Лекцыя 4. Фарміраванне беларускага этнасу і яго культуры ў перыяд сярэднявечча 1 страница

У цэлым дабрахвотны характар уступлення славянскіх зямель у Вялікае княства Літоўскае абумовіў адносную іх аўтаномію ў агульнай дзяржаве. Кожны заходнерускі князь хоць падпарадкоўваўся Вільні, але заставаўся поўным гаспадаром у сваім удзеле. Далейшае развіццё грамадскіх і эканамічных адносін у краіне патрабавала ўдасканалення дзяржаўнага кіравання і пераадолення сепаратызму ўдзельных князёў праз цэнтралізацыю вялікакняскай улады. Сам вялікі князь і яго прыбліжаныя імкнуліся пераадолець сепаратызм удзельных князёў шляхам перападпарадкаванняў пэўных удзелаў на карысць сваіх супляменнікаў (Гаштольдаў, Радзівілаў і інш.).

Былі выпадкі, калі гараджанам не ўдавалася поўнасцю выйсці з-пад улады гаспадара або магната, і ў частках, якія належалі дзяржаве або феадалу, - “юрыдыках”, магдэбургскае права не дзейнічала.

Пад уздзеяннем прагрэсіўных павеваў з Заходняй Еўропы, а таксама абапіраючыся на традыцыі вечавых сходаў, гараджане – майстры, купцы, дробная шляхта асобных беларускіх гарадоў – здолелі аб’яднаць намаганні і дамагчыся ад прыватных уласнікаў або Вялікага князя права на самакіраванне па ўзору жыхароў германскага горада Магдэбурга. Першымі так званае “Магдэбургскае права” атрымалі жыхары Вільні (1387), затым Берасця (1390) і Гародні (1391), Слуцка (1441), Полацка (1498), Менска (1499).

Усе гэтыя змены ў сацыяльна-эканамічным развіцці пакінулі глыбокі адбітак на тагачасных гарадах Беларусі. Калі ў ХІУ ст. іх колькасць дасягала 40, то да сярэдзіны ХУІІ ст. разам з мястэчкамі іх налічвалася 467 (з 757 па ўсім ВКЛ), дзе пражывала ад 16 да 20 % усяго насельніцтва. У ліку буйнейшых беларускіх гарадоў былі Полацк, Віцебск, Слуцк, Менск, Берасце, Гародня, Новага-родак.

Грашовая сістэма не была пастаяннай. Асноўным плацёжным сродкам быў літоўскі паўгрош, затым срэбны пражскі грош. Пэўныя цяжкасці існавалі і ў вагава-мернай сістэме: у кожным рэгіёне яна мела свае асаблівасці.

Аб’яднанні купцоў зваліся брацтвамі. Яны імкнуліся да манаполіі ў межах свайго горада і падуладнай яму перыферыі. Купцы таксама прыносілі прысягу на вернасць гораду, свайму цэху, складалі агульную касу ўзаемадапамогі, рэестр, мелі сваю пячатку, харугву, наймалі ці куплялі брацкі дом для сходак. На сваіх пасяджэннях вырашаліся пытанні парадку і правіл гандлю, барацьбы з канкурэнтамі, прафесійныя справы.

Інтэнсіфікацыя рамяства і гандлю, у тым ліку замежнага, абумовіла з’яўленне ў ВКЛ у ХІV-ХV стст. новага тыпу паселішчаў – так званых мястэчак, жыхары якіх займаліся галоўным чынам абслугоўваннем гандлёвых караванаў: трымалі пастаялыя двары, корчмы, лазні, кузні, а таксама вырабам рамесных тавараў. Частка насельніцтва, свабоднае ад прыгону, займалася будаўніцтвам, земляробствам, промысламі.

Удасканаленне тэхнікі і тэхналогіі землеапрацоўкі, выкарыстанне трох-полля, павышэнне ўраджайнасці збожжавых, тэхнічных і садова-агародных культур, павелічэнне пагалоўя хатняй жывёлы забяспечыў магчымасць далейшага развіцця насельніцтва, занятага ў сферы рамяства і гандлю. Такім чынам, працэс аддзялення рамяства ад сельскай гаспадаркі набыў устойлівае развіццё. Нават ва ўмовах панавання натуральнай гаспадаркі ў сялян ўзрастала патрэба ў больш якасных прыладах працы, прадметах быту, адзенні і г. д., якія вырабляліся прафесіяналамі. Клас феадалаў і іншыя заможныя пласты выказвалі зацікаўленасць у прадметах раскошы, ювелірных вырабах, надзейнай зброі і іншых таварах як іншаземнага, так і мясцовага паходжання, вырабленых гарадскімі майстрамі. Сувязь горада і вёскі ўзмацнялася. Таму ж спрыяў перавод часткі залежнага сялянства на чыншавую павіннасць, якая стымулявала яго гандлёвую актыўнасць.

Акрамя таго, сяляне па-ранейшаму выконвалі многія іншыя павіннасці – гвалты (згоны), талокі. Каб нейкім чынам зменшыць цяжар падаткаў і павіннасцей, сяляне бралі не валоку, а палову яе, а патрэбную для гаспадаркі зямлю – шукалі далей ад панскіх вачэй.

У ліку важнейшых мэтаў рэформы з’яўлялася заснаванне на лепшых землях так званых “фальваркаў” – высокадаходных гаспадарак, скіраваных на вытворчасць таварнага збожжа, а таксама апрацоўкі сельскагаспадарчай сыравіны. Кожны фальварак мусілі апрацоўваць сялянскія гаспадаркі. Так, на трымальнікаў 7 сялянскіх валок прыпадаў абавязак апрацоўваць 1 валоку дзяржаўнай (феадальнай) зямлі. Такім чынам, замест “службы” або дварышчаў, адзінкай падаткаабкладання і адпрацовачнай павіннасці зрабілася 1 валока надзельнай зямлі. Адпаведна ўзніклі новыя катэгорыі залежнага сялянства – цяглых і асадных. Цяглыя сяляне складалі асноўную катэгорыю там, дзе існавалі фальваркі, галоўным чынам, у басейнах Нёмана і Буга. За карыстанне валокай зямлі яны адбывалі 2 дні паншчыны ў тыдзень, плацілі грашовы чынш ад 6 да 21 гроша з валокі. Асадныя сяляне (чыншавікі) плацілі 30 грошаў з валокі, выконвалі 12 талок у год або плацілі 12 грошаў. Асадныя сяляне пераважалі ва Усходняй Беларусі, дзе фальваркавая гаспадарка была развіта слабей. Чэлядзь нявольная атрымоўвала невялікія надзелы зямлі і займалася агародніцтвам.

Змяншэнне фонду дзяржаўных зямель за кошт пажалаванняў, а таксама драбленне феадальных уладанняў з-за іх пераразмеркаванняў паміж нашчадкамі адмоўна адбівалася на паступленні падаткаў у дзяржаўны бюджэт, які да сярэдзіны ХVІ ст. і без таго значна зменшыўся па прычыне няспынных войнаў, запатрабавала правядзення аграрнай рэформы. Яе неабходнасць падмацоўвалася недасканаласцю існаваўшай падатковай сістэмы, патрэбай у павы-шэнні даходнасці дзяржаўных зямель, а таксама ростам попыту на збожжа на заходнееўрапейскіх рынках.З гэтай нагоды ў 1557 г. паводле “Уставы на валокі” пачалася аграрная рэформа. Яе сутнасць заключалася ў так званай “валочнай памеры”, калі адзінкай падаткаабкладання ўсталёўвалася 1 валока – надзел зямлі плошчай 21,37 га. Пад час яе здзяйснення дзяржаўны зямельны фонд быў павялічаны за кошт уладанняў тых феадалаў, якія не здолелі дакументальна даказаць свае на іх правы. Усе землі, прыдатныя для вырошчвання збожжа, падзяляліся на тры катэгорыі: “прэднія” (лепшыя), “сярэднія” і “подлыя” (дрэнныя). Кожная сялянская сям’я надзялялася 1 валокай зямлі, а разам з ёй усталёўваўся комплекс павіннасцей, неаб’ходных да выканання.

Падабенствам “пахожых” з’яўляліся тыя з сялян, хто браў у феадала пазыку-“купу” і быў у стане своечасова яе вярнуць. Тыя з сялян, так званыя “радовічы”, якія выканалі заключаны з феадалам дагавор -“рад”, таксама маглі пасля шукаць сабе новага гаспадара.

Пры наяўнасці ў кожнага феадала сваіх нормаў гэтых павіннасцяў “пахожыя” імкнуліся знайсці лепшыя ўмовы жыцця. Вядома, што тыя феадальныя гаспадаркі, да якіх прыбывалі новыя работнікі, даннікі ці чыншавікі, былі ў тым зацікаўлены да часу, пакуль “пахожыя” не маглі скарыстаць свайго права пераходу на новае месца. Урэшце развіццё феадальнай гаспадаркі ў межах усёй дзяржавы запатрабавала стабілізацыі ў выкарыстанні сялянскай працы і іншых павіннасцяў. У 1447 г. прывілей Казіміра Ягелончыка абавязваў феадалаў не прымаць у свае маёнткі тых сялян, якія пакінулі гаспадароў ў пошуках лепшай долі. Тым самым прывілей паслужыў пачаткам юрыдычнага афармлення прыгоннага права. У Судзебніку Казіміра 1468 г. сялянскія пераходы наогул забараняліся. Мала таго, у артыкуле 24 прадугледжвалася пакаранне смерцю таго, хто дапамагаў сялянам або чэлядзі ўцякаць ад сваіх паноў. У ХV–ХVІ стст. адбываўся інтэнсіўны працэс запрыгоньвання “пахожых” сялян і пераўтварэння іх у отчычаў, які адбіўся ў скарачэнні колькасці “пахожых” за кошт тых, хто доўгі час пражываў на зямлі аднаго ўладальніка, пераючы свой надзел у спадчыну дзецям. З часоў Статута 1529 г. “непахожымі” прызнаваліся сяляне, якія пражылі ў аднаго гаспадара 10 гадоў.

Акрамя асабіста залежных людзей, частку вясковага насельніцтва складалі так званыя сяляне-слугі (служкі, старцы, войты, цівуны), якія выконвалі павіннасці па абслугоўванні феадальнага маёнтку, а таксама прыслуга (кухары, півавары і інш.), прамыславікі (асочнікі, бортнікі, конюхі, рыбаловы, стральцы), вясковыя рамеснікі (кавалі, цесляры, ганчары, калёснікі, кушняры).

Суадносіны тых ці іншых павіннасцяў залежала ад стану развіцця ўнутранага рынку і гандлю, магчымасцяў феадальнай і сялянскай гаспадарак, нарэшце асабістай волі ўладальнікаў зямлі. Як правіла, у заходніх раёнах ВКЛ пераважала прадуктовая або чыншавая форма павіннасці і гэта станоўча адбівалася на развіцці сельскай гаспадаркі, бо сяляне мелі больш часу на асваенне новых зямельных плошчаў, заняцце хатнімі промысламі, продаж сваёй прадукцыі.

Асноўная маса насельніцтва складалася з так званых цяглых сялян, якія вялі ўласную гаспадарку, выконвалі галоўным чынам адпрацовачную павіннасць (двойчы на тыдзень) на палетках уладальніка, а таксама ў рамеснай ці іншай працы пры яго маёнтку. Тая ж частка сялянства, якое выконвала павіннасці ў выглядзе прадуктовага або грашовага (чынш) падатку, звалася чыншавым.

Дадаткова сялянства выконвала і дзяржаўныя павіннасці па будаўніцтву і рамонту абарончых збудаванняў, дарог, мастоў, перавозцы грузаў і службовых асоб, па выплаце падаткаў на ваенныя мэты. Адзінкай падатковага абкладання вясковага насельніцтва з’яўлялася сялянская сям’я – “служба” або “дым”, якая карысталася надзелам ворнай зямлі. Усе астатнія ўгоддзі – паша, сенажаць, вадаёмы і інш., а таксама (на пэўных умовах з феадалам) лес, знаходзіліся ў карыстанні ўсёй сялянскай абшчыны, якая ўяўляла сабой спецыфічную сацыяльную арганізацыю, адказную за грамадскі парадак і выкананне павіннасцей. Менавата на яе ўскладаліся такія павіннасці, як талака – сяўба, збор ураджаю, нарыхтоўка сена і інш.; гвалты (згоны) – работы, выкліканыя тэрміновасцю іх выканання – ту-шэнне пажараў, будаўніцтва дарог, мастоў і ці іншых аб’ектаў.

З часу ўтварэння ВКЛ асноўная маса сялянства была асабіста свабоднай. Тая яе частка, якая звалася чэляддзю нявольнай, фактычна з’яўлялася поўнай уласнасцю феадала і выконвала ў яго гаспадарцы другарадныя работы. Феадал меў права продажу чэлядзіна разам з сям’ёй. Каб зменшыць расходы (“месячыну”) на ўтрыманне чэлядзі, у шэрагу выпадкаў ёй дазвалялася набываць сваю маёмасць і займацца земляробствам. У адпаведнасці з Літоўскім Статутам 1529 г., калі феадал, не маючы магчымасці ўтрымліваць чэлядзь, праганяў яе са двара, то яна набывала асабістую свабоду.

Вядома, што дабрабыт феадальнай гаспадаркі залежаў у асноўным ад той масы сялянства, якое стабільна плаціла прадуктовую ці грашовую рэнту і выконвала адпрацовачную павіннасць. Паводле ступені асабістай залежнасці ад феадалаў, яно (сялянства) у ХV–ХVІ стст. падзялялася на “людзей пахожых”, якія мелі права пераходу ад аднаго феадала да другога, і “людзей непахожых”, без такога права.

Ажыццяўленне аграрнай рэформы мела безумоўна станоўчае для дзяржавы і класа феадалаў вынікі. Рэзка ўзрасла таварнасць і даходнасць сельскай гаспадаркі. У севазварот былі ўключаны многія землі, якія раней пуставалі. Сяляне атрымалі стымул да інтэнсіфікацыі сваіх гаспадарак: фіксаваны памер падатку даваў магчымасць павысіць прадукцыйнасць сваёй працы для лепшага задавальнення сваіх патрэб. Нягледзячы на захаванне сельскай абшчыны праца яе членаў зрабілася больш самастойнай і індывідуалізаванай, з’арыентаванай на сувязь з рынкам. Аднак, ні адзін са Статутаў не прадугледжваў права сялянскай уласнасці на зямлю. Толькі ў 1906 г. рэформамі П. А. Сталыпіна быў пакладзены пачатак разбурэнню абшчыны і перадачу абшчынных зямель у прыватную уласнасць.

Праводзячы рэформу, урад ставіў у яе падмурак валоку як падатковую адзінку, абавязковую для селяніна, без якога сама рэформа не мела сэнсу. З гэтай нагоды ўсялякія перасяленні па ініцыятыве сялян забараняліся, а самі яны назаўсёды прымацоўваліся да валокі. Статут 1566 г. уводзіў 10-гадовы тэрмін пошуку збегшых сялян, а таксама санкцыі супраць тых, хто іх прымаў да сябе. Такім чынам, сельскае насельніцтва Беларусі апынулася поўнасцю запрыгоненым аж да 1861 г.

Істотным чынам змянілася аблічча гарадоў. Іх колішнія драўляныя сцены былі заменены каменнымі, замест адных варот – будавалася некалькі брам, каля якіх збіраліся падаткі з іншагародніх гандляроў. У буйнейшых з іх – Вільні, Гародні, Лідзе, Крэве, Міры былі пабудаваны магутныя замкі. У Супраслі, Мала­мажэйкаве, Сынкавічах з’явіліся храмы абарончага тыпу. Але калі знешне грозны выгляд гарадоў быў абумоўлены частымі войнамі, то ўнутраная іх структура выяўляла чыста мірныя, жыццёва патрэбныя аб’екты і пабудовы: вялікакняскі (калі гэта сталіца) ці магнацкі (калі гэта ўласніцкі горад) палац; ратуша (калі горад меў Магдэбургскае права), гарадская рынкавая плошча; гандлёвыя рады; царква, касцёл ці сінагога; дамы заможных майстроў, купцоў ці шляхты; вуліцы, дзе размяшчаліся майстэрні і пражывала асноўная частка насельніцтва і г.д.

Асаблівага развіцця дасягнула металаапрацоўка, дзе былі заняты майстры не менш 25 прафесій. Іх прадукцыя (сашнікі, косы, сякеры, падковы, нажы, нажніцы, рыбалоўныя кручкі) і інш. скіроўвалася не толькі на сельскага, але і гарадскога спажыўца. Такім жа шырокім асартыментам вызначаліся вырабы кушняроў (шапкі, кажухі, рукавіцы), краўцоў (суконныя і палатняныя рубахі, паясы), шаўцоў (боты, чаравікі). На асобыя катэгорыі пакупнікоў была разлічана прадукцыя ювеліраў і збройнікаў. Агульная колькасць гарадскіх прафесій ВКЛ у ХVІ ст. складала больш за 100. Асноўнай адзінкай рамеснай вытворчасці з’яўлялася майстэрня ў складзе майстра, чалядніка (падмайстры) і вучняў. Майстра, ён жа ўладальнік майстэрні, асабіста ажыццяўляў увесь вытворчы працэс – ад нарыхтоўкі сыравіны да прыдання вырабу таварнага выгляду. Яго памочнік – чаляднік або падмайстар не меў уласных прылад працы, выконваў усе даручэнні майстра і за сваю працу атрымоўваў пэўнае жалаванне. Каб атрымаць статус майстра ён, напярэдадні рытуалу абрання, мусіў у прысутнасці двух-трох старэйшых майстроў якасна зрабіць той ці іншы выраб – “штуку” (“шэдэўр”). Калі яна не задавальняла майстроў, суіскальніку дазвалялася паспрабаваць яшчэ адзін-два разы. У выніку няўдачы прэтэндэнт ізноў станавіўся падмайстрам ці “ішоў у вандроўку”, каб павучыцца ў майстроў іншых гарадоў ці краін, затым вярнуцца і ізноў прадэманстраваць членам цэха сваё майстэрства. І толькі затым, пасля добрага пачастунку сваіх “калегаў”, ён мог разлічваць да адкрыццё ўласнай майстэрні. На чале цэха стаяў цэхмістр (стараста, старэйшына), які выбіраўся групай старэйшых цэхавых майстроў. Вучні мусілі прайсці больш складаны шлях - з абавязкаў слуг і выканання простых аперацый, без аплаты працы, а толькі за сціплае харчаванне і пражыванне ў доме майстра.

Відавочна, што асноўнай прычынай павелічэння колькасці рамеснікаў і спецыялізацый з’яўлялася ўзрастанне дабрабыту насельніцтва дзяржавы і яго попыту на рамесныя вырабы. Але пры гэтым варта адзначыць, што ва ўмовах панавання феадальнага спосабу вытворчасці ў сельскай гаспадарцы вясковае насельніцтва было не ў стане набываць усю рамесную прадукцыю, таму попыт на яе быў ніжэйшы за прапанову. Невыпадкова ў асяроддзі саміх рамеснікаў узніклі пэўныя грамадска-прафесійныя аб’яднанні з мэтай урэгуляван-ня вытворчасці і збыту сваіх вырабаў, дакладней, устараніць або зменшыць канкурэнцыю з боку сельскіх ці іншагародніх рамеснікаў. З гэтай нагоды майстры адной ці некалькіх сумежных прафесій (з улікам іх нацыянальнасці або веравызнання) сталі аб’ядноўвацца ў адмысловыя арганізацыі – так званыя цэхі, якія валодалі ўласнымі статутамі, грашовымі сродкамі, гербамі, па-мяшканнямі для пасяджэнняў і інш. У ХVІ ст. у Менску было не менш 9 цэхаў, Берасці – 14, Слуцку – 17, Магілёве – 21.

Варта адзначыць, што іх паўнапраўнымі членамі з’яўляліся толькі майстры, яны ж – уладальнікі майстэрань. Тым не менш, цэхавая рамеснікаў аб’ядноўвала ўсіх работнікаў, занятых у майстэрнях той ці іншай прафесіі, і ўяўляў сабой спецыфічную, уласцівую феадальнаму ладу, сацыяльную арганізацыю з адмысловымі правамі і абавязкамі. На чале цэха стаяў цэхмістр (стараста, старэйшына), які выбіраўся групай старэйшых цэхавых майстроў, і кіраваў яго дзейнасцю.

На першым этапе сваёй дзейнасці цэхі спрыялі ўпарадкаванню стану адпаведнай галіны рамеснай вытворчасці, якасці прадукцыі і рынку збыту. Яны ж выконвалі не толькі прафесійныя, але і ваенныя функцыі. Да прыкладу, пад час нападу ворага на горад, яны мусілі абараняць даручаную ім частку крэпасной сцяны.

Развіццё ў ВКЛ рамяства і таварна-грашовых адносін павялічыла ў гарадах і мястэчках праслойку купецтва. У канцы ХУ – першай палове ХУІ стст. купцамі лічыліся людзі, якія ездзілі прадаваць і куплялі тавары на адлегласць больш чым за 10 міль ад свайго горада. Рамеснікі, якія займаліся гандлем – “прасолы” і перакупшчыкі купцамі не прызнаваліся і ў купецкія таварыствы не ўваходзілі. Купецтва па падабенству рамеснікаў, таксама не было аднародным, групавалася па “гільдыях” (у залежнасці ад ступені заможнасці) і мела свае карпаратыўныя прыкметы. У ліку купцоў найвышэйшай значнасці, якія належалі да першай гільдыі, былі “госці”, якія вялі замежны гандаль і карысталіся ахоўнымі граматамі вышэйшых асоб дзяржавы. У гарады Польшчы, Чэхіі, Германіі імі вывозіліся збожжа, лес, воск, скуры, футра, лён, пяньку, дзёгаць і інш. Буйнейшы рынак з удзелам беларускіх купцоў знаходзіўся ў Круляўцы (Кёнігсберг). Найбольш прывабныя тавары для феадальнай знаці і гарадской вярхушкі ўвасабляліся ў замежным сукне, вінах, прыправах, прадметах раскошы), займаліся аптовым гандлем у межах ВКЛ. Тых купцоў, хто ажыццяўляў рознічны гандаль у вёсках ці мястэчках, называлі “карабейнікамі”.

Водныя артэрыі (Бярэзіна, Дзвіна, Днепр, Нёман, Прыпяць і інш.) доўгі час з’яўляліся асноўнымі транспартнымі камунікацыямі. З развіццём рамяства, гандлю і таварна-грашовых адносін узніклі прадумовы для будаўніцтва новых сухапутных шляхоў, якія звязалі Полацк і Смаленск; Оршу, Мінск і Берасце.

Наяўнасць магдэбургскага права гарадам і мястэчкам дазваляла арганізаванаму ў гарадскія абшчыны мяшчанству адчуваць сваю супольнасць і выступаць ад імя ўсяго горада. Па Магдэбургскаму праву жыхары горада выходзілі з-пад юрысдыкцыі феадалаў-землеўласнікаў і вызваляліся з-пад улады ваяводаў, паноў, старастаў і іншых службовых асоб агульнага кіравання ВКЛ. Ажыццяўленне і ахова іх правоў уваходзілі ў абавязкі гарадской рады. Граматы на самакіраванне абапіраліся на нормы мясцовага права.

Гарадская рада (магістрат) складалася з бурмістраў, радцаў (райцаў, ратманаў) і членаў гарадскога суда – лаўнікаў. Усе яе рашэнні зацвярджаліся войтам, які выбіраўся як са шляхты, так і з заможных мяшчан і падпарадкоўваўся толькі вялікаму князю.

На кожную вакантную пасаду ў радзе прэтэндавалі 2-4 кандыдатуры (асобна “на радзецтва”, “на войтаўства”, “на ўрад бурмістарскі”, якіх рэка-мендавалі выбаршчыкі (“электы радзецкія”) ад “усяго паспольства” горада. Членамі рады маглі быць толькі законна народжаныя, заможныя мяшчане, якія пастаянна пражывалі ў горадзе. Іншаземцы, нехрысціяне, ліхвяры, беднякі, калекі не мелі права голаса. Гарадское самакіраванне (магістрат) засядала ў ратушы, якая будавалася ў цэнтры горада, на гандлёвай плошчы.

Працэс папаўнення саслоўя мяшчан знаходзіўся пад кантролем рады і суправаджаўся адпаведным рытуалам. Новы гараджанін у ратушы даваў клятву зрабіць пэўны ўзнос у агульнагарадскую скарбніцу і бясплатна выканаць патрэбную гораду працу.

Існаванне на Беларусі гарадоў з магдэбургскім правам – несумненна прагрэсіўная з’ява эпохі позняга сярэднявечча і росквіту феадальнага ладу. У той час, як падаўляючая большасць насельніцтва было фактычна пазбаўлена свабоды перасоўвання і выконвала цяжкія павіннасці на карысць дзяржавы ці шляхты, у жыхары асобных гарадоў і нават мястэчак, мелі адносную свабоду і прававую абароненасць ад гвалту феадалаў. Характэрна таксама і тое, што сродкі, якія сабіраліся ў бюджэт горада падаткаплацельшчыкамі, расходваліся не для забавы феадала, а ў інтарэсах саміх гараджан.

На 1569 год у межах ВКЛ налiчвалася прыкладна 3,5 млн жыхароў, з iх больш за 1,8 млн – на землях цяперашняй Беларусi. Да шляхецкага стану адносiлася прыкладна 9 % насельнiцтва. На пачатку ХVI ст. у ВКЛ пражывала каля 10 тыс iудзеяў, каля 7 тыс татараў. Буйнейшымi гарадамi (прыкладна па 10 тыс жыхароў) з’яўлялiся Берасце, Вiцебск, Магiлёў, Пiнск, Слуцк. Самы буйны – Полацк. Прыкладна 40% гарадоў (Быхаў, Дуброўна, Капыль, Клецк, Лепель, Мiр, Нясвiж, Талачын, Чашнiкi, Шклоў) належалi магнатам.

Адпаведна доля літоўскай знаці ў палітычным жыцці стала ўзрастаць, але і ў асяроддзі не сціхала барацьба за ўладу або ўплыў пры двары, асабліва, калі паміраў чарговы манарх. Так, вялікакняскі трон пасля смерцi Гедымiна, нечакана для іншых, заняў яго меншы (ад другога шлюбу) сын Яўнут (1341-1345). У выніку змовы яго зводных братоў – Альгерда i Кейстута вялікі князь мусiў уцякаць у Маскву, а вышэйшая ўлада перайшла да Альгерда. Фактычна ж браты падзялілі краіну на дзве часткі са сталіцамі, адпаведна, у Вільні і Троках. Гэта падзея хоць і не паслабіла моцы дзяржавы, але істотна заблытала парадак пераходу трону ў спадчыну. Так, са смерцю Альгерда вялікакняскі трон перадаваўся сыну ад другой жонкі – Ягайлу (1377-1392), што выклікала незадавальненне старэйшага сына – Андрэя, які княжыў у Полацку. Каб перасекчы смуту, у тым жа 1377 г. Ягайла разам з Кейстутам паспрабавалi захапіць Полацк. Хоць палачане і выстаялі, але іх князь разам з сынамi мусіў уцякаць у Пскоў. У 1381 г. Ягайла перадаў Полацк свайму брату Скiргайлу, але палачане яго не прынялi, выказаўшы вернасць уласнаму князю.

У тым жа 1381 г. Кейстут заняў Вільню і захапіў вярхоўную ўладу. Ягайла быў вымушаны даць клятву аб поўным яму падпарадкаванні і атрымаў невялікі ўдзел у Крэве. Аднак у чэрвенi 1382 г. ён з дапамогай крыжакоў вярнуўся ў сталіцу, аднавіў сваю ўладу, а затым аблажыў Трокі. У час перагавораў Скіргайла захапіў Кейстута і адвёз яго ў Крэўскi замак, дзе той быў задушаны. Яго сын Вітаўт уцёк да крыжакоў і з іх дапамогай распачаў барацьбу за вяртанне бацькавай спадчыны – Трокскага княства, якое перайшло да Скіргайлы.

Усобіца пагражала перерасці ў маштабную вайну. Ягайлу як вялiкага князя не прызнавалі нi Андрэй Полацкі, нi Дзмітрый Бранскi, нi Вiтаўт Кейстутавіч. Для Ягайлы рэальным выйсцем са складанага становішча магла стаць падтрымка маскоўскага князя Дзмітрыя праз шлюб з яго дачкой Соф’яй, але гэты саюз пагражаў уключэннем княства ў склад Маскоўскай дзяржавы. Тым часам праблемы польскай каралеўскай дынастыі абумовiлі iншае развіццё падзей. Так, у 1382 г. пасля смерці караля Польшчы адзіным спадкаемцам трона засталася непаўналетняя каралеўна Ядзвіга. У тых умовах інтарэсам Ягайлы і кракаўскага двара больш адпавядаў саюз іх дзяржаў.

На пачатку 1385 г. адбывалася абмеркаванне ўмоў дзяржаўна-прававых стасункаў Вялікага княства Літоўскага і Кароны Польскай. 14 жнiўня прыехаўшымі з Кракава ў Крэва пасламі з аднаго боку, а таксама Ягайлам і яго братамi з другога, адбылося падпiсанне акта так званай Крэўскай уніі. Паводле яе, Ягайлу прапаноўваўся шлюб з дванаццацігадовай каралевай Ядзвiгай і польскі трон. Неабходнымі ўмовамі надання акту юрыдычнай сілы прызнаваліся: прыняцце вялікім князем, яго яшчэ не ахрышчанымі братамі, сваякамі i суайчыннiкамі каталіцкай веры; вызваленне палонных-хрысцiян, галоўным чынам, палякаў. І нарэшце, што мела асаблiвую значнасць, дагавор утрымліваў пункт, які абавязваў вялікага князя “назаўсёды далучыць свае Лiтоўскiя i Рускiя землi да каралеўства Польскага”.

Падпiсаная ў Крэве унiя была канчаткова зацверджана ў 1386 г. пасля хрышчэння Ягайлы, шлюбу з Ядзвiгай i ўрачыстай каранацыi ў Кракаве. Ягайла набываў імя Ўладзіслаў і пачаў афiцыйна звацца “каралём Польшчы, вярхоўным князем лiтоўскiм i дзедзiчам рускiм”.

Вярнуўшыся ў 1387 г. у Вiльню, Ягайла ажыццявiў хрышчэнне літоўскай знаці, якая разам з новай верай атрымала прывiлей на поўнае права ўласнасцi на спадчынныя землi, на вызваленне ад многіх абавязкаў на карысць уладара. Створанае ім каталіцкае біскупства з кафедрай у Вільні, надзеленае багатымі ўладаннямі, стала магутнай, значна больш уплывовай, чым праваслаўная царква, сілай.

З юрыдычнага боку унія азначала фактычную iнкарпарацыю Вялікага княства Лiтоўскага і Рускага ў склад Польскай Кароны. Сваiм намеснiкам у княстве Ягайла пакiнуў свайго брата Скiргайлу. Але зімой 1389 г. Вiтаўт, скарыстаўшы апазiцыйнасць баяр, распачаў барацьбу за вялікакняскі трон, якая вымусіла Ягайлу пайсці з ім на перагаворы. У выніку 4 жніўня ў Востраве, што непадалёк ад Лiды, было падпiсана пагадненне, на падставе якога ўлада ў ВКЛ пажыццёва перадавалася Вiтаўту (1392-1430) як “вялiкаму князю Лiтвы і пану i дзедзiчу зямель Русi”. Хоць пасля прысягi на вернасць Ягайлу i Ядвiзе ён i знаходзiўся ў васальнай залежнасцi ад Польскага каралеўства, па-гадненне 1392 г. у параўнаннi з Крэўскай уніяй надавала дзяржаве пэўную самастойнасць і спрыяла аднаўленню яе суверэнiтэту.

5. З моманту свайго ўтварэння ВКЛ даводзілася наладжваць адносіны са сваімі суседзямі – польскім каралеўствам, Лівонскім ордэнам, княствамі былой Кіеўскай Русі і Залатой Ардой.

Важнейшай падзеяй у жыцці дзвюх дзяржаў стала падпісанне Крэўскай уніі (1385 г.), якая абумовіла паступовае ўцягненне вялікага княства ў сферу палітычных, сацыяльна-эканамічных і канфесійных інтарэсаў польскай шляхецка-каталіцкай эліты. Спроба Ягайлы (Уладзіслава) як новага караля Польшчы далучыць да яе ВКЛ па праву бацькоўскай спадчыны выклікала ўзброенае процідзеянне часткі літоўска-беларускай знаці на чале з Вітаўтам. Толькі ў 1392 г. абодва бакі падпісалі ў Востраве, Лідскага павета пагадненне аб аднаўленні парушанага суверэнітэту. Больш выніковым для кракаўскага двара было абяцанне Ягайлы ахрысціць у каталіцкую веру сваіх падданых-язычнікаў, найперш літоўскую знаць. У цэлым жа, Крэўская унія узмацніла сацыяльную напружанасць унутры ВКЛ і запатрабавала далейшых міждзяржаўных кантактаў.

У студзені 1401 г. у Вільні былі падпісаны акты новай, Віленска-Радамскай уніі з Польскім каралеўствам. Яна прызнавала палітычную асобнасць ВКЛ, улада ў якім пажыццёва належала Вітаўту, а пасля яго смерці мусіла перайсці да Ягайлы ці ягоных пераемнікаў. Калі б бяздзетным памёр Ягайла, то польскі двор павінны былі б узгадніць кандыдатуру новага караля з Вітаўтам. Такім чынам, урэгуляванне ў ліку іншых пытання адносна статусу ВКЛ здымала напружанасць паміж бакамі і спрыяла іх агульным інтарэсам. Яскравым прыкладам таго стала перамога над Тэўтонскім ордэнам пад час Грунвальдскай бітвы 1410 г.

Акт новай уніі быў прыняты ў кастрычніку 1413 г. на з'ездзе польскіх і літоўскіх паноў і баяр у Горадлі над Бугам. Ён прызнаваў, што як дзяржава Вялікае княства Літоўскае захавае сваю асобнасць і пасля смерці Вітаўта. Літоўскія баяры абавязваліся не выбіраць нікога вялікім князем без згоды Ягайлы, а польскія — не выбіраць новага караля без узгаднення з вялікім князем літоўскім. Вынікамі яе сталі – набыццё літоўскай знаццю, па падабенству з польскай, права распараджэння атрыманай у спадчыну зямлёй. Асобныя літоўскія феадалы былі набліжаны да знатных польскіх родаў атрымалі дазвол на карыстанне іх гербамі.

Па падабенству з адміністрацыйна-тэрытарыяльным уладкаваннем Польшчы, у ВКЛ утвараліся ваяводствы. У выніку большасць зямель уключаліся ў склад Віленскага і Трокскага ваяводстваў. Менавіта на знаць гэтых тэрыторый і распаўсюджваліся прынятыя прывілеі, прычым, на асоб каталіцкага веравызнання. На праваслаўную знаць астатніх зямель на ўсходзе краіны (Падзвінне, частка Падняпроўя), якая наогул не брала ўдзелу ў гарадзельскім з’ездзе, прынятыя пастановы не распаўсюджваліся. Праўда, гэтыя землі захоўвалі пэўную аўтаномію, а за мясцовай знаццю захоўваліся ранейшыя палітычныя і эканамічныя правы. Тым не менш, праваслаўнае насельніцтва Віленскага, Трокскага ваяводстваў і Усходняй Русі, апынулася адхіленым ад удзелу ў кіраванні ўсёй дзяржавай. Аб’ектыўна каталіцкая частка эліты ВКЛ рабілася апорай уніі і спрыяла ажыццяўленню не толькі сваіх, але і польскіх інтарэсаў ва ўласнай дзяржаве.

Тым не менш узнікшая напружанасць у вышэйшым саслоўі не выклікала прыкметнай заклапочанасці Вітаўта. Як манарха яго больш цікавілі знешнепалітычныя праблемы і, найперш, “збіранне рускіх зямель”. Наколькі паспяхова гэты працэс адбываўся, сведчыць, у прыватнасці, пачатак выкарыстання Вітаўтам тытулу “Вялікі князь” і назвы княства як “Вялікага”.

Не варта, аднак, лічыць, што ўсебаковы ўздым ВКЛ быў абумоўлены саюзніцкімі стасункамі з Польшчай, бо Вітаўт, дасягнуўшы піку сваёй магутнасці, нават паспрабаваў адмежавацца ад азначаных уній і, насуперак кракаўскаму двару, абвясціць роўнае з Каронай і іншымі еўрапейскімі манархіямі каралеўства Літвы і Русі. Каранацыя, назначаная на жнівень 1430 г., некалькі разоў пераносілася, але так і не адбылася з-за смерці Вітаўта.

Ужо напрыканцы яго княжання выявілася палітычная і эканамічная перавага ў грамадстве яе літоўскай меншасці каталіцкага веравызнання і ўзрастанне каталіцызму наогул. Адсутнасць у праваслаўнай знаці прывілеяў, набытых суайчыннікамі-каталікамі, уносіла раскол у грамадства, узмацняла сацыяльна-палітычную напружанасць, спрыяла пашырэнню сепаратысцкіх настрояў.

Стаўленне розных пластоў грамадства да наступстваў уній ВКЛ і Кароны выразна выявілася неўзабаве пасля смерці Вітаўта, калі разгарнулася барацьба за ўладу паміж праціўнікамі (Свідрыгайла) і прыхільнікамі (Жыгімонт) польскай арыентацыі. У гэтай барацьбе, якая набыла прыкметы грамадзянскай вайны, акрамя іншага, выявіліся імкненне праваслаўнай шляхты да ўраўнання ў правах са шляхтай каталіцкага веравызнання, а з гэтай нагоды небяспека канчатковага расколу дзяржавы на Літву і Русь. З гэтай нагоды 6 мая 1434 г. Жыгiмонт выдаў прывiлей, у якiм правы, нададзеныя каталiцкай знаці, пашыралiся на ўсё вышэйшае саслоўе, незалежна ад веравызнання. Цяпер i беларуска-украiнскае баярства атрымала гарантыi недатыкальнасцi сваiх зямельных уладанняў, а таксама права на набыццё рыцарскiх гербаў ад лiтоўскiх родаў, пабратаных з польскай шляхтай. Хоць падмурак для прымірэння абодвух бакоў быў знойдзены, але Жыгімонт да канца вайны не дажыў і ў 1439 г. у выніку змовы быў забіты.

Дата добавления: 2014-01-07