жатып алды»,– деп, жұмысын тоқтатқан[94].

Егінші жұрттың арық пен тоған тазарту, су тоқтату шаруаларын атқарып жүріп, құрбандыққа өгізше сойып, қанын жерге тамызбай, бірден суға ағызып жіберетін ырымы болған[95]. Бұл ғұрыптың су иесінің көңілін тауып, мейірімін аудару, рақымын түсіру мақсатында орындалатыны күмән келтірмейді. Құрғақшылық жылдары өзен-сулы жерлерде тасаттық жасап, малды бауыздап, қанын қолма-қол суға ағызуды су тәңірісіне жасалған аса ірі ілтипат белгісі деп ұққан абзал[96]. Су иесі туралы түсінік байырғы кезеңдерде шыққан, ал су иесі - Сүлеймен деу түркі халықтарында ислам кіргеннен кейін қалыптасқан. Хакастар су иесін суда жүзгендер мен балықшыларды желеп-жебеуші әрі жадылаушы ретінде қабылдаса[97], тофалар оның тау иесіне бағынбайтындығына, әрбір өзен, судың жеке қожайыны болатындығына, олардың бас су иесіне мойынсұнатындығына нанған[98]. Бақсы сарындарында ұшырасатын: «Су басында – Сүлеймен, Су аяғында – Қорқыт» деген жолдар осындай наныммен ұштасып жатыр. Зайсан, Ертіс балықшылары балық аулар алдында Сүлейменге тәу етіп:




Поделиться с друзьями:


Дата добавления: 2015-06-04; Просмотров: 1127; Нарушение авторских прав?; Мы поможем в написании вашей работы!


Нам важно ваше мнение! Был ли полезен опубликованный материал? Да | Нет



studopedia.su - Студопедия (2013 - 2024) год. Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав! Последнее добавление




Генерация страницы за: 0.092 сек.