Балалар фольклоры

Ркер ауып кетіпті

Тойтарқарға салайық[173]!

Өкінішке орай, осы бір шумақтан басқа ел ішінен өзге өлең үлгілері табылмай келеді. Сірә, бұл жанрлық түр уақыт тезіне шыдамай, жойылған болуы керек. Ал, той соңында халайықтың:

Қош бол, сәулем, көргенше,

Қайта айналып келгенше, –

деген сияқты қоштасу жырын айтып, тарқасатын сәттер кездеседі, бірақ ол міндетті түрде орындалатын салтқа жатпайды. Яғни «тойтарқар» той соңында орындалатын міндетті рәсім емес, оған қатысты тұрақты орындалатын шығармалар да жоқ. Былайша айтқанда, жоғарыда келтірілген бір шумақ өлең «тойтарқарды» жанрлық түр ретінде бөле-жара көрсетуге жетімсіздеу деп білеміз.

Сонымен той жырының ішкі жанрлық түрлері: тойбастар, жар-жар, сыңсу, аушадияр, беташар, неке қияр болып бөлінеді. Олар тақырыптық-мазмұндық сипатымен, орындалу мәнерімен, ғұрыптық рәсімдерге қатысымен, өлең түрімен бір-бірінен ерекшеленгенмен, тойдың әр кезеңінде айтылатын біртұтас идеялық нысанымен бір жанрлық топ құрайды. Оларды бір арнаға біріктіретін алғашқы дәнекер – үйлену ғұрпымен байланысып келетін қызметтік мақсат-мұраты. Олар тойдың басталуынан бастап, тарқағанға дейінгі аралықтағы рәсімдерді сөзбен өрнектеп, оның атқарылуына қызмет етеді. Әрине, той жырлары тек осы практикалық міндеттерді атқару зәрулігінен ғана тумаған. Бұл жырлар, ең алдымен, халықтың рухани қажеттілігінің жемісі. Сондықтан оларда тек практикалық қажеттілік, тұрмыстық мағына ғана емес, көркем өнерге тән эстетикалық нәр де жоғары. Міне, осы екі сипаттың тоғысы үйлену ғұрып фольклорының жанрлық табиғатын мазмұндық, көркемдік ерекшеліктерін айқындайды.

Қыздың ұзатылуынан келін болып түскенге дейінгі өтпелі ғұрыптардың әр кезеңін мазмұнына арқау еткен жанрлық түрлердің композициялық құрылымы да, көркемдік болмыс-бітімі де алуан түрлі. Солардың барлығына ортақ сипат ретінде үйлену ғұрып фольклорында диалогқа құрылған, драмалық сипаты басым. Соған орай үйлену ғұрып жырларының басым көпшілігінің композициялық құрылымы, көбінесе, күрделі болып келеді. Мәселен, сыңсу сияқты жанрлық түрлер қыздың мұңын шағып, жылауы, ағайындардың жұбатуы, қыздың қоштасуы сияқты бірнеше бөліктерден құралады. Ондай мазмұнды күрделілікті тойбастардан да, жар-жар мен беташардан да көреміз. Сонымен бірге үйлену ғұрып фольклоры метафораларға, символдық қолданыстар мен эпитет, теңеу сияқты көркемдік айшықтарға өте бай. Жалпы, той жырларының ішінде ғұрыптық мәнінен жырақтап, көркем фольклорға айнала бастаған шығармалар да көп. Оған оның адамның ішкі мұңын шертетін лирикалық табиғаты себеп болса керек.

Сөйтіп, үйлену ғұрып фольклоры – мазмұн-мәні бай, поэтикалық әлемі көркем, ғұрыптық лириканың арналы саласы.

Халықтың тұрмыстық тәжірибесінде сәбидің әрбір өмірлік қадамы назардан тыс қалмай, дәстүрлі түрде әрқилы ырымдармен аталып өтіп отырады және олардың барлығы өнер тілімен өрнектеліп келеді.

Бұл шығармаларды тудырушылар да, орындаушылар да ересектер, сондықтан да оларды ғалымдар балалар фольклорының бір саласы ретінде қарастыру қажет деген пікірді алға тартады[174].

Сонымен, біздің анықтауымызша, балалар фольклорының арналы бір саласы – қазақ әлпештеу поэзиясының ішкі жанрлық сарасы мынадай: бесік жыры, сәбилік ғұрып жырлары, мәпелеу жырлары (пестушки), уату-алдарқату жырлары (потешки).

Бесік жыры. Түп-тамыры тым тереңге, сонау алғашқы қауымдық құрылысқа қарай кететін бесік жыры ұзақ жылдардағы адамзат тәжірибесінің жемісі.

Әлем халықтарының бесік жырлары атқаратын функциясы, мазмұн байлығы, ішкі құрылымы жағынан тұтастай қарағанда желілес, үндес шығып отырады. Бесік жырының түп-төркінінің тым көнелігі, оның алғашқы негізінің сөз емес, саз (музыка) болғандығы, басты атқаратын қызметі – баланы тыныштандыру, оның жан-жүйесі мен санасына алғашқы эстетикалық нәр сіңіріп, тәрбие беру. Бұл сипаттар, сөз жоқ, қазақ бесік жырларының табиғатына да тән. Ал, бесік жырларының шығу тегі (генезис), ішкі жанрлық сарасы, әр халық жырларының өзіндік табиғаты туралы сөз қозғағанда ғалымдар пікірі әртүрлі арна түзейді. Мәселен, бесік жырының пайда болу, шығу төркіні жөнінде ғалымдар арасында екі ұдай пікір бар.

Орыс бесік жырларын алғаш арнайы зерттеген К.М.Элиаштың «бесік жырларының көне түпкі негізі арбау (колыбельные заклинания) өлеңдермен байланысты» деген пікірін В.П.Аникин, Ю.Г.Рочев, А.Н.Мартынова, Э.Н.Таракина да қолдайды. Ал, М.Н.Мельников, Р.Ф.Ягафаров, А.Сафаров, т.б. зерттеушілер «Ана өзінің тума табиғатымен (инстинкті) бала үшін, ең алдымен, оны тыныштандыратын жарқын да, бір сарынды ән қажет екендігін түсінді. Бесік жырының формасы осылайша пайда болды», – деген А.Ветуховтың пікірін жандандыра отырып, бесік жырының арғы тегінде арбау өлеңдері мен көне ырымдардың элементі жоқ деген пайымдауларға тоқтайды.

Бұл мәселе, шындығында, әлі де зерттей түсуді қажет етеді. Аты айтып тұрғандай-ақ, бұл жырдың, негізінен, баланың бесікте жатқан кезінде орындалатыны белгілі. Қазақ арасында бала бесікке 7, 9, 11, 13-күн аралықтарында салынады. Сол сияқты халық бесікті өз ұғымдарындағы, сенім-нанымдарындағы жын-шайтан, албасты, үббе, т.б. мифологиялық қауіп иелерінен де қорғайтын киелі орын деп ұққан. Сондықтан баланы бесікке салу рәсімі ауылдастар арасында арнайы тойланып, түрлі әдет-ғұрып салттары, ырым, жоралғылары жасалады. Бесік баланы тамақтандырып, бағып-қағуға ғана ыңғайлы емес, оны әнмен тербетіп, ойнатып, көңілін алдап, аялап, алдарқатуға да қолайлы. Ана жырының ырғағы табаны тербетуге лайықталған бесік ырғағымен үндес шығып отырады.

Салыстыра қарасақ, бесікке салуға байланысты әдет-салттардың көп халыққа ортақ екендігін көреміз. Мәселен, бесіктің арқалығын қару, оған үкі, қасқырдың азуы сияқты заттарды іліп қою, баланың басына пышақ, қанжар, т.б. заттар жастап қою Орта Азия халықтарының көпшілігіне ортақ[175]. Ал, бос бесікті тербетпеу салты халықтың бәрінде дерлік бар. Қазақта баланы бөлерде бесікті отпен аластап:

Алас, алас, пәледен қалас,

Көзі жаманның көзінен алас,

Тілі жаманның тілінен алас,

Қырық қабырғасынан алас,

Отыз омыртқасынан алас! –

дегендей ырым өлеңдер айтылады. Мұндай анимистік ұғым әр халықта сақталған. Орыс бесік жырларында ұйқы шақыру сарыны бар. Бесік жырының магиялық негізін дәлелдеушілер көбінесе осы тектес мәтіндерді тілге тиек етеді[176]. «Ұйқым қашып жүр», «Көзіме ұйқы тығылып», «ұйқым келмеді» деген тіркестер мұндай магиялық түсініктің қазақ халқында да болғандығын аңғартады. А.Н.Мартынова мұндай мәтіндердің тегін арбау өлеңдермен байланыстыра келіп, орыс бесік жырларында екі түрлі арбау сарындарының бар екендігін айтады. Оның бірі – тілек арбау (заговоры –пожелания) да, екіншісі – арнайы арбау (заговоры-обращения). Осы екі сарынның да элементтері қазақ бесік жырларында кезігеді.

Сөздің магиялық құдіретіне сеніп, баланың болашағына ақ жол тілеу сияқты тілек арбау сарыны бесік жырында өте басым. Қазақ мәдениетінің білгірі А.Байтұрсыновтың бесік жырын «жын шақыру», «құрт шақыру», «дерт көшіру» сияқты «қалып сөзімен» қоса топтауы ғалымның осы магиялық негізге ден қойғандығынан болса керек[177]. Әрбір құбылыс, зат, барша дүние – жанды құбылыс, онымен тілдесуге болады, өз өтінішіңді өткізуге болады деген алғашқы қауымдық түсінікке негізделген арнайы арбау сарыны тым көмескілене бастағанымен де қазақ бесік жыры табиғатынан арбау сарыны қылаң беріп отырады. Сондай-ақ:

Дарын деген баладан,

Тауып алдық даладан...

немесе:

Дарын біздің қайда екен,

Қыздарменен тойда екен... –

деп келетін жырлардың арғы тегінде де осындай мән бар. Нақтырақ айтқанда, анасы баласына келген зиянкестерді алдап, басқа жолға салып жіберуге тырысады. Біздің ойымызша, бұл жырлардың көне нұсқаларында сәбиге түрлі зиянкестік жасайды деп ұғынылған «қауіпті» сейілтуге арналған магиялық сарын әлдеқайда анық айтылған болуы тиіс. Яғни:

Әлди, әлди, ақ бөпем,

Ақ бесікке жат, бөпем, –

сияқты мәтіндерге қарағанда кезеңі жағынан аталмыш жырлар көне. Өйткені, ол мәтіндердің негізінде балаға зиянкестік жасайтын түрлі құбыжықтарды жыр сөзімен алдап-арбап, жолатпау ниеті бар. Мұндай түсініктер балалары өле беретін ата-аналардың тумаларын біреуге беріп, қайта «сатып алу» немесе баласына түрлі жаман есімдер беру салттарынан да көрініс береді. А.Л.Троицкая «сатып алу» ырымының бесікке салу кезінде де болатынын жазады[178]. Оның мәліметіне қарағанда, бесікке салу құрметіне ие болған адам бесікке атша мініп отырып, «сатып ал» деп дауыстайтын көрінеді, отырғандар шамасына қарай әлденелер береді. Ырым жоралғысы бойынша бесік тойына жиналғандар бала емес, ат сатып алған болып шығады. Бірақ бұл этнографиялық детальдар бесік жырының магиялық функциясына әлі де болса толық дәлел бола алмайды. Бесік жырының өте көне үлгілері бізге жетпеген, ал, соңғы кезеңдегі бесік жыры мәтініндегі мифологиялық ұғым –

түсініктердің кейіннен жамалуы мүмкін. Сондықтан оның арбау қызметі жөнінде кесіп айтарлықтай бұлжытпас дәлел жоқ.

Бесік жырының мазмұндық құрамын іштей жіктеу жөнінде де ғалымдар түрлі толғамдар айтады. Дегенмен қазақ бесік жырларын дәстүрлі бесік жырлары және суырыпсалма бесік жырлары деп, екі топқа бөліп қарастырған жөн.

Дәстүрлі бесік жырларына ұзақ жылдар бойы айтылып, әбден қалыпқа түскен, мазмұндық-композициялық негізгі қаңқасы толық сақталып, Қазақстанның барлық түкпірінде көп өзгеріссіз айтылатын жырлар жатады. Жыр құрылысында «әлди-әлди» немесе «жылама, бөпем, жылама» тәрізді қайырмалар қайталанып, жырдың негізгі мазмұны баланы ұйықтатуға, тыныштандыруға, оның жарқын болашағына ақ тілек білдіруге құрылады. Бұл жырларда қазақ халқының дәстүрлі бала тәрбиелеу ісінің, халық тұрмысының, ұғым-түсінігінің, арман-мақсатының көріністері мол.

Суырыпсалма бесік жырлары адамның жеке басындағы, тұрмыстағы тарих пен қоғамдағы түрлі оқиғалардың әсерінен туып, тарап отырған. Ол жырларда сол кезеңдік оқиғалардың бедері мол. Бала тербетіп отырған адам бесік жырының дәстүрлі нұсқасын пайдалана отырып, өз ой толқынысын, күйініш-сүйінішін сыртқа шығарады. Бұл топтағы жырларды іштей тарихи-тұрмыстық тақырыптағы және айтушының жеке басына байланысты мұң-шер жырлары деп, екіге бөлуге болады. Бірақ мұндай жырлардың көпшілігі белгілі аймақта ғана айтылып, кең тарамаса, енді біреулері өз уақытында кең таралғанымен, өлеңнің тууына себеп болған оқиғамен бірге уақыт өткен соң ұмытылып кеткен, сондықтан біздің қолымызға түскен мәліметтер тым тапшы. Бұған ілгерідегі фольклор жинаушылардың көлемді жанрларға (эпос, ертек, аңыз, т.б.) ерекше ден қойып, ұсақ жанрларды жинауға аса мән бермегені, сондай-ақ бұл жанрлардың соңғы кезде де жүйелі түрде жиналмай келе жатқандығы себепкер болса керек.

Қазақтар бесік жырын «әлди» деп те атайды. Әлдилеу – тербету немесе баланы алдына алып, бірқалыпты ырғау деген ұғымды береді. «Әлди-әлди» орыстардағы «баю-бай», өзбектердегі «алла-алла», татарлардағы «әлли-бәлли» сияқты қазақ бесік жырындағы тұрақты қайырма.

Халық тұрмысында бесік жырын айтушылар аналар ғана емес. Оны немересін жұбатқан аталар мен әжелерден бастап, отбасы мүшелерінің барлығы да орындайды. Әдетте, қазақ отбасы көп балалы болатындықтан ересектерінің кішілерін бағып, тәрбиелеуі үйреншікті жағдай. Кейде бесік жырын балалар кезектесіп те айтатын көрінеді. Бірінші бала:

Апаң кетті бел асып,

Беліне белбеу жарасып.

Тезек теріп жүргенде

Кетіп қапты адасып, –

десе, екінші бала:

Апасы оның келеді,

Жұмыртқа әкеп береді.

Дәркен оны біледі,

Жыламайды, күледі, –

дейді екен. Бесік жырын әжелерден бастап, отбасы мүшелерінің қайсысы болса да орындай береді. Мәселен, бесік тербеткен адамның:

Әлди, әлди, алайын,

Атқа тоқым салайын

Қыдырып кеткен апаңды

Қайдан іздеп табайын? –

деп әндететіні бұған дәлел.

Халық санасының ұжымдық жемісі болғандықтан да, бесік жырында ел тұрмысының көріністері мол-ақ. Ондағы «жілік шағып берейін», «байқұтанның құйрығын жіпке тағып берейін», «қой тоқтысын сой, бөпем», «қуырдағына той, бөпем», «үстіне тоқым жабайын, астына терлік салайын», «быламыққа май құйып, төңкерме қып берейін», т.б. толып жатқан этнографиялық өрнектер мен баланы жақсы көру, еркелету, айналып-толғануға байланысты айтылатын не түрлі балама, теңеулер табиғатынан қазақы тұрмыс байқалады.

Балаға деген махаббат, еркелету, айналып-толғану – бесік жырының негізгі өзегі. Баланы әлдилей отырып:

Құрығыңды майырып,

Түнде жылқы қайырып,

Қызмет қылар ма екенсің?

Қолымыздан іс алып,

Бақытымызға, жан балам,

Бізді бағар ма екенсің? –

деп, халық өз арман-тілегін жырға қосады.

Баласының тезірек ержетіп, шаңырақ көтеріп, өзінше отау иесі, үлгілі, өнегелі отбасы, иесі болса деген ата-ананың ақ тілеуі де бесік жырында өз көріністерін тауып отырды.

...Бурыл тайға мін, бөпем,

Ақ қызы бар ауылдың

Балпаң, балпаң үйіне...

Бұралып барып түс, бөпем,

Қымызынан іш, бөпем.

Қымызынан бермесе,

Қызын ала қаш, бөпем.

Ашуланса ағасы,

Іштен шалып жық, бөпем.

Кекеңдесе жеңгесі,

Жынға басын тық, бөпем! –

деген әзіл-жырдың астарында күйкі тірлікті күлкімен сәулелендіре отырып, бала жүрегіне жеткізудің өз көңілін де көтеріп, қиялын ұшырған аналық арман-мұрат жатыр.

Ел тарихы, қоғам дамуында болған елеулі оқиғалар халық тұрмысы мен әрбір отбасындағы жеке адам өміріне әсер етпей қойған емес. Көпшілігі қағазға түспей, тарих тозаңының астында қалған суырыпсалма бесік жырларының бізге жеткен там-тұм нұсқаларынан халық жүріп өткен сол кезеңдердің түрлі іздерін байқаймыз. Мәселен, жазушы М.Мағауин хатқа түсірген:

Менің бөпем ақ сары

Бөпем шашы сап-сары,

Бөпем мінген бесіктің

Бекімейді жапсары.

Бекімесе бел түрсін,

Шекер мен бал келтірсін.

Беліне шашы құйылсын,

Бикелері жиылсын, –

деп келетін жырлар кезеңдік тұрғыдан қарағанда шығу тарихы XV ғасырға дейінгі дәуірге келетін көне жырлардың қатарына жатқызуға болады. Ең алдымен, бұл мәтіннің сөз қолданысы мен өлең құрылысының өзі тым көнелілігін байқатса, өлеңде кездесетін образдық оралымдардың біразы кезінде бір ел құрамында болған халықтар фольклорында өзгеріссіз қайталанады. Мысалы, осы жырдың ноғай халқындағы бір нұсқасы былай болып келеді:

Бепем-бепем, бек сары

Бепемнинь богы сап-сары,

Бепем минген бесиктинь

Бегимейди иапсары.

Бегимесе бегинсин,

Белден шашы құйылсын,

Көре алмаған игиттинь

Көкирегі туьйилсин.

Ал, С.Сейфуллин:

Бұрынғыдай жайың бар ма?

Мінетұғын тайың бар ма?

Жылағанда дайын тұрған

Қарындағы майың бар ма?

Бұрынғыдай елің бар ма? –

деген өлеңді «қалмақ шапқыншылығынан қалған»[179], – дейді. Бас-аяғы күзеліп жеткен ана жырының бұл үзіндісінен біз XVIII ғасырдағы қазақ-қалмақ халқы арасындағы шапқыншылықтардың ауыр сызын сезінеміз, бірақ дәл қай уақыт, қандай оқиға екендігін тап басу қиын. Және белгілі орыс фольклорисі В.Я.Пропптың пікіріне сүйенсек, мұндай анық-қанықтық фольклор шығармаларындағы шындық аумағына сыймайды[180].

Г.Н.Потанин жазып алған:

Таудан Тоғас түскен жоқ,

Секемен тары піскен жоқ.

Тоғас түссе етекке,

Қой жүреді жетекке,

Жылама, бөпем, жылама[181], –

деген бесік жырының үлгісінен жарты құрсақ жатақтар өмірінің ауыр тірлігін танимыз. Мұндағы Тоғас деп отырғаны Шығыс Қазақстан облысын мекендейтін Найманның ішіндегі Қаракерей-Байжігіт (Жұмық, Тоғас, Мәмбет) руының бір бұтағы.

Оспанбайдың қызымын, мен – Зұлқия

Зұлқияның қолында гармония

Мың бес жүз сом алды да, сатты мені

Дата добавления: 2015-06-04