ОАА ДМ даму тарихы 2 страница

Кокран орталықтары Кокран Бірлестігі бөлімдерінің қызметін қолдап отырады. Әр бөлімдерінің бағыты олардың қатысушылары атқаратын қызмет түрі мен қаржыландыру деңгейіне байланысты айқындалғанымен, олар міндетті түрде өз жұмыстарын Кокран Бірлестігімен мақұлдап және оны қолдап отыруы қажет. Клиникалық медицинаның әр саласы мен жалпы денсаулық сақтау бойынша жүйелі шолу жасаушылардың барлығының жұмысының Кокран орталықтары жеңілдетеді. Бұл жұмыстың орындалуының бір шарты - компакт дискілер мен интернет жүйесінде таратылған жүйелі шолулар мәліметтерін Кокран қорында басылымға шығару. (The Cochrane database of systematic reviews, 1995). Мысалы, бұл мәліметтерді дәйектемелі медицина және фармакотерапияның Маскеу орталығының сервері: http://evbmed.fbm.msu.ru/ index-r.html мен Кокран Бірлестігі Ресей бөлімінің ресми сайты: http://www.сochrane.ru арқылы пайдалануға болады.

Кокран Бірлестігі жұмысын өзінің құрамында бар мына бөлімшелер арқылы ұйымдастырады:

1. Жүелік шолу құрастыратын халықаралық тақырыптық топтар - Кокран шолуларын құрастыру және жаңартуымен айналысады. Топ жұмысында әр түрлі дерттер бойынша алдын-алу, емдеу, қайта бейімдеу салаларында кәзіргі уақытқа сай, өзекті және сенімді мәлімет аламын деуші зерттеушілер, дәрігерлер, тұтұнушы мекемелердің өкілдері қатысады.
2. Тақырыпаралық топтар – медицина қызметі салалары бойынша әртүрлі клиникалық бөлімдеріне жататын мәліметтерді сараптау мен қорытындылау үшін құрастырылған.
3. Шолуларды өңдеу әдістері бойынша Кокран жұмысшы тобы – шолуларды құрастыру барысында тексерістер нәтижесін біріктіру, бағалау және қорытындылау үшін арнайы тәсілдер қолданады. Бұл тәсілдерді (жоғары тиімді бір жүйеге келтірілген қолмен іздеу әдісі, Review Manager-RevMan – компьютерлық бағдарлама – жоспарлау, дайындау, сараптау және жүйелік шолулардың қорытындысын шығару) жүйелі шолулардың туралығы мен дәйектемелігін қажетті деңгейде жасалуына жауапты Кокран жұмысшы тобының мүшелері өңдейді.

4. Әртүрлі сала бойынша топтар – бұл Кокран бөлімшелері дерт түрлері емес медициналық іс-әрекет түрлері бойынша біріктірілген: медициналық көмек көрсетудің жағдайы (мысалы, ауруханаға дейінгі), жеке аурулар тобына көмек көрсету (мысалы, егде жастағы науқастарға), медициналық көмек деңгейі (мысалы, медбикелік көмек), немесе белгілі бір іс-әрекет бойынша (мысалы, физиотерапия). Әртүрлі жұмыс түрлерін біріктіруші бөлім (мысалы, тұтұнушылар ұйымы).

5. Кокран электрондық кітапханасы - Кокран шолулары бойынша біртұтас әдістемелік негізі мен біртұтас электрондық жүйені қамтемесіз етеді. RevMan бағдарламасы бойынша жұмыс жасайды. Барлық мәліметтер (бітірілген шолулар, барлық бөлімшелерден келіп түскен мәліметтер мен тексерістердің қорытынды хаттамалары) әрдайым Кокран Бірлестігінің негізгі мәліметтер қорына жіберіледі, осы жерде Кокран Бірлестігінің жұмысы туралы ақпараттар мен Кокран шолулары Кокран электрондық кітапханасында басылымға шығу үшін іріктеледі. Кокран электрондық кітапханасы 4 бөлек мәліметтер қорынан тұрады:

· Кокран жүйелік мәліметтер қоры – қорытындыланып біткен шолулар мен дайындыдалып жатқан шолулардың хаттамалары

· Бақылаулы тексерістерді тіркеу Кокран қоры – басылымға шыққан барлық бақылаулы тексерістер мәліметтерінің библиографиясы.

· Кокран реферативтік қоры – шолуларды құрастыру мен тарататын Йорк Орталығы ((Великобритания) немесе «American Collede of Physicians’Jounal Club» және «Еvidence-based medicine » журналдарықызметкерлерінің сынды бағалауынан өткен жүйелік шолулардың ғана әр түрлі сала бойынша рефераттары сақталады;

· Шолуларды бағалау әдістері бойынша Кокран қоры – клиникалық тексерістер нәтижелерін сараптау мен талдау әдістеріне арналған мақалалар библиографиясы сақталады;

Кокран Бірлестігінің шаралары дәйектемелі медицинаның қағидалары даму жолдарының негізін құрайды. Бүгінгі күнде өндірісті дамыған елдердің денсаулық сақтау басқарушы мекемелері мен сақтандыру ұйымдары көпшілігінде шешім қабылдауының басшысы ретінде Кокран Бірлестігінің қорытындылары мен деректемелеріне жүгінеді.

Кокран Бірлестігінің Ресей бөлімі - бұл Мәскеуде орналасқан Солтүстік-шығыс орталығы – ТМД елдерінің жалғыз орталығы. Бастығы - В. В.Власов.

2002 жыл – Ресейде ДМ Аймақаралық ұйымы құрылды - (www.osdm.org).

ДМ Қазақстандағы даму тарихы

• 1995 ж., қазан – 1996 ж., мамыр – «ҚР медициналық көмек сапасы» атты бірінші құрылтайына арналып АДБЖИ оқытушылары ТМД елдерінде кеңінен тараған, бірақ басқа елдерде пайдаланбайтын екі ем түрі бойынша – жоғарғы қысымды оттегі емі және лазер сәулесі емі - мәліметтерді жинап, оларға сараптама жүргізді:

-жоғарғы қысымды оттегі емі бойынша 589, лазер сәулесі емі – 1040 басылымдар табылды, бірақ бұл емдер бойынша тиімділігі мен қатерсіздігі туралы дәйекті мәліметтер табылмамады.

• 1998ж., қараша - ДМ оқытудың басталуы – алғашқы рет АДБЖИ курсында жанұялық медицинасының кафедра оқытушыларына ДМ туралы дәріс оқылды.
• 1999 ж. АДБЖИ жанұялық медицинасының кафедрасының әр оқыту кезеңінің бірінші күні ДМ дәрісінен басталып әрі қарай клиникалық мақалалар тәжірибе түрінде талданады.Бүгінгі күнде БМСК дәрігерлерінің 1867 оқыды.
• 2000ж., қараша – ДМ еңгізудің екінші әрекеті – ДСМ ауруханалық емге арналған стандарттық хаттамалар дайындалу шешіліміне байланысты ДСМ сарапшы тобына ДМ қағидалары таныстырылды.
• 2000 ж. –ДМ бойынша 5 маман - методолог оқытылды.
• 02.2001-2003жж – ДМ 5 маманы жұмысын бастады – ДСМ мен «Денсаулық» мекемесі қызметкерлеріне көмек ретінде клиникалық тәжірибе деректемелер жоспарын, аурухана науқастарына арналған диагностикалақ пен емдік стандарттық хаттамаларын дайындау үшін клиникалық мәліметтерді бағалау мен іздеп табу жұмыстарын жүргізді. Бірақ ұсынылған мәліметтер қабылданбады және пайдаланбады.
• 2003ж. – ДМ мамандары ҚРЖДҰ мүше болды.
• 2001ж.- АДБЖИ ЖМ кафедрасы ДМ бойынша арнайы 3 – жетілік «Дәрілік заттарды тиімді пайдалану» атты оқыту бағдарламасын еңгізді. Осы бағдарлама бойынша БМСК мен ауруханалардың, ЖОО мен медициналық колледждердің 122 дәрігерлері және оқытушылары дәріс алды.
• 2003ж. – Семей мед.академиясы жанұялық дәрігердің дипломнан кейінгі дайындығына ДМ бойынша 3 - күндік бағдарлама еңгізді - 200 дәрігер және 5-6 курс студенттерінен 340-ы дайындық курсынан өтті.
• 2003 ж. Караганды мед. академиясында – ДМ курсы клиникалық фармакологиясы кафедрасының оқу бағдарламасына еңгізілді.
• 2003ж. – Орталық Азия Аймағының дәрігерлерін оқыту үшін Англияның Императорлық колледжі мұғалімдері бейімдеп дайындаған 4 -күндік курсы еңгізілді – ОАА 110 маманы оқып шықты.
• 2001-2003жж. – Англияның Императорлық колледжі мен Проект ЗдравПлюс мұғалімдері бірігіп ДМ бойынша мамандар мен оқытушылар 3-жылдық дайындықтан өтті. ОАА елдерінің 130 оқытушысы дайындалды.
• 02.2004ж. – Ресей мен Қырғыз елдері оқытушыларының қатысуымен ДМ курсы бейімделіп, қайта өңделді.
• 2004 ж., қараша – алғашқы рет ДМ оқуы Өскемен аймағында өткізілді - ҚР ДС мекемелерінің әр түрлі деңгейдегі 45 бас мамандары оқып шықты.
• 2004ж., желтоқсан – ҚР ДМ бойынша дипломнан кейінгі дайындық бағдарламасы ретінде 2-жетілік оқыту курсы өңделіп, еңгізіліп бекітілді.
• 2005ж. бастап дәрігерлер ДМ бағдарламасын оқығаны туралы бөлек мемлекеттік сертификат алатын болды.
• 2005ж., наурыз ҚР ДМ үшінші рет еңгізудің әрекеті - АДБЖИ 15 кафедрасының қызметкерлері ДМ қағидасын барынша қолдана отырып созылмалы дерті бар науқастар диспансеризациясының жаңа ережесі бойынша негізін дайындады. Ереже негіздері халықаралық және өз еліміз мамандарының сараптамасынан өтуде.
• 2008ж., қыркүйек – ЖД/ЖТД дипломнан кейінгі дайындығына «ДМ ЖД/ЖТД тәжірибесінде» атты 6-күндік оқыту бағдарламасы ҚазҰМУ ЖМ және ЕО кафедрасына еңгізілді.

• 2006ж., 11-12 желтоқсанында Бішкекте «ДМ ОАА. Денсаулық сақтау шараларын сапалы етуге алғашқы қадам» атымен Бірінші Халықаралық Орталық Азия Аймағының Форумы өткізілді. Резолюциясы хабылданда.
• Форум қатысушылары «ОАЕ ДМ мамандары» атты Қоғамдық Ұйым құрды - 4 ел: ҚР, Қырғыз Республикасы, Таджікстан и Түрікменстан. Уставы бекітілді, басқару мүшелері сайланды.
• Келесі іс – Ұйымды Қырғыз Республикасының Құқық министрлігінде тіркеу.
• ОАЕ ДММ ҚҰ жұмысы ресми түрде 2007 жылдың қаңтарында басталды.
• Веб-сайт – www.carebmc.net

2. Клиникалық тәжірибеде шешім қабылдау түрлері

Дәйектемелі медицинананың жетістіктері мен шектеулері

Медициналық көмек көрсету – бұл науқасқа жасалатын әртүрлі шаралар бойы үздіксіз шешім қабылдау үрдісі. Шаралар, іс-әрекеттер (науқастың жағдайына кірісу) – бұл күнделікті тәжірибеде дәрігердің науқасқа көмек көрсету үшін жасайтын келесі шаралары (іс-әрекеттері) – дертті анықтау (диагностика), емдеу, алдын-алу, қайта қалпына келтіру (реабилитация), бағыт беру шешімдері. Осы жағдайда әр дәрігердің, жалпы клиника жұмысының бірден-бір қағидасы - бұл дәйектемелі медицина қағидаларын міндетті түрде қолданып отыру.

ДМ негізделген тәжірибе – бұл: 1)жеке тәжірибенің; 2)сырттан, жүйелік тексерулерден алынған ең тиімді клиникалық дәйектемелердің және 3) науқас күткен нәтижелердің бірігуі. Дәйектеме ілімінің философиялық негізі медицинада 19 ғасырдың жартысынан басталады. Оған дейін, біраз ғасырлар бойы, дәрігер шешім қабылдауында өзінің жеке пікіріне немесе, жақсы дегенде, ежелгі философтар мен алхимиктардың беделіне байланысты ғасырлар бойы күмән келмеген еңбектеріне сүйенген. Сол кезде кеңінен қолданылатын тиімсіз ем тәсілдерінің көбін табиғи тұрғы ғылымның тұрақтануы жоққа шығарды. Екіншіден, соңғы ғасырларда дерттерді емдеу мен алдын-алу шараларының біразы ашылып, бақыланып, тәжірибеге еңгізілді. Бірақ, әлдеде, әртүрлі клиникалық жағдайда дәрігердің шешім қабылдауы бірнеше себептерге байланысты болып келеді. Айта кету керек, Дм әдісіне сәйкес шешім қабылдауда дәрігер кәсіпшілігінің патогенезді білуі, ішкі сезім, жеке тәжірибе және басқада қолдануға еңгізілмеген дағдылар мен негізсіз мәліметтер есепке алынбайды. ДМ тәсілі белгілі деңгейде ұқсас клиникалық көріністері бар науқастарда ем нәтижелерін дәрігердің, науқас адамның жеке дара қасиетіне, қаржыландырудың шектелегеніне және басқада жағдайларға байланыссыз қайталауға мүмкіншілік береді. Яғни, ДМ тәсілі әр қашанда шынайы жағдайдан айрықша болып отыратын медициналық тәжірибенің нақтыланған түрі.

Клиникалық тәжірибеде шешім қабылдау түрлері

1.Сарапшы пікіріне негізделіп қабылданған шешім (атақты аттарға негізделген медицина - eminence-based medicine) - құнды, егерде сирек кездесетін клиникалық жағдай болса.

- Сарапшы нақты бір клиникалық жағдайға байланысты бар мәліметтер туралы толық объективті шолу бермеуі мүмкіні, керісінше мәліметтерге жан-жақты сеніммен қарайтын сарапшы емес кісінің пікірі нақты болады.

2. Өте аз шығымға негізделген шешім – мүмкіншілік келгенше бұлай болмауы қажет.

- Ақиқатта медициналық көмек көмек көрсету шектелген бюджетке байланысты, сол себептен шығын әрине әр қашанда саналып отырады. Тек қана ақша шығымына негізделген клиникалық шешім мағынасыз және жауыздық болады. Сонымен қатар, шынында қандай жайдай өмірді құтқарады немесе оның сапасын жоғарлатады?

• Бірақта, шектелген мүмкіншілік пен шексіз тұтұнысты келістіретін ереже жоқ..

3. Клиникалық тәжірибеге негізделген шешім:

· Орташа есеппен тәжірибелі маманға әр екі науқасқа ғылыми тұрғыдан түсініксіз 3 жағдай кездесетінімен (ал білімі аз дәрігер оданда жиі) «білмейтінім жоқ дейтін» бұрыңғы ереже бойынша дайындалған дәрігерлерге бұл жағдаймен келісу қийын – түсініксіз науқастар мысалы

· Әрине жұмыс жасап жүрген дәрігерлер өзінің меншікті тәжірибесін жоққа шығармау керек. Бірақ, біздің шешіміміздің негізінде тек қана өзіміз көріп байқағаннан басқада миллиондаған науқастарды емдеген мыңдаған дәрігерлер ұжымының тәжірибесі болуы қажет, яғни дәйектемелі зерттеулер; емдік әдістер

· Бүгінгі күнде дәйекті негізі бар медицинаның әсері күшейіп келеді, өйткені фундаментальды медико-биологиялық ілімдердің үдемелі дамуына қарамастан біз адам туралы біліміміздің түбіне әлі жеткен жоқпыз және тағы әрі қарайда жете қоймайтын шығармыз. Ағзаның өзгерістері мен оны қоршаған алуан түрлі табиғат пен әлеуметтік ортаның әсері мен қарым-қатынасын болжау өте қиын. 0сы себептен дерт және оның дамуы туралы тек қана теориялық білімді негізене алып басым жағдайда бірдей қолайлы пайданалатын қатерсіз, тиімді ем жасап шығара алмаймыз. Бұл жағдай біздің шешім қабылдауымыздың жаңа әдіс түрінде болуын айқын дәлелдейді, ал ол - науқасқа көрсетілетін қандайда іс-әрекет болмасын (дертті анықтау, емдеу, алдын-алу және т.б.), оның теориялық тиімділігі мен қатерсіздігінің дәйекті негізі болу қажет, яғни әр шешім терең оймен және дәлелденген жағдайларға сүйеніпқабылдануы қажет – бұл бүгінгі мен келешек медицинаның түпкі қағидасы.

Дәйектемелі медицинаны қолданудағы жетістіктері

ДМ неге қажет? (жетістіктері)

• ДМ әртүрлі қолайсыз жағдай әсерінен әртүрлі дерттердің даму қаупы мен ақырын анықтауға көмектеседі.
• Күнделікті тәжірибеде дәйектемелі негізі бар шараларды кеңінен қолдануға көмектеседі.
• Электрондық қордан дәйктемелі мәліметтер іздеп табуды үйретеді.

• Күнделікті тәжіребеде пайда болатын сұрақтарға жауап алатын нақты мәліметтер қорын анықтауға көмектеседі.
• Алынған мәліметтерді қатаң бағалауға үйретеді.
• Ең тиімді іс-әрекеттерді қолдануға бағыттап дәрігердің меншікті тәжірибесін өзгертуіне көмектеседі
• Дәрігер көрсететін көмектің сапасы жоғарлауының негізін құрайды.
• Дәрігердің өмір бойы, үздіксіз мамандығы бойынша оқып тұру қажеттілігін дамытады, кәсіпшілігін артады.
• Уақыт талабына, яғни тоқтаусыз өзгеріп тұрған әлем алқабының сұраныстарына дайын болуға көмектеседі.
• Шығымның тиімділігін жоғарлатады.
• Тиімділігінен көрі қатері басым іс-әрекеттерді анықтауға көмектеседі.
• Күнделікті тәжірибеге ең тиімді жетістіктерді еңгізуге мүмкіншілік тұғызады.
• Клиникалық сынақтардың толық, дұрыс жүргізілгенің анықтау мен ондағы мәліметтерді қатаң бағалауға үйретеді.

ДМ қағидаларын меңгерген дәрігердің дағдылары:

· Медициналық мақала қандай тілде болсада түсінеді;

· Жұмысты қатып қалған әдіспен, өзінің түсінуімен және жеке, көп жағдайда толық емес тәжірибесіне сүйеніп жасаудан арылады;.

· Қоймастан өз дәрілерін ұсына беретін фармацевтикалық компаниялар мен тиімділігін тексеру мүмкіншілігі болмайтын жаңа ем тәсілдеріне сенген науқастар қысымынан құтқарылады;

· Және тағы сауаты төмен сарапшылар пікіріне тәуелді болмайды;

· Жеке клиникалық жағдайларды шешуде әдебиет мағлұматтарын пайдаланып және оның нақтылығы мен өзектілігін бағалайды;

· Әр қашанда өзінің жеке пікірі болады!!!

· Құқықтың қорғанысы болады

Дәрігердің кәсіпшілік қызметінде, дәрігер мен науқастың және сонымен қатар жалпы емдеу мен басқада мекемелер қарым-қатынасында барысындағы пайда болатын әр түрлі жағдайдаларды айқындайтын Д.М. бірнеше негізгі бағыттары бар:

1. Медициналық көмек пен дәрігердің кәсіптік міндеті (тәртібі, этикасы) бойынша: дәрігерлер науқастың жағдайы бойынша нақты, шын мәлімет алуға болатын, денсаулығына зиян келтірмейтін және ең тиімді емді таңдауға мүмкіншілік беретін диагностикалық шараларды ғана тағайындайды. Дәрігерлер мыңдаған ұқсас науқастарға дұрыс жүргізілген тексерістерде өзінің тиімділігін бұрын дәлелдеген ем тәсілдерін ғана тағайындайды. Науқас кісі өзінің жағдайы туралы хабардар, денсаулығы бойынша шешім қабылдауға қатысады және әр қашанда тағайындалған шаралар дұрыстығын тексере алады. Дәйектемелі медицина дәрігер мен науқастың қарым-қатынасын ашық, шыайнаы, жан-жақты мәлімді болдырады.

2. Экономикалық бағыты: медициналық шаралар қаржылануының бірнеше көзі бар: мемлекеттік бюджет, сақтандыру қорлары - міндетті немесе өз еркімен және тағы әр азаматтың жекеменшік ақшалары. Осы төрт қаржы қорларын не біріктіреді? Ең алды-мен, қажетті емес тексеру әдісі мен негізсіз және тиімділігі жоқ ем шараларына төлемеу. Екіншісі – бұл қаржының барынша тиімді жұмсалуы. Дәйектемелі медицинаартық ақша жұмсалуына кедергі жасайды және оны тиімді пайдалануға көмектеседі.

3. Құқық бағыты: азаматтарға, сақтандыру компанияларға, қоғамдық ұйымдарға құқық құжаты ретінде барынша қажетті көмек көрсету ретінде стандарттары біртұтас нақты құрал болады. Дәйектемелі медицина медицина саласының қандайда болмасын қызметін бақылауға көмектеседі.

4 .Білімдік бағыты: Дәйектемелі медицина қағидаларын кеңінен қолдану арқылы дәрігерлерді тиімді және кәсіби мамандандырып оқыту мен олардың білімдік санатын уақытында жоғарлату мүмкіншілігі туады. Бұл жағдайда әр түрлі медициналық мекемелерде берілген сертификат пен дипломдардың және соған сәйкес дәрігерлердіңде білімдік дәрежесінде айқын айырмашылығы болмайды. Дәйектемелі медицина науқастар емін түп нұсқасы бір әдістермен жүргізуге мүмкін етеді және бұл жағдайда дәрігерлер араларында түсіністік жақсарады.

Қорытындылап айтқанда, дәйектемелі медицина – бұл ғылыми мәліметтерді жинаудағы, сынды сараптаудағы, қорытындылау мен дұрыс пайдаланудағы жаңа тәсіл.

Дәйектемелі медицинаны қолданудағы шектеулер

• Электрондық қорды пайдалана білмеу
• Шет тілді білмеу
• Кейбір дәрілік затардың болмауы мен олардың қымбаттылығы
• Дәлелдемесі толық нақты емес немесе мүлдем жоқ сирек кездесетін клиникалық жағдайлар
• Науқастардың кейбір ем және тексеру әдістер түрлерін талап етуі
• Дәрігерлердің көне (уақыт талабына сай емес) көз қарастары

3. Дәйектемелі медицинадағы сапалық мен сандық зерттеу әдістері. Клиникалық сынақ, анықтамасы, жіктеуі. Дәйектемелі медицинадағы статистикалық сараптау. Клиникалық сынақтар нәтижесінің дәйектілік деңгейі және ұсынылу мүмкіншілігі

Қандайда болмасын көмектік іс-әрекеттің (емдік, диагностикалық және т.б.) клиникалық тиімділік дәлелдігі басым деңгейде клиникалық сынақтардың немесе зерттеулердің ұйымдастырылуына, әдісіне және тағы осы зерттеулерден алынған мәліметтерді сараптауда қолданылатын тәсілдердің сәйкестігіне байланысты. Кәзіргі уақыттағы медицина науқасқа көрсетілетін емдік шаралар болсын немесе басқада іс-әрекеттердің тиімділігі мен қатерсіздігі туралы мәліметтердің сарапталуына қатаң талап қояды. Қандайда болмасын көмек шараларға жүргізілген клиникалық сынақтардың нәтижесін қалай бағалауға болады? Дәйектемелі медицинаның маңызды қыры – бұл клиникалық сынақтардан алынған мәліметтердің нақтылық деңгейін анықтау, яғни жүелік шолулардың негізін құрайтын қорытындылардың дәйектемелігі.

Клиникалық эпидемиологияның басты қағидасы - бұл әр клиникалық тексеріс дәлелденген ғылыми ақиқатқа негізделуі қажет, яғни дәйектемелерге негізделген медицина. Дәйектемелі медицина қағидаларына сәйкес дертті анықтауда, емдеуде және алдын-алуда теқ қана тиімділігі дұрыс ұйымдастырылған объективті, салыстырмалы зерттеулер мен дәлелденген тәсілдер қолданылуы қажет.

Клиникалық сынақтар (зерттеулер), анықтамасы, жіктеуі

Клиникалық сынақ – науқастарды негізгі (сынақ жүргізілетін) немесе бақылау (салыстыру) топтарға еңгізіп медициналық іс-әрекеттер мен клиникалық ақырының арасындағы себепті мен нәтижелік байланысын анықтауға арналған келешек бағытта (проспективті) жүргізілетін қандайда болмасын тексеріс (медициналық журналдар редакторларының халықаралық ұйымының анықтамасы). Бұл жаңа теориялық ілім нақтылығын тексеретін клиникалық сынақтардың (КС) ең ақырғы бөлігі.

Дата добавления: 2017-01-13