Тестілер 3 страница

Жұмыс істелген уақыттың өзгеру есебінен жалақының ауытқуы стандартты сағаттық тарифтік ставканы жұмыс істелген және стандартты сағаттардың арасындағы айырмаға көбейту арқылы анықталады.

Өндірістік үстеме шығыстардың стандарты сметаның негізінде белгіленеді.

Өндірістік үстеме шығыстардың құрамында шығарылатын өнімнің көлеміне тәуелді өзгермелі шығыстармен қатар тұрақты шығыстар да: өндірістік негізгі қорлардың тозуы, басқарушылық қызметкерлердің жалақысы, зерттеуге, жарнамаға жұмсалатын шығыстар мен басқа да шығындар болады.

Осы шығындар шығарылатын көлімне тәуелді емес болғандықтан, олар бойынша өнім шығару жоспары орындалмағанда үстеме шығыстар бойынша стандартты шығындардан теріс ауытқу және өнімнің жоспарланған көлемімен салыстырғанда оның көлемі өскенде оң ауытқу пайда болуы мүмкін.

Үстеме шығыстар бойынша ауытқу еңбек өнімділігіне, өндірістік қуаттарды пайдаланудың тиімділігіне және осы шығыстардың сметасының сақталуына тәуелді.

Американдық фирмаларда «Стандарт-кост» жүйесінің әр түрлі нұсқалары пайдаланылады. Бір нұсқада шығындар «Өндіріс» шотының дебетінде стандартты құн бойынша жиналады, даяр өнім мен аяқталмаған өндіріс стандартты құн бойынша бағаланады. Стандартты шығындардан ауытқу «Ауытқу» шотында бөлек есептеледі.

Екінші нұсқада «Өндіріс» шотының дебетінде барлық нақты шығындар есептеледі, ал осы шоттың кредитінен даяр өнім стандарттық құн бойынша есептен шығарылады. Аяқталмаған өндіріс стандартты құн бойынша есептеледі.

Екі нұсқада «Стандарт-кост» жүйесі бойынша өнім бірлігінің өзіндік құны тұрлаулы стандарттың базасында алдын-ала анықталады. Американдық фирмалар стандартты шығындардан ауытқуды өнімнің өзіндік құнына жатқызбайды, «Сатылған өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны» шотына есептен шығарады.

«Стандарт-кост» жүйесіне мынадай ерекшеліктер тән:

Біріншіден, қаражатты жұмсаудағы ауытқуды анықтау бухгалтерлік жазбалардың құжаттамасы емес арнайы шоттардағы бухгалтерлік жазбаларға негізделеді.

Екіншіден, бухгалтерлік есепте анықталған ауытқуларды барлық компаниялар емес, ағымдағы стандарттарды пайдаланатын компаниялар ғана көрсетеді..

Үшінші ерекшелік ретінде ауқытқуларды есептеуге арналған – калькуляция баптары мен ауытқу факторлары бойынша арнайы жинақтамалы шоттарды жеке бөлуді атауға болады.

Американдық фирмаларда шығындарды басқару мақсатында ауытқуды есептеу мәселесін шешкен кезде ауытқуды есептеу үшін олардың қаншалықты маңызды екенін; өндіріс шығындарын талдау мен басқарушылық шешім қабылдаған кездегі осы ауытқулардың маңыздылығы қарастырылады.

7.5 Шығындары толық бөлінетін өнімдердің және өзгермелі шығасылар бойынша «Директ-костинг» және «Өзіндік құнды калькуляциялау»

«Директ-костинг» жүйесінде өзгермелі және тұрақты шығыстардың есебін бөлек ұйымдастыру қарастырылады. Осы жүйе бойынша барлық өзгермелі өндірістік шығындар өнімге жұмсалатын шығындарға, ал барлық өндірістік тұрақты шығындар есепті кезеңнің (кезеңді) шығындар ретінде қарастырылады және пайда мен залал шотына тікелей жатқызылады. 1923 жылы ағылшын ғалымы Дж. Кларк жалпы өндіріс шығындарын тұрақты және өзгермелі шығындарға бөлудің қажеттілігін негіздеді. Тұрақты шығындарға ол негізгі капиталдың амортизациясын, әкімшілік және техникалық қызметкерлерді ұстауға жұмсалатын шығыстарды, жабдықтарды тиісті жағдайда қолдауды, өнім өткізу желісін ұстауды жатқызды.

Ол өзгермелі шығындарға шикізат пен материалдардың, электр энергиясының, жұмыс күшінің құнын, жабдықтарды пайдаланудың және өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты басқа да құнды жатқызды.

Тұрақты және өзгермелі шығыстар теориясына өндіріс көлемінің сыни нүктесі мен маржиналдық кіріс ұғымы әдісі (маржиналдық кіріс – сату мен өнім өндірісінің өзгермелі шығындарының арасындағы айырма) негізделген. Тұрақты өндірістік шығыстар шығарылатын өнімнің көлемі мен кірістің көлеміне тәуелді емес үстеме шығыстар болып табылатыны белгілі. Шығын мен сол немесе басқа жеке бұйымның арасында қайсы бір тікелей байланыс орнату қиын. Сондықтан үстеме шығыстарды бөлу мен қайта бөлу әр бір учаске, цех шығаратын өнімнің өзіндік құны мен олардың өнімінің пайдалылығын бұрмалайды. Шығындарды толық бөлу әдісінде («Абсорпшен-костинг») өнім шығындарына барлық өзгермелі де, сондай-ақ барлық тұрақты өндірістік шығындар (өнімнің шығынының синонимі «запас сыйымды» шығындар термині болып табылады) жатады, ал өзіндік құнды өзгермелі шығасылар бойынша калькуляциялауда өндірістік шығыстарға тек өзгермелі шығыстар кіреді, ал бұл жағдайда тұрақты шығыстар есепте бөлек көрсетіледі және сатылған өнімнің өзіндік құнына кірмейді.

Өзіндік құнды шығындарды толық бөліп және өзгермелі шығындар бойынша калькуляциялау жүйесі бір-біріне барлық өндірістік емес шығыстар тұрақты немесе өзгермелі екеніне қарамастан «Директ-костинг» жүйесінде, сондай-ақ шығындар толық бөлінетін жүйеде де өздері жұмсалған есептің кезеңнің пайдасын азайтуға жатқызылатынымен бір-біріне сәйкес келеді.

Сөйтіп осы жүйенің айырмашылықтары бір жағдайда («Директ-кост» жүйесі бойынша) тұрақты өндірістік үстеме шығыстар кезеңнің шығындары, ал екінші жағдайда (шығындар толық бөлінетін өзіндік құнды калькуляциялау жүйесі бойынша) – өнімнің өзіндік құнына кіреді. Шығындар толық бөлінетін және өзгермелі шығасылар бойынша өзіндік құнды калькуляциялау жүйелерінде тұрақты өндірістік үстеме шығыстардың есептеудің айырмашылығы 7.1-схемада келтірілген.

7.1-схема. Шығындарды толық бөлінетін және өзгермелі шығындар бойынша өзіндік құнды калькуляциялау жүйесі.

Шығындар толық бөлінген өзіндік құнның калькуляциясы

Өзіндік құнның өзгермелі шығасылар бойынша калькуляциясы

Материалдар*

Ескерту*-осы схемада негізгі өндірістік жұмысшылардың тікелей еңбек шығындары мен материалдар өзгермелі шығасылар ретінде қарастырылады.

Директор-кост жүйесін іс жүзінде қолданудың алғашқы сатыларында өзіндік құн тек тікелей өзгермелі шығындар бойынша есептелгенін, ал барлық жанама шығыстар қаржы нәтижелеріне есепке шығарылғанын атап өту керек. Ал қазіргі уақытта «Директ-костингке» өнімнің өзіндік құнына тікелей өзгермелі шығыстарды ғана емес, сонымен бірге өзгермелі жанама шығыстарды да кіргізу қарастырылады.

Сонымен бірге «Директ-костинг» жүйесінде шығындарды өндірістік қуаттарды пайдалануға сәйкес есептеу қарастырылады, бұл жағдайда өнімнің өзіндік құнының калькуляциясына барлық өзгермелі шығыстар мен өндірістік қуаттарды пайдалану коэффициентіне сәйкес анықталатын тұрақты шығыстардың бөлігі де кіреді.

Жалпы өнімнің толық емес, ішінара ғана өзіндік құны калькуляцияланады. Ішінара өзіндік құн бойынша баланста аяқталмаған өндіріс пен даяр өнім бағаланады, ал тұрақты шығыстар пайда мен залалдың есебіне шығарылады.

«Директ-костинг» жүйесінің басқа әдістермен салыстырғанда бірқатар келесідей артықшылықтары бар:

– бақыланатын шығыс баптарын қысқартады, бұл шығындарды басқаруды, оларды жоспарлау мен нормалауды жеңілдетеді;

– тұрақты үстеме шығыстарды, жалпы және әкімшілік шығыстар мен өнім (жұмыс, қызмет) сату жөніндегі шығыстарды ұйым қызметінің нәтижесінің есебіне шығару, осының арқасында бухгалтерлер оларды өнім мен аяқталмаған өндірістің түрлерінің арасында бөлуге қатысты еңбекті көп қажет ететін жұмыстан босайды;

– тұрақты және өзгермелі шығыстардың жеке есебі бұйымдар бойынша маржиналдық кірісті есептеуді қамтамасыз етеді;

– сатудың залалсыздық нүктесі мен шекті көлемін анықтауға мүмкіндік

береді.

«Директ-костинг» жүйесіне көшудің қиындығы тұрақты және өзгермелі шығыстарды шектеумен байланысты. Іс жүзінде үстеме шығыстардың арасында шартты-тұрақты және шартты-өзгермелі шығыстар да жұмсалады. Осыған байланысты өндірістік үстеме шығыстардың шартты-өзгермелі элементтері мен кезең шығыстарының шығарылған өнімнің көлемі мен аяқталмаған өндірістің қалдығының өзгеруінен тәуелділігінің дәрежесін анықтау қажет, өйткені барлық өзгермелі үстеме шығыстардың барлығы өндіріс көлеміне тікелей пропорционал өзгермейді.

Сонымен бірге сол бір шығыстар өндірісті ұйымдастыруға сәйкес өзгермелі де, тұрақты да шығыстарға жатуы мүмкін. Мысалы, мерзімді жалақыда жұмысшылардың жалақысы тұрақты, ал кесімді жалақыда – өзгермелі болып табылады. Сондықтан «Директ-костинг» жүйесі әр бір кәсіпорында өндірісті ұйымдастырудың ерекшеліктері ескеріліп ұйымдастырылуы тиіс. Шығындардың есебін «Директ-костинг» жүйесі бойынша ұйымдастыру қағидалары есеп саясатында көзделуге тиіс.

Кейбір экономистер «Директ-костинг» жүйесін пайдаланған кезде өндірістік өзіндік құнға шығындардың шамадан тыс саны кіреді деп санайды. Олар тікелей материалдар ғана «шынайы-өзгермелі» болып табылады деп пайымдайды және «Қатаң директ-костинг» деп аталатын калькуляциялық жүйені пайдалануды ұсынады. «Қатаң директ-костинг» калькуляциялық жүйесінде барлық шығындар (тікелей материалдарда қоспағанда) кезеңді, яғни пайданы азайтатын жатқызылатын ретінде қарастырылады. Тек өзгермелі тікелей материалдық шығындар өнімнің шығынына жатқызылады, яғни өнімнің өзіндік құнына кіреді.

7.6 Маржиналдық кіріс, маржиналдық тәсілдемеде субъектінің операциялық пайдасын есептеу тәртібі.

Маржиналдық кіріс деп өнім сатудан түскен түсім мен оның өзгемелі шығасылары бойынша есептелген толық емес өзіндік құнының арасындағы айырма, яғни тұрақты шығындар өтелгенге дейін өнімнен түскен кіріс аталады. Маржиналдық кірістің құрамына ұйымның пайдасы мен тұрақты шығындары жатады. Маржиналдық кірістен тұрақты шығасылар шегерілгеннен кейін операциялық пайда көрсеткіші қалыптастырылады. Толық шығындарды есептеу әдісінде пайда мен залал туралы есепте өнім сатудан түскен түсім мен сатылған өнімнің өндірістік өзіндік құнының арасындағы айырма ретінде жалпы пайда есептеледі, ал өзгермелі шығын әдісін пайдаланғанда маржиналдық пайда өнім сатудан түскен түсім мен өнім сату мен әкімшілік шығыстардың шығысының өзгермелі бөлігін қоса алғанда, барлық өзгермелі шығынның арасындағы айырма ретінде есептеледі.

Маржиналдық тәсілдемеде және толық шығындарды есептегенде операциялық пайданы анықтау тәртібінің айырмашылығы 7.15-кестеде келтірілген.

7.15-кесте. Толық шығындарды есептеу мен өзгермелі шығындарды есептеу әдістері

Толық шығындарды есептеу әдістері	Өзгермелі шығындарды есептеу әдістері
Сатудан түскен түсім
Минус: –тікелей еңбек шығындары; – тікелей материалдық шығындар; – жалпы өндірістік шығындар. Жалпы пайда Минус: – өнім сату жөніндегі тұрақты шығыстар; – тұрақты әкімшілік шығыстар. Негізгі қызметтен түскен операциялық пайда.	Минус: – тікелей еңбек шығындары; – тікелей материалдық шығындар; – өзгермелі жалпы өндірістік ш (операциялық) шығыстар; –өнім сату жөніндегі өзгермелі шығыстар; – өзгермелі әкімшілік шығыстар. Маржиналдық пайда Минус: – тұрақты жалпы өндірістік (операциялық) шығыстар; – тұрақты әкімшілік шығыстар. Негізгі қызметтен түсетін операциялық пайда.

Маржиналдық кірістің деңгейі (%) сату көлеміне маржиналдық кірісті бөлумен анықталады.

7.7 Залалсыздықты талдау

Кәсіпорын қалыпты жұмыс істеу үшін қанша жиынтық шығасылар мен пайда алынатыны байланысты өнім өндірісінің көлемі маңызды рөл атқарады. Сондықтан өндіріс көлемінің, сатудан түсетін жиынтық кірістің, есептеу мен таза пайданың өзгеруінің арасындағы тәуелділікті зерттеу үшін өндірістің залалсыздығы талданады. Бұл жағдайда өнім шығару көлемін талдауға ерекше назар аударылады, осының арқасында басшылық өндіріс көлемінің сыни (өлі) нүктелерін анықтауға мүмкіндік береді. Сыни нүкте сондай-ақ залалсыздық нүктесі немесе пайдалылық шегі деп аталады.

Сыни деп кәсіпорынның шығыны бүкіл өнімді сатудан түсетін түсімге тең болатын сату көлемінің, яғни кәсіпорынның не пайдасы, не залалы болмайтын жай-күйі аталады.

Өндірістің залалсыздығын талдау кәсіпорын өнімінің шығуы қазіргі уақытта қолда бар жұмыс ісейтін өндірістік қуаттардың деңгейімен шектелген қысқа уақыт аралығындағы сатудан түсетін кірістің, шығыс пен пайданың арасындағы тәуелділікке негізделеді.

Халықаралық практикада сыни нүктені анықтау үшін маржиналдық кірісті (пайданы) графикалық теңдеу әдістері пайдаланылады.

Теңдеу әдісі таза пайданы есептеуге негізделеді. Математикалық формуланы мына тәуелділіктен шығаруға болады:

Өнім сатудан түсетін таза пайда = (өнімнің сатылған бірлігінің саны х бірлікті сату бағасы) – [(сатылған өнім бірлігінің саны х бірлікке шаққандағы өзгермелі шығасылар) + жиынтық тұрақты шығасылар].

Осы теңдеуге тиісті белгілерді енгіземіз:

Тп– таза пайда; Х – сатылған өнім бірлігінің саны; Б– сату бағасы; Ө– өнім бірлігінің өзгермелі шығасылары; П – өнім бірлігін шаққандағы өзгермелі шығасылар; Ж– өнім бірлігіне шаққандағы жиынтық шығасылар, осыдан мына формула алынады:

Тп = БХ - (ПХ+Ж) (1)

Мысалы: Жыл ішіндегі тұрақты шығасылар –800 000 теңге, өнім бірлігінің сату бағасы –500 теңге, өнім бірлігіне шаққандағы өзгермелі шығасылар –300 теңге. Өнім бірлігіндегі залалсыздық нүктесін анықтаймыз.

Тп=БХ - (ПХ+Ж) болғандықтан, залалсыздық нүктесі ПХ+Ж=БХ-Тп тең болатын өндіріс деңгейінде (х) болады, жоғарыда келтірілген деректерді пайдаланып 800 000+300х=500х – 0 алынады.

800 000=200х; х=4000 бірлік–бұл өнім бірлігіндегі залалсыздық нүктесі.

Осыдан бірлік үшін 500 теңге бойынша жиынтық сату сомасы 2000 000 теңгені (500 х 4000), өзгермелі шығыстар 1200 000(300 + 4000) немесе барлық шығыстар 2000 000(1200000+800.000) теңгені құрайды.

Сыни нүктені бухгалтерлік залалсыздық моделінің графигін құру негізінде анықтауға болады. Бухгалтерлік залалсыздық моделі – бұл жиынтық кіріс пен жиынтық шығасылардың өндіріс көлемінің өзгеруінен сызықтық тәуелділік кестесі. Талдау залалсыздық нүктесін (сыни нүктені) есептеуге негізделеді.

Пайда саласы мен залал саласы сыни нүктеден оң мен солға қарай таралады (7.4-сурет). Графикте К тағы бір залалсыздық нүктесі мен өндіріс көлемінің ыңғайлы ауқымы келтірілген. АП сызығы – тұрақты шығындарды, АЕ – жиынтық шығасыларды, ПЕ кесінді – өзгермелі шығындардың мөлшерін, ОД – өнім сатудан түскен түсімді көрсетеді.

Бухгалтерлік модель болашақ уақытқа жоспарланған жиынтық шығасылар мен кірістердің өзгеруін көрсетеді.

Сыни нүктені анықтау үшін маржиналдық пайда концепциясы да пайдаланылады. Маржиналдық пайда – бұл сатудан түскен түсім мен өзгермелі шығындардың арасындағы айырма.

Маржиналдық пайда = Сатудан түскен түсім– өзгермелі шығындар.

Егер маржиналдық пайдадан тұрақты шығындар шегерілген жағдайда операциялық пайданың мөлшері алынады.

Сатудан

түскен түсім

Пайда салалары

К

2000 ----------------------------- Өзгермелі шығындар 1200 мың теңге

бірлік үшін 300 теңге

А П

Залал 800 000 теңге көлеміндегі

саласы тұрақты шығындар

О

4000 Өнім бірлігіндегі сыни нүкте

7.4-сурет. Бухгалтерлік залалсыздық моделінің графигі

Операциялық пайда = Маржиналдық пайда –Тұрақты шығыстар.

Сыни нүкте маржиналдық пайдаға тұрақты шығындарға тең болатын нүкте деген анықтама беруге болады. Маржиналдық тәсілдемеде өнім бірлігіндегі сыни нүкте теңдеуі мынадай болады:

Сату бірлігіндегі сыни нүкте = Жалпы сомадағы тұрақты шығындар / өнім бірлігіндегі маржиналдық пайда.

Мақсатты (қажетті) пайданың мөлшерін алуды қамтамасыз ете алатын өнім сату көлемін мына формула бойынша есептеуге болады:

Бірліктегі мақсатты сату = Тұрақты шығындар + Мақсатты пайда / Өнім бірлігіне шаққандағы маржиналдық пайда.

Пайданы жоспарлаған кезде сыни нүктесін талдауды пайдалануды көрнекі түрде көрсету үшін мына мысалды қарайық.

Мысал: Кәсіпорын келесі жылы 500 000 теңге көлемінде пайда алуды жоспарлайды. Жыл ішіндегі тұрақты шығындардың жалпы сомасы 700 000 теңгені, бірлікке шаққандағы өзгермелі шығындар – 500 теңгені, сату бағасы бірлік үшін 800 теңгені құрайды. Жоспарланған сату көлемін алу үшін сату көлемі қандай болуы тиіс?

800 х Х = 500 х Х + 700 000 + 500 000

300 х Х = 1200 000

Х = 1200 000 / 300 = 4000 бірлік.

Сөйтіп, 500 000 теңге сомасында пайда алу үшін сату көлемі 4000 бірлікке тең болуы тиіс. Осы көлемді келесі тәсілмен есептеуге болады:

Бірліктегі мақсатты сату көлемі = 700 000 + 500000 / 800 - 500 = 4000 бірлік.

Ақша түрінде сату көлемі 3200 000 теңгені (4000 х 300) құрауға тиіс..

Сыни нүктесі әдісінің артықшылықтарымен қоса кейбір кемшіліктері де бар. Атап айтқанда, бұл шығындардың өзгермелі және тұрақтыға бөлінуімен байланысты. Іс жүзінде үстеме шығыстардың кейбір элементтері өндірістің немесе өнім өткізу көлемінің өзгеруіне байланысты шамалы болса да өзгеруі, яғни жартылай тұрақты болуы мүмкін. Осы шығыстардың өндірістің немесе өткізу көлемінен тәуелділік дәрежесін анықтау өте қиын. Сонымен бірге барлық өзгермелі шығыстар өндірістің немесе өткізу көлемінің өзгеруіне пропорционал өзгермейді, яғни өзгермелі шығыстардың арасында жартылай өзгермелі шығыстар болады.

Осы әдіс ұйымның басшылығына ұзақ мерзімді кезең бойы өнімнің бағасын анықтауға мүмкіндік бермейді, өйткені ұйым қалыпты жұмыс істеу үшін баға өзгермелі ғана емес, соынмен бірге тұрақты шығыстарды да өтеуге тиіс.

Маржиналдық кірістің өзгеруі өндіріс пен сату көлемінің ғана емес, соынмен бірге сатып алынған өндіріс құралдарының құнының, оларды пайдаланудың тиімділігі мен өнімнің бағасының өзгеруіне тәуелді, бұл үшін маржиналдық кірістің өзгеру есебебін анықтау керек. Сондықтан заласыздықты талдаған кезде есептің дәлдігі мен сенімділігін шектейтін келесі болжамдар пайдаланылады:

– жиынтық шығасылар мен жиынтық кіріс өндірістің сызықтық функциялары болып табылады;

– барлық шығындар тұрақты өзгермелілерге дәл бөлінген;

– өндіріс ауқымының тек ықтимал ауқымы ғана талданады;

– тұрақты шығыстар зерттелетін ауқым шегінде тәуелсіз болып қалады;

– өзгермелі шығыстар зерттелетін өндіріс шегіндегі көлемге тікелей пропорционал өзгереді;

– жеке-дара бұйымдар немесе бірқатар бұйым сатылған жағдайда бұйым алдын-ала белгіленген номеклатураға сәйкес, яғни құрылымдық өзгерістерсіз сатылады;

– пайда өзгермелі шығыстар бойынша есептеледі;

– өндірістің көлемі сату көлеміне тең немесе сатылмаған өнімнің бастапқы және соңғы запастарының өзгерістері шамалы;

– талданатын өзгермеліден басқа барлық басқа өзгермелілер, мысалы,

өнімнің технологиясы, өнімділігі, өндірісте пайдаланылатын өнім, материал бағаларының деңгейі өзгермейді.

Бақылау сұрақтары:

1. Басқарушылық есепте шығынды есептеу мен калькуляциялау әдістері қандай үш белгі бойынша топтастырылады?

2. Өнімнің өзіндік құнының шығынын есептеу мен калькуляциялаудың процестік әдісіне сипаттама беріңіз.

3. Балама өнім бірліктері қалай анықталады?

4. Өнімнің өзіндік құнының шығынын есептеу мен калькуляциялаудың тапсырыстық әдісінің ерекшеліктерін атаңыз.

5. Шығындардың функциялар бойынша есебі (АВС-әдіс) қалай жүзеге асырылады?

6. «Стандарт-кост» жүйесі бойынша шығындарды есептеуді сипаттама беріңіз.

Дата добавления: 2015-06-27