Кіріспе 3 страница

Шығын пайда болатын жерлер – бұл өндірістік шығыстарды бақылау мен басқару үшін ұйымның өндіріс шығындарын жоспарлау, нормалау мен есебі мен олардың қызметінің нәтижелері анықтау ұйымдастырылатын құрылымдық бөлімшелері. Өнеркәсіптік кәсіпорындарында шығындар пайда болатын жерге өндірістер, цехтар, учаскелер, бөлімдер, бригадалар, басқа бөлімшелер жатады. Шығын пайда болатын жер оларды өнім түрлеріне бөліп өзіндік құн баптары бойынша талдамалы есеп жүргізетін объект болып табылады.

Шығын орталықтары – бұл функциялары мен өндірістік операциялары, техникалық жарақтандыру, еңбекті ұйымдастыру мен шығындардың бағытының деңгейінің бірдейлігімен ерекшеленетін бастапқы өндірістік және қызмет көрсететін бірліктер. Оларға функциялары азды-көпті бірдей, механикаландыру мен автоматтандыру, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру деңгейі бірдей учаскелер, бригадалар, топтар, жабдықтар жатады. Көптеген шығын орталықтарын құру жабдықтарды ұстау мен пайдалану шығыстары, өндіріс ақауы, өндірісті және жаңа өнім түрлерін дайындау мен игеру шығыстарын осы орталықтардың талдамалы шоттарына тікелей жолмен жатқызуға және осы орталықтардың шығындарын неғұрлым нақты анықтап, өнімнің өзіндік құнын дұрыс есептеуге мүмкіндік береді.

Жауапкершілік орталығы – бұл өндіріс шығындарын шаруашылық есептегі бөлімшелер мен жоспарлы және нормативтік шығындарды бақылау, өнімнің (жұмыстың, қызметтің) мөлшері мен оны төмендетуге мүдделілік үшін ұжымдық және жеке жауапкершілікті қамтамасыз ететін жауапты тұлғалар бойынша топтастыру.

Егер менеджер құрылымдық бөлімшенің (цехтың, учаскенің) жұмысын басшылықты ұйымдастырып, оның жұмысының нәтижелері үшін жауап берсе, онда шығын пайда болатын жер жауапкершілік орнын да білдіреді.

Калькуляциялау объектісі шығын тасымалдаушысы болып табылады. Шығарылатын өнімнің технологиясы мен оның сипатына сәйкес шығын иесі – калькуляцияланау объектісіне толық немесе ішінара даяр өнімнің жеке түрлері немесе кешендері, жартылай фабрикаттар, біркелкі бұйымдар топтары, аттас бұйымдардың сериялары немесе жеке жасалатын бұйымдар (тапсырыстар), құрылыс объенктілері, құрылыстың аяқталған сатылары, жұмыс пен қызмет түрлері жатуы мүмкін.

Әр бір объект үшін калькуляциялық бірлікті таңдау қажет. Калькуляциялық бірлік ретінде негізінен табиғи (тонналар, метрлер, текше метрлер, дана және т.б.) және коэффициенттердің көмегімен есептелген шартты табиғи бірліктер (мың шартты банка консерві және т.б.) пайдаланылады. Орындалатын жұмыстар мен қызметтердің көлемі калькуляциялық бірлік болуы мүмкін.

1.5.Өндірістік шығындардың есебінің жалпы схемасы.

Өндірістік шығындарды есептеу және өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін келесі екі калькуляциялық шот: негізгі өндіріс шоты мен қосалқы өндіріс шоты қолданылады.

Өндірістің калькуляциялық шоттарының ішіндегі талдамалы есеп осы шығындар пайда болған жерлер, шығын орталықтары, жауапкершілік орталықтары, калькуляция баптары бойынша шығындарды шығын шегушілерге бөліп топтастыруды қамтамасыз етуге тиіс.

Өндіріс шығындарын көрсетілген бағыттардағы талдамалы есебін егжей-тегжейлеу дәрежесі өндіріс технологиясы мен оны ұйымдастырудың ерекшеліктеріне, сондай-ақ есеп саясатында қабылданған өнімнің өзіндік құнын есептеу әдістерімен анықталады.

Негізгі өндіріс шотының дебеті бойынша тиісті шоттардың кредитінен барлық тікелей шығыстар көрсетіледі. Атап айтқанда: өнім жасауға жұмсалған материалдық шығындар, өндірістік жұмысшылардың жалақысы, есептелген еңбекақы сомасынан бюджеттен тыс қорларға аударылған аударымдар.

Жанама шығыстар үстеме шығыстардың шотында алдын-ала есептеледі. Үстеме шығыстардың шоты машиналар мен жабдықтарды ұстау мен пайдалану шығыстарын; амортизациялық аударым мен өндірісте пайдаланылатын негізгі құралдарды жөндеу шығындарын; жылыту, жарықтандыру мен өндірістік үй-жайларды ұстау шығыстарын; өндірістік үй-жайлар мен басқа да жалға алынған мүліктің жалгерлік төлемін; өндіріске қызмет көрсетумен байланысты өндірістік қызметкерлердің жалақысын; ақаудан болатын ысырапты есептеу үшін пайдаланылады.

Үстеме шығыстардың құрамында жаңа бұйым өндірісін игерумен және дайындаумен, тау-кен даындау жұмыстарымен байланысты шығындар және осындай басқа шығыстар көрсетіледі. Осы шығыстар болашақтағы кезеңдердің шотында есептеледі, содан кейін бірте-бірте өндіріс шығынына жатқызылады.

Әкімшілік шығыстар, өнім сату мен қызмет көрсету жөніндегі шығыстар мен сыйлықақы шығыстары өнімнің өзіндік құнына кірмейді. Есепті кезеңнің соңында олар есепті жылдың пайдасының (залалының) есебіне жатқызылады.

Ай ішіндегі қосалқы өндірістік шығындары аттас шоттарда есептеледі және айдың соңында негізгі өндіріске, қосалқы шығыстарға, әкімшілік шығыстарға, өнім сату мен қызмет көрсету шығыстарына жатқызылады. Содан кейін үстеме шығыстар аяқталмаған өндіріс пен тауарлық шығарудың (жұмыс, қызмет) арасындағы, осыдан кейін – бірлкелкі өнім, жұмыс, қызмет түрлері немесе топтары арасында бөлінеді.

Шығарылған өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін ең алдымен түгендеудің немесе жедел есептің деректері бойынша аяқталмаған өндірістің есепті кезеңнің соңындағы қалдықтары анықталып, бағаланады. Содан кейін есепті кезеңнің басындағы қалдығына есепті кезеңде жасалған шығындар қосылады (одан ақауға жатқызылған өнімнің, қайтарылатын қалдықтың құны және т.б. шегеріледі). Есеп біркелкі өнім (жұмыс, қызмет) түрлері немесе топтары бойынша жасалады.

Бақылау сұрақтары

1. Өндірістік есептің мәні, мақсаты мен міндеттері.

2. Өндірістік есепті дұрыс ұйымдастыру үшін не қажет?

3. Өндіріс процесінде экономикалық рөл жөніндегі шығындар қалай жіктеледі?

4. Құрам бірлігі жөніндегі шығындар қалай жіктеледі?

5. Өндіріс көлеміне қатысты шығындар қалай жіктеледі?

6. Жекелеген өнім түрлеріне жатқызу тәсілі жөніндегі шығындар қалай жіктеледі?

7. Пайда болу кезеңділігі жөніндегі шығындар қалай жіктеледі?

8. Өндіріс процесіне қатысу жөніндегі шығындар қалай жіктеледі?

9. Өнімділігі (тиімділігі) жөніндегі шығындар қалай жіктеледі?

10. Жоспармен қамту жөніндегі шығындар қалай жіктеледі?

11. Негізгі шығыстар жекелеген өнім түрлері бойынша жанама жолмен бөліне ме, егер бөлінсе, онда қандай жағдайда?

12. Үстеме шығыстар өнімнің өзіндік құнына үнемі жанама жолмен кіре ме?

13. Негізгі шығыс деп аталатын не? Оның тікелей шығыспен ара салмағы қандай?

14. Үстеме шығыс деп аталатын не?

15. Есеп объектісіне не жатады?

16. «Шығын элементі» ұғымы нені білдіреді? Оны сипаттаңыз.

17. Калькуляциялау объектісі деп аталатын не?

18. Калькуляциялау баптарын атап өтіңіз, шығындарды калькуляциялау баптары бойынша топтастыру нені көрсетеді?

19. Шығын пайда болатын жер деп не аталады?

Тестілер:

1. Тағайындалған шығындар былайша жіктеледі:

а) өзгермелі және тұрақты;

ә) негізгі және үстеме;

б) тікелей және жанама;

в) бір элементті және кешенді;

г) жоспарланған және жоспарланған емес.

2. Шығындар өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша былай жіктеледі:

а) негізгі және үстеме;

ә) өзгермелі және тұрақты;

б) тікелей және жанама;

в) өнімді және өнімді емес;

г) жоспарланған және жоспарланған емес.

3. Өндіріс көлеміне қатысты шығындары былайша жіктеледі:

а) өзгермелі және тұрақты;

ә) негізгі және үстеме;

б) тікелей және жанама;

в) жоспарланған және жоспарланған емес;

г) өнімді және өнімді емес.

4. Өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін шығындар былайша жіктеледі:

а) өзгермелі және тұрақты;

ә) негізгі және үстеме;

б) тікелей және жанама;

в) жоспарланған және жоспарланған емес;

г) өнімді және өнімді емес;

5. Атап өтілген шығынның қайсысы тұрақтыға жатады?

а) өндірістік жұмысшылардың жалақысы;

ә) негізгі материалдар;

б) жалгерлік төлем;

в) техникалық қажеттілікке жұмсалатын энергия;

г) негізгі құралдады жөндеу шығындары.

6. Атап өтілген шығынның қайсысы өзгермеліге жатады?

а) жалгерлік төлем;

ә) негізгі материалдар;

б) коммуналдық қызметтер;

в) амортизация;

г) жарнама шығындары.

7. Шығыстардың қайсысы кезеңдіге жатады?

а) өндірістік шығындар;

ә) үстеме шығыстар;

б) коммерциялық және әкімшілік шығыстар;

в) сату жөніндегі шығындар;

г) бірде-бір жауап дұрыс емес.

8. Тікелей материалдар, әдетте, қай шығысқа жатады?

а) тұрақты;

ә) өзгермелі;

б) үстеме;

в) шартты-тұрақты;

г) шартты-өзгермелі.

2-тарау. Негізгі өндіріс шығындарының есебі

Негізгі өндіріс шығындарының есебі «Негізгі өндіріс» деп аталатын 8110 шотта, пайда болған жері мен өнім (жұмыс, қызмет) түрі бойынша мына калькуляциялық баптарға сәйкес жүргізіледі:

– материалдар;

– өндірістік жұмысшыларға жалақы төлеу;

– жалақыдан аударылатын ақша;

– үстеме шығыстар.

Шығыстың бірінші үші түрі негізгі шығысқа жатады. Осы шығындарды есептеу тәртібі мен оларды өндіріс шоттарының талдамалы жайғасымдары бойынша бөлу тәсілдерін қарастырайық.

2.1. Материалдық шығындардың есебі

«Материалдар» бабы бойынша өндіріске жұмсалған шикізаттың, негізгі және қосалқы материалдардың, сатып алынған бұйымдардың, жартылай фабрикаттар мен өндірістік сипаттағы қызметтердің, технологиялық мақсаттарға арналған отын мен энергияның құны есептеледі.

Шикізат деп ауыл шаруашылығының өнімдері (мақта, қызылша және т.б.) немесе өндіру өнеркәсібінің өнімі (руда, мұнай шикізаты мен т.б.) – өңдеу өнеркәсібінің өнімі (ұн, мата, қант және т.б.) аталады.

Шикізат пен негізгі материалдар шығарылатын өнімнің материалдық (зат) негізін құрайды немесе оны жасауға қажетті құрамдас болып табылады. Шикізат пен материалдар өнімнің өзіндік құнында едәуір өзіндік құнды алады. Сондықтан оларды тиімді пайдалануды бақылау маңызды рөл атқарады.

Бақылауды жүзеге асыру үшін шикізатты, материалдар мен сатып алынатын жартылай фабрикаттарды жұмсаудың озық, техникалық жағынан негізделген шығындау нормасы болуы тиіс. Өндіріске материалдық запастар лимитпен босату карталары бойынша белгіленген нормалар шегінде, ал нормативтен тыс босату немесе бір жолғы талап немесе басқа құжат бойынша материалдың бір түріне екінші түрге алмастыру – ұйым басшысының немесе осыған өкілеттік берілген қызметкердің рұқсаты бойынша босатылады. Өндірісте материалдарды босатуды лимиттеу алдын-ала бақылаудың бір тәсілі болып табылады.

Өндіріске материалдық запас мына тәсілдің біріне сәйкес есептен шығарылады:

–бірінші тәсіл бойынша бастапқы құжаттардың негізінде өндіріске берілген материалдар материалдық запастардың есебі жүргізілетін тиісті шоттардың кредитінен «Негізгі өндіріс» деп аталатын шоттың дебетіне дереу есептен шығарылады. Есепті кезеңнің соңында материалдық шығындарға түзету енгізіледі, яғни цехтағы (учаскедегі) пайдаланылмаған запастардың қалдықтарының саны мен бұрын өндіріске есепке шығарылған запастардың құны азайтылады.

–екінші тәсіл бойынша – орталық қоймадан цехқа босатылған материалдық құндылықтар мастердің есебіне (жұмыс өндірушінің) есебіне жатқызылып, содан кейін ол осы құндылықтарды өндірістің нақты шығысына жатқызады.

Өндіріске материал есеп беретін адамның ұйым басшысы бекіткен есебінің негізінде есептен шығарылады. Осы есеп пен оған қоса тіркелген бастапқы құжаттардың негізінде бухгалтер материалдарды шығыстың бағыттары (өнім түрлері, шығын баптары бойынша) бөлу ведомосін жасайды.

Материалдар нақты өзіндік құны бойынша есептен шығарылады. Егер ұымда материалдар нақты өзіндік құны бойынша бағаланса, онда олар бөлу ведомсінде осы бағада көрсетіледі. Ал егер олар есептік (тұрақты) баға бойынша есептелсе, онда материалдар бөлу ведомосінде есептік баға бағаланып, ал жеке бағанда нақты өзіндік құнның есептен шығарылатын материалдың есептік бағасынан ауытқулары көрсетіледі. Өндірістің есебіне шығарылатын есептік бағадан ауытқу пайызы есепті кезеңнің басындағы ауытқудың қалдығы мен есепті кезеңде түскен материалдық запастардың есептік бағасынан ауытқудың қосындысы есепті кезеңнің басындағы есептік бағалар бойынша материалдық запастардың қалдықтарына бөлініп, оған есепті кезеңдегі есептік баға бойынша материалдық запастардың түсімі қосылып мына формула бойынша анықталады:

Х=

мұнда: Х – орташа ауытқу пайызы;

М –айдың басындағы ауытқу сальдосы;

Н – ай ішінде түскен материалдар бойынша ауытқу сомасы;

О – айдың басындағы есептік баға бойынша материалдың қалдығы,

П – ай ішінде есептік баға бойынша түскен материалдың құны.

Алынған пайызды өндіріске жұмсалған материалдың есептік баға бойынша құнына есептеу арқылы нақты өзіндік құнның есептік құннан ауытқуын өндірістің есебіне жатқызылуға немесе керісінше егер нақты құн есептік құннан төмен болған жағдайда түзетілуге тиіс сома анықталады.

Материалдың шығысы, әдетте, бұйымның коды көрсетілетін бастапқы құжаттардың немесе материал жұмсалған өнімнің (жұмыстың, қызметтің) қай түріне жататыны көрсетілетін өндірістік есептердің негізінде материал жұмсалатын жекелеген өнім (жұмыс, қызмет) түріне жатқызылады.

Алайда өндірісте пайдаланылған материалдың өзіндік құнын жекелеген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) түріне тікелей жатқызу әр уақытта мүмкін бола бермейді, өйткені бірқатар жағдай ларда сол бір шикізат пен материалдан бірнеше өнім түрі жасалады.

Бір шикізат пен материалдан әр түрлі калькуляция объектісіне (ағаш өңдейтін, ет-май, сүт және басқа да өнеркәсіп салалары) жататын бірнеше өнім түрі немесе сұрпы жасалатын кешенді өндірістерде әр бір өнім түріне, сұрпына, тобына материалдың шығысы жана жолмен, яғни нақты өнім шығаруға жұмсалатын нормативтік шығысқа пропорционал, белгіленген коэффициенттер бойынша, өнімнің салмағы немесе саны бойынша анықталады.

2.1. Материалды өнім түрлері бойынша олардың нормативтік (жоспарлы) шығысына пропорционал бөлуді есептеу мысалы.

Материалдың атауы _____________________

Бұйымның атауы	Шығарылған өнімнің нақты саны, дана	1 бұйымға материал жұмсау нормасы, кг	Нақты өнім санына материалдың нормативтік шығысы, .2 т х 3 т)	Бөлу коэффициенті	Жұмсалған материалдың нақты саны, кг
А				0,98	3200х0,98=3136
Б				0,98	2500x0,98=2450
В				0,98	2100x0,98=2058
Жиыны				0,98

Материалдың нақты шығынының нормативтік шығынға коэффициенті 0,98 (7644:7800) құрайды.

Материалды коэффициенттік бөлу әдісі ет, шыны, металлургия, орман және басқа да өнеркәсіп салаларында пайдаланылады. Әр бір өнімнің бірлігіне белгіленген коэффициенттер негіз ретінде алынады. Шығарылған әр бір өнім түрінің көлемін (санын) оған белгіленген коэффициентке көбейтумен әр бір өнім түрі бойынша шартты шығару есептеледі. Алынған деректерді қосқанда өнімді жалпы шартты түрде шығару анықталады. Нақты жұмсалған материалдың жалпы санын шартты шығаруға бөліп шығарылған өнімнің бір шартты бірлігіне жұмсалатын оның шығыны анықталады. Әр бір материал түрінің әр бір бұйымға нақты шығысы шығарылған өнімнің шартты санын шартты өнімнің бір бірлігіне жұмсалған материалдың шығынына бөлу арқылы есептеледі.

Есеп былайша жасалады:

2.2. Материалды коэффициенттер бойынша бөлудің типтік есебі

Материалдың атауы _____________________

Бұйымның атауы	Шығарылған өнімнің саны, дана .	Белгіленген коэффи- циент	Шартты өнім шығару (2 т х.3 т)	Шартты өнім шығарудың бірлігіне жұмсалатын материалдың шығыны	Материалдың нақты шығыны
А		1,0		3,92	800х3,92=3136
Б		1,25		3,92	625x3,92=2450
В		0,75		3,92	525x3,92=2058
Жиыны				3,92(7644:1950)	1950x3,92=7644

Материалды өндірілген өнімнің саны немесе салмағы бойынша бөлгенде материалдың түрі бойынша жалпы жұмсалған материалдың саны шығарылған өнімнің жалпы санына немесе салмағына бөлінеді, содан кейін алынған нәтиже шығарылған өнімнің тиісінше санына немесе салмағына көбейтіледі.

Технологиялық мақсаттарға пайдаланылатын қосалқы материал өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына тікелей де, сондай -ақ жанама жолмен кіреді. Өнім (жұмыс, қызмет) түрі бойынша қосымша материалдың шығысын есептеуге болатын немесе қосалқы материал нақты өнім түріне жұмсалатын бір өнім түрі шығарылатын өндірістерде қосалқы материалдың құны өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына бастапқы құжаттардың немесе материалдық есептің негізінде тікелей жолмен кіреді. Алайда сол бір қосалқы материал кейде бірнеше өнім (жұмыс, қызмет) түрін шығару үшін пайдаланылады.

Бұл жағдайда шығын өнімнің (жұмыстың, қызметтің) түрі арасында жанама жолмен: өнім бірлігіне шаққандағы сметалық ставкаға (нормалар бойынша шығысқа), жасалған өнімнің санына (салмағына), әр бір өнім түрін өңдеуге жұмсалған машина-сағаттың санына пропорционал бөлінеді.

Өнім жасау мен оны жинақтау үшін өндірістік кооперациялау тәртібімен басқа ұйымдардан сатып алынатын жартылай фабрикаттардың құны, сондай-ақ бөгде ұйымдардың өнім жасау, шикізат пен материал өңдеу жөніндегі жекелеген операцияларды орындау жөніндегі өндірістік сипаттағы қызметтерге жұмсалатын шығындар өнімнің өзіндік құнына тікелей жолмен кіреді.

Кейбір өнеркәсіп салаларының ұйымдарында шығарылатын өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнында «Материалдар» бабы бойынша есептелетін технологиялық мақсаттарға арналған энергетикалық шығындар (отын, энергия, су, бу, газ, қысылған ауа, суық) өзіндік салмағы едәуір болады.

Металды ысыту мен балқытуға, ағаш кептіруге, кірпіш күйдіруге жұмсалатын технологиялық отынның (көмір, кокс, газ және т.б.) шығысы олар тұтынылатын жерде есептеледі және жекелеген өнім түріне салмақ өлшейтін құралдардың деректері бойынша және оларды тұтыну үшін жасалған бастапқы құжаттардың негізінде тікелей немесе жанама: нақты шығаруға жұмсалатын нормативтік шығысқа, өңделген шикізаттың салмағына, жұмыс істелген машина-сағаттарға пропорционал есептеледі.

Технологиялық мақсаттарға жұмсалатын энергияның (электр, жылу, қысылған ауа және т.б.), суықтың, ыстық және суық судың шығысы өлшеу құралдарының деректері бойынша өнім (жұмыс, қызмет) түрі бойынша тікелей есептеледі. Жұмсалған отынның, энергияның, газдың, судың және т.б. саны жөніндегі деректерді бас энергетиктің немесе бас механиктің бөлімі береді. Мұндай бөлім болмаған жағдайда деректерді энергиямен жабдықтау мәселесімен айналысатын қызметкер береді.

Өлшеу құралдары болмаған жағдайда технологиялық мақсаттарға жұмсалатын энергияның, суықтың, ыстық және суық судың шығысы өнім түрлері арасында: жабдықтың қуаты ескерілген жұмыс істеген санына, нақты шығарылған өнім санына жұмсалатын нормативтік шығысқа, өңделген шикізаттың салмағына пропорционал бөлінеді.

Шикізат пен материал шығынынан пайдаланылатын (қайтарылатын) қалдықтардың құны алынып тасталады.

Қалдық деп өнім (жұмыс, қызмет) өндірісі процесінде пайда болған, бастапқы тұтынушылық қасиеттерін толықтай немесе ішінара жоғалтқан және осыған байланысты көтеріңкі шығынмен (өнімнің аз шығуы) немесе тікелей тағайындалуы бойынша пайдаланылмайтын шикізаттың, материалдың, жартылай фабрикаттардың, жылу тасымалдаушылар мен материалдық ресурстардың басқа түрлерінің қалдықтары аталады.

Дата добавления: 2015-06-27